Beysenbi, 25 Sәuir 2024
46 - sóz 9683 18 pikir 24 Aqpan, 2021 saghat 12:11

Qazaqty qyrghan «Qyzyl armiya» kýni

Kenes әskerinde bolghandar 23 aqpandy ózderinshe Qyzyl armiyasynyng qúrylghan kýni retinde toylap jatady. Qyzyl Armiya 1918-1922 jyldarda qazaq jerindegi tolqulardy, 1928-1932 jyldardaghy kóterilisterdi qarumen ayausyz qyryp-joyghany, janshyghany ras. Sonda tәuelsiz qazaq elining azamattary ýshin 23 aqpandy atap ótu qanshalyqty qajet?

IYә, kenestik kezende ómir sýrgen buyngha, әsirese, kenes armiyasy qatarynda әskery boryshyn ótegenderge 23 aqpan ózinshe ystyq bolyp kóriner. Alayda sol SSSR-ding ózi joq qoy býginde. Qazir búl datany Resey armiyasy «Otan qorghaushylar kýni» retinde atap ótedi. Al qazaqstandyq Otan qorghaushylar kýni 7 mamyrgha belgilenilgen. Sonda qazaqtar 100 gramm qúlqyn ýshin 23 aqpandy atap óte me? Qúldyq psihologiya degen tap osy!

Shyntuaytynda tarihty búrmalau sol kezden-aq bastalghan. «1918 jyly 23 aqpanda Qyzyl Armiyanyng bólimsheleri Pskov pen Narva týbinde nemis әskerlerin talqandapty-mys» degen daqpyrt oidan shygharylghan nәrse bolyp shyqty. Is jýzinde búl kýni matros Pavel Dybenko bastaghan qyzylgvardiyashylar Pskov pen Narva týbinde jenbek týgili nemis әskerinen tyrqyray qashqan. Osyghan baylanysty 25 aqpanda «Pravda» gazetinde V.Lenin qyzyl armiyanyng qashuyn «masqara» oqigha dep ataghan.

V.IY.Lenin Júmysshy-sharua Qyzyl Armiyasyn qúru turaly Dekretke 1918 jyly 15 qantarda qol qoyghan. Shyn mәninde merekelenetin kýn osy edi. Biraq qyzyq bolghanda búl datagha aq gvardiyashylar týzetu engizip jiberdi. 1918 jylghy tura sol 23 aqpanda general Kornilov bastaghan eriktiler (aqtar) armiyasynyng әigili «múzdy joryghy» bastalghan. Álgi datany aqgvardiyashyl generaldar men ofiyserler shetelderde eki-ýsh jyl kәdimgidey atap ótip jýrgen. Búl is jýzinde Aqtar armiyasynyng qúrylghan kýni! Osy masqarany el jadynan óshiru ýshin 1922 jyly 23 aqpandy Qyzylәsker kýni retinde merekeleu tәrtipke engizilgen.

Qyzyl armiyany Qyzyl Armiya qylghan revolusiya kósemderining biri – Lev Davidovich Troskiy. Armiya qúrylysy siyaqty kýrdeli salagha oqystan kelgen mýlde tosyn sheshimder jasady. Ásker isine patsha armiyasynyng bilikti generaldary men ofiyserlerin tartty. Osylarymen útty. Patsha armiyasynda 270 myng ofiyser bolghan eken. Sonyng 70 myny bolishevikter jaghynda, 90 myny aqgvardiyashylar jaghynda, qalghandary eki ortada sandalyp qalyp, birqatary shetel asqan. Troskiy ózining poezymen týrli әskery bólimshelerge kýtpegen jerden jetip kelip qatal minezimen qatang tәrtip ornatyp jýrdi. Áskerden qashqandargha arnap konslageriler ashty. Sovettik konslagerlerding bastauy da sol.

Troskiy qyzyl әskerlerding formasyna besjúldyz qadap jana әskery simvol tughyzdy. Osy kezende Qyzyl armiyagha búryn eshbir elde bolmaghan әskery komissar instituty engizildi. Sovet ókimeti tolyqtay ornaghan song dýniyejýzilik kommunistik revolusiya jasau iydeyasymen Qyzyl Armiya is jýzinde basqynshylyq doktrinagha kóshti. Kenestik tarihta Qyzyl Armiyanyng bes jyl qatarynan beybitshilikte, tynyshtyqta bolghan kezi joq.

Qyzyl Armiya eldegi kóterilisterdi, onyng ishinde Qazaqstandaghy 1918-1922 jyldardaghy tolqulardy, 1928-1932 jyldardaghy narazylyqtardy qarumen janshydy. 1929 jyly qytaymen qaqtyghysty. 1936 jyly ispan soghysyna qatysty. 1939 jyly Batys Ukraina men Batys Belorussiyany, Baltyq jaghalauy elderin basyp aldy. Finlyandiyagha shabuyl jasap jenildi. 1939 jyly gitlershil Germaniyamen (1 qyrkýiekte) birge Polishagha shabuyl jasap (17 qyrkýiekte) Ekinshi jahan soghysyn bastady. Úly Otan soghysy óz aldyna bólek taqyryp.

Sovet armiyasy búdan song Qytay, Koreya, Vietnam, Aljiyr, Mysyr, Somali, Vengriya, Chehoslovakiya, Aughanstan, Mozambiyk, Siriya, Yemen, Laos, Kambodja, Bangadesh, Pәkistan-Ýndi, Chad-Libiya, Yugoslaviya elderindegi soghys qimyldaryna kiylikti. Sovet әskeri 1986 jyly Almatydaghy Jeltoqsan kóterilisin de ayausyz basyp janshydy. Kenes әskerining múrageri – Resey armiyasy qazir Siriyada soghys jýrgizip jatyr.

Osynday basqynshy kenes armiyasynyn, qazir bizge bóten Resey qaruly kýshterining merekesin toylau bizge sonshalyqty kerek pe? Qúldyq psihologiyadan qútylayyq ta?!!

Marat Bәidildaúly Toqashbaev

Abai.kz

18 pikir