Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 12137 4 pikir 29 Nauryz, 2021 saghat 15:26

Taghy bir Álihannyng fotosýgireti tabyldy

Esterinizde bolsa, nauryzdyng 23-shi júldyzynda Alashtyng Álihanynyng (Álihan Bókeyhannyn) jana fotosýgireti tabylghanyn habarlaghan edik. Endi jәne bir Álihannyng – Álihan Aghaevtyng (Ámirhan Tileumaghambetov) fotosy tabylghany belgili bop otyr. Búl turaly alashtanushy jurnalist Serikbol Hasan ózining әleumettik jelidegi paraqshasynda habarlady:

«Alash iydeologiyasyn ózekti etu isine Alash qozghalysynyng iydeyalaryn 1920-1930 jyldary astyrtyn jalghastyrghan onyng songhy tolqynyn zerttep-zerdeleu de kiredi. Ókinishtisi, bizde osy kezenge qatysty qújatty derek tym az bolghandyqtan jogharydaghy taqyryp boyynsha keshendi zertteu jýrgizilmey keledi. Sonymen birge Alash iydeyalarynyng Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde әskery tútqyndar arasynda óris aluy, Týrkistan legionynda jәne «Alash qosyndary” degen jalpy atpen arnayy qúrylghan últtyq әskery bólimshelerge iydeologiyalyq taghan bolyp tartyluyn ashu isi de kemshin. Osy olqylyqtyng ornyn toltyru maqsatynda songhy jyldary shómeleden iyne, qúmnan týiirtpek izdegendey mehnat tartyp kele jatqan belgili esseist jazushy, alashtanushy Maqsat Tәj-Múrat juyrda Mәskeudegi Resey memlekettik әleumettik-sayasy tarih arhiyvinen (RGASPI) Germaniyada qúrylghan “Alash” batalionynyng komandiyri Álihan Aghaevtyng fotosýgiretin tapty».

Zertteushining aituynsha, fotosýgiret – Ámirhan Tileumaghambetov Aqtóbe oblysyndaghy Oiyl audanynda eginshilik bólimining agha agronomy qyzmetinde jýrip, 1939 jyly kompartiya qataryna qabyldanghan kezde berilgen partiyalyq biyletting eseptik kartochkasyna japsyrylghan qújattyq foto. Zertteushi eseptik kartochkanyng skan núsqasyn jәne partbiyletti tirkeu blankisining kserokóshirmesin Mәskeu arhiyvinen elektrondyq jolmen aldyrtqan jәne sonyng aldynda Podoliskidegi Resey Federasiyasy Qorghanys ministrligining Ortalyq arhiyvinen aldyrghan múraghattyq anyqtamada kórsetilgen partbiylet nómirin bilu әlgi qújattardy tabu isin kóp jenildetken.

– Ótirikke úiytudyng әlemde búryn bolyp kórmegen asa jetik ýlgisin jasaghan kenestik nasihat tariyhqa «Aghaev» degen atpen kirgen Ámirhan Tileumaghambetovti ózining aqparattyq fantomymen birmoyyn kýie jaghu arqyly asa meyirimsiz, qatygez adam retinde kórsetip, jek (demon) retindegi jaghymsyz obrazyn jasap qoyghan, – deydi Maqsat Tәj-Múrat. – Al men on jyldan asa uaqyt boyy zerttep kele jatqan búl tarihy personaj ómirde onday jaghymsyz adam bolmaghan. Ol – 1930-shy jyldary Oralda, Tashkentte arnayy bilim alghan alghashqy agronomdarymyzdyng biri, alashshyl múghalim-oqytushylardan oqyghan kózi ashyq, saramjal, alghyr adam. Oiyl-Qobdanyng tyng jatqan jerine tary egudi úiymdastyru isining basynda túrghan, ataqty Shyghanaq Berseúlynyng dәndi daqyldar boyynsha dýniyejýzilik rekordtar jasauyna kesek ýles qosqan. Qazaq kavaleriyalyq polkining alghashqy komandirlerining biri. Ol qyzmet etken 44-shi kavaleriyalyq diviziyanyng 51-shi kavpolkining komandiyrining orynbasary Ábilqayyr Baymoldinning jazuynsha, pulemet vzvodynyng politrugi Tileumaghambetov soghystyng alghashqy ailarynda Mәskeu týbinde ýlken erlik kórsetken. Nemiske tútqyngha týskennen keyin Alash kósemining atymen «Álihan Aghaev» degen esim alyp, polkovnik Gelen siyaqty vermaht qúpiya qyzmetining basshylaryn Alash tuy astynda tәuelsiz Qazaq elin qúru turaly iydeyagha ilandyra otyryp, aldymen «Alash» barlau-diyversiyalyq airyqsha tobyn (zonderverband), sonyra Berlin týbindegi Lukkenvalide qalashyghynda, keyin Gersogovinanyng hrvat, bosnak músylmandar qonystanghan Mostar qalasynda qazaq pen qyrghyz әskery tútqyndarynan «Alash» batalionyn jasaqtaydy. Arghy astyrtyn oilary orystan da, nemisten de bostan Qazaq respublikasyn qúru bolghan. Tarihta múny «ýshinshi jol» deydi. Ol ýshin nemis kenesti ensergen boyda, әlgi «Alash» әskery qúramasyn qazaq jerine birinshi qylyp kirgizip, el biyligin ózderi qolgha aludy josparlaghan. «Myna dýnie tirshiliginde, dostym Gorassio, bizding dәnishpenderding týsine de kirmeytin tala-ay nәrse bar» degen Shekspir lúghaty osy jerge dәl... Bizge Aghaev siyaqty qily taghdyr iyelerin aqtap aludyng qajeti shamaly, sol siyaqty olardy qaralap taptauda da abay boluymyz kerek. Bizge azyraq maqtanyp, azyraq qaralap, tarihymyzdyng 1930-1940-shy jyldaryn sayasattandyrmay, Pәlensheni Týgenshening әngimesimen tirilte bermey, naqty dәlel-dәiekpen kóbirek zertteu kerek. Búl kezeng tarihymyzdan júlyp tastalghan bir bet. Osy jyldary myqty bir buynymyz soghysta orylyp týskennen keyin de biz belge soqqan jylanday bolyp qalghanbyz.

Osy jolda, әrberdesin, «ol óitken», «ol býitken» degen qyryq aluan alypqashtynyng tóreligin de beretin, shyndyghyn da ashatyn eng senimdi qazy – qújatty derek. Osy orayda meni Aghaev siyaqty túlghalardy ózimizding arhivter әlige deyin «neleu» taqyryp kórip, olargha qatysty derekterdi qúlyp astynan shygharmauy, al búl jaghynan, kerisinshe, reseylik arhivterding qoljetimdiligi, ashyqtyghy, beytarap kózqarasy tandandyrady. Qalay dese de, orystarda últtyq tariyhqa birtútas kózqaras – últtyq birtektilikting ólshemi degen ústanym basymdau tәrizdi.

Abai.kz

4 pikir