Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Kýbirtke 6988 6 pikir 19 Nauryz, 2021 saghat 12:50

Transshekaralyq ózender. Ýkimetting ústanymy qanday?

Osydan on kýndey búryn, 10 nauryzda Abai.kz aqparattyq portalynda «Resey men Qytay qyspaghyndaghy Qazaqstan» atty maqala jariyalandy. Onda elimizdegi basty problemalardyng biri - Transshekaralyq ózender mәselesi egjey-tegjeyli aitylghan.

«Qazaqstan BÚÚ-nyng boljamyna sәikes 2045 jyly su tapshylyghyn tartatyn elderding qatarynda túr. Elimizding basym bóliginde su tapshylyghy bayqalady, onyng basty sebebi kóptegen ózender bastauyn ózge elderden alady. Onyng ishinde Qyrghyzstan, Ózbekstan, Qytay men Resey túr», - dep jazdyq.

Al keshe Senat deputaty Múrat Baqtiyarúly Qyzylorda aimaghynda su tapshylyghyna qatysty qiyn jaghday qayta tuyndaghanyn aityp, dabyl qaghypty. QR Ýkimet basshysy Asqar Maminning atyna deputattyq saual joldapty. Biz deputat kótergen mәseleni qaz qalpynda jariyalaghandy jón kórdik.

Redaksiya

Asqar Mamin QR Premier-Ministri bolyp taghayyndaldy

Qazaqstan Respublikasynyn
Premier-Ministri
A.Ú. MAMINGE

 Deputattyq saual

Qúrmetti Asqar Úzaqbayúly!

Ótken ghasyrdyng 70-80-shi jyldary bastalghan Ámudariya men Syrdariya ózenderi arnasynyng antropogendi qysqaruy men negizsiz su shyghyndary saldarynan Ýlken Aral tenizi bir úrpaqtyng kóz aldynda tartyldy. Qyzylorda oblysy kólemindegi ortasha ylghaldylyq 18%-gha deyin tómendep, jer asty suynyng dengeyi tómen týsuine baylanysty Syrdariyanyng tómengi aghysyndaghy ýsh myng kólden, qazir 130 day ghana saqtalyp qaldy. Nәtiyjesinde jayylymdyqtardyng tórtten biri ónimdiligi kýrt tómendetip, 3 mln tonnagha deyin shóp ósetin tabighy shabyndyqtardan is jýzinde aiyrylyp qalu qaupi tónip otyr, jaramdy jerlerding 13%-gha juyghy tabighy ónimdiligin joyyp aldy, aimaqta shóleyttenu prosesi kýsheyde.

Tek, Túnghysh preziydent, Elbasy N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen jýzege asyrylghan «Syrdariya ózenining arnasyn retteu jәne Aral tenizining soltýstik bóligin saqtau» (SARATS) ghasyr jobasy Qyzylorda oblysynyng ekologiyalyq jaghdayyn jaqsartyp Kishi Aral 15 mlrd. tekshe metrden 27 mlrd. tekshe metrge jetti. Ónirdegi kóptegen biologiyalyq týrler qalpyna kelip, suarmaly jerlerding sumen qamtamasyz etui jaqsartylyp, otyz myng gektardan asatyn birneshe iri kólderding qalpyna keluine, balyq sharuashylyghynyng damuyna mýmkindik berip otyr.

Alayda songhy jyldary Qyzylorda aimaghynda su tapshylyghyna qatysty qiyn jaghday qayta tuyndady. Qyzylorda oblysynyng jer qorynda 230 myng ga suarmaly, onyng ishinde injenerlik jýiege keltirilgen 180 myng ga jer bar. Suarmaly jerler jyl sayyn kepildi ónim beretin, qaytarymy joghary auyl sharuashylyghynyng altyn qory ghana emes, ol-sol ónirlerde túratyn halyqtyng ómir – tirshiligi, әleumettik jaghdayy, taghdyry. Osy suarmaly jerler tek kanaldardy toltyru arqyly ghana egistikti sulandyrady. 15 myng shaqyrymnan astam kanaldar sharuashylyq ishilik suarmaly jәne qashyrtqy jerleri gidrotehnikalyq jýieler kýireuding aldynda túr. Osynyng barlyghy sudyng barynsha tiyimsiz júmsaluyna, yaghny jyl sayyn 2 mlrd. tekshe metr su bosqa ysyrap bolatyndyghyn kórsetedi. Qyzylorda oblysyndaghy suarmaly jerlerding eldegi jalpy ýlesi 16%-dy qúrap, onyng respublikadaghy su aghymynyng 43%-yn tútynady. Onyng ishinde kýrish egisining kólemi 90 myng ga jetti. 1 ga kýrish alqabyna 33 myng tekshe metr su júmsalu kerek, 90 myng ga – 3 mlrd. tekshe metr su qajet.

Qazir Kishi Aral tenizinde 22 mlrd. tekshe metr su bar. Ol aldynghy jyldargha qaraghanda 5 mlrd. tekshe metrge azayghan. Tek byltyrghy jyldyng ishinde su tapshylyghynan Qambash kóli jaghalaudan 250-300 metrge deyin qashyqtap ketti. Kishi Araldyng osy dengeyin ústap túru ýshin jylyna Syrdariya ózeni arqyly tenizge keminde jylyna 2 mlrd. tekshe metr su týsu kerek, tek qana kýrish jәne basqa da egistigine 4,2 mlrd. tekshe metr su júmsalady. Demek, aldaghy 5-7 jyl boyy Syrdariya suynyng dengeyi osy dengeyde bolatyn bolsa Kishi Aral tenizi tartylyp ónirdi ekologiyalyq apatqa alyp keledi degen sóz.

Qúrmetti Asqar Úzaqbayúly!

Syrdariya ózenining taghdyry – 800 myng halyq túryp jatqan Syr elining taghdyry. Su tek tauar emes, ómirlik resurs. Tәuelsizdik alghannan keyin әr memleket bólek sayasatyn ústanyp, kóp jaghdayda tómengi jaqta ornalasqan elderding mýddesi eskerusiz qaldy. Sondyqtan da birinshiden, elimizding su qauipsizdigi ýshin jogharyda ornalasqan ózenderding sudyng keluin qajetti uaqytta retteu kelisimine qol jetkizude qanday kedergiler bar ekeni jiti zerttelip, transshekaralyq su mәselesinde pozisiyamyzdy әlsiretpey su diplomatiyasy baghytynda júmystar belsendi týrde, yaghny Elimizding su mýddesine qaray eki jaqty kelisimnin, halqaralyq zandylyqtardyng barlyq әleuetin paydalanyp jýrgizilse deymiz.

Ekinshiden. Osydan 17 jyl búryn qabyldanghan Elimizdegi su resurstaryn basqaru zany qazirgi talaptargha jauap bere almaydy. Sondyqtan da, sudy paydalanudyng jana tújyrymdamasy jasalyp, ol tek sugha qajettilikti rettep qoymay, su nysandarymen baylanysty tabighy ekojýielerdi saqtap, sudy ýnemdeuge yntalandyru ýshin tútynu salasyndaghy tarifterdi qayta qarap, ozyq tehnologiyalardy engizuge múryndyq boluy tiyis.

Ýshinshiden, elimiz boyynsha kýrish salasyndaghy seleksiya jasaytyn jalghyz Y. Jaqaev atyndaghy qazaq kýrish sharuashylyghy GhZY ghalymdary su resurstaryn ýnemdeu maqsatynda, sudy az talap etetin vegetasiyalyq qysqa kezendegi kýrish sorttaryn shygharyp, óndiriske engizumen qatar, kýrishting ýlesin azaytyp, suarmaly jerlerdi әrtaraptandyru daqyldaryn ornalastyrugha qatysty ghylymy negizdelgen úsynystar jasauda. Biraq GhZIY-na memleket tarapynan qarjylay kómek kórsetilmese ol bankrot boludyng aldynda túr.

Tórtinshiden. Aldaghy boljamdar su tapshylyghy kýrdelene týsetindigin kórsetedi. Búl Qyzylorda oblysy ýshin ýlken qauip. Mәseleni qalay sheshu kerek? Orasan zor su qajet etetin kýrish alqabyn qysqartu qajet pe, әlde Syr ónirining auyl sharuashylyghyn tez arada әrtaraptandyrudyng sharualar ýshin tiyimdi tetigin jasau kerek pe? Ýkimetting naqty ústanymy qanday?

Qúrmetpen,

Múrat Baqtiyarúly 

Abai.kz

6 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3528