Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Tarih 4911 17 pikir 18 Aqpan, 2021 saghat 13:40

 Arhiv derekterindegi ashtyq

1932 jylghy ashtyq qazaq halqynyng tarihyndaghy eng bir asqan zúlmat, adam jany týrshigerlik qasiret bolghandyghy býgingi kýnderi aqiqatqa ainaldy. Búl zúlmat jyldardy batys zertteushisi Dj. Bekker «Qazaqtardyng birneshe úrpaqtarynyng esinde jazylmaytyn jara bolyp újymdastyru jәne onyng saldarynan bolghan 1931-1932 jyldardaghy asharshylyq turaly estelik qaldy»,- dep jazdy.

Kenes qoghamyndaghy ózgerister ótken ghasyrdyng 20-30-shy jyldary qalyptasqan әkimshildik-әmirshildik jýiening qyspaghymen, halyqtyng belgili bir bóligin qúrban etu arqyly iske asyryldy. Búl әsirese jer mәselesinde, auyl sharuashylyghyn újymdastyru negizinde qayta qúru sayasatynda aiqyn kórindi. Ashtyq turaly esepter men statistikalyq derekter, qughyn-sýrginge úshyraghan qazaq ziyalylarynyng enbekteri, korrespondensiyalary kimdermen qarym-qatynasta bolghandyghy turaly materialdar búrynghy Qauipsizdik Komiytetine týsken, odan keyin qaytarylmaghan. Tipti búl organgha qaghaz betine týsken qazaq shejirelerine deyin aldyrylyp, olardan kim súltan, kimning biy-batyr bolghandyghy jóninde mәlimetter jinastyrylghan. Asharshylyq, qughyn-sýrgin tarihyna qatysty kóptegen qújattar men materialdar týrli vedomostvolardyng qoymalarynda qaldyryldy.

Al, olardyng kópshiligi Últtyq Qauipsizdik Komiyteti, Bas Prokuratura, Ishki ister ministrligi arhivterinde  saqtaluda. Qazaqstandaghy auyl sharuashylyghy salasynyng damuy tarihyna qatysty qújattardy jinaqtau jәne dayyndau barysynda  auyl sharuashylyghyn úiymdastyru tarihyna qatysty 5 myng qújat anyqtaldy, sonyng ishinde 310 qújat jinaqqa engizildi. «Kollektivizasiya seliskogo hozyaystva Kazahstana (1926-1941gg.).  -Alma-Ata., 1967. - T. I-II. – 957s.)» atty jinaqqa engizilgen qújattar qatarynda qararlar, búiryqtar, sheshimder bolatyn. Qazaqstandaghy auyl sharuashylyghyndaghy ózgerister turaly, jer-su reformalarynyn  jýrgizuleri turaly qújattar jinaghy da baspadan shygharyldy. Shygharylghan qújattyq jinaqtargha  ókinishke oray 1930-1933 jylghy kýshpen újymdastyru kezenindegi kóptegen arhivtik qújattar engizilmey qaldy.

Elde jaylaghan ashtyq, qarapayym azamattardyng narazylyghy jónindegi mәlimetter Birlesken Memlekettik Sayasy Basqarmasy (OGPU) tarapynan BKP (b) Qazaq Ólkelik Baqylau Komissiyasynyng Júmysshy-Sharua  inspeksiyasyna jiberip otyrghan asa qúpiya operativtik habarlarynda kórsetilgen. Sol habarlamalar men mәlimetterge qúlaq asyp kórelik.

Guriev. Promstroy. Aghash ústasy Anisimov: «Kooperasiya jarnalyq aqshany jinaudy ghana biledi, al dýkenderde eshtene joq. May da, qant ta, et te, jarma da joq. Qalay ómir sýresing olay ómir sýr.  Al ashanada bylamyqpen tamaqtandyrady. Osy bylamyqty Stalinge beru kerek. Meyli aitsyn, osydan keyin qalay júmys jasau kerektigin. Ol bizdi besjyldyqpen toydyrudy qoyatyn shyghar. Bireui syzady, qalghandary qoldaydy. Aldaghy  besjyldyqtarda da bizderdi óluge mәjbýrleydi».

1933 jyldyng 15 mamyrynda  mausymdyq júmysshy Tivikov qaytys bolghan kommunisting janazasynda «Endi kommunister ashtan óle bastady.  Jaqyn arada kommunisterden qútylyp, ómir jaqsarady» dese, desyatnik Zagulov «Biz aqymaqpyz. Osy ýshin soghystyq pa? Mine qanday bostandyqqa qol jetkizdik. Al qazir qaytadan bizding moyynymyzgha әr týrli «altyn tisti» onbaghandar minip aldy. Al halyq bolsa ashtyqtan zardap shegude».

Qúrylys sehynyng qara júmysshysy Rezunkova júmysshylargha ashyqtan-ashyq: «Aqtar túsynda búdan jaqsy túryp edik. Mening kýieuim qashyp ketti. Myna ókimetti qúlatatyn adamdar tabylmay ol qayta oralmaydy», - degen.

Júmysshy Semenov: «Kenes ókimeti qyl ýstinde. Búl ókimet halyqty ashtyq pen ólimge alyp keldi» (Qazaqstan Respublikasy Preziydenti arhiyvi (odan әri QR PA), 719-qor, - tizim, 6- is).

Almaty. Qaladaghy №10 mektep múghalimi Rykova K.Marksting qaytys boluynyng 50 jyldyghyna baylanysty «Markspen jaqsy, biraq onsyz tipti jaqsy bolghan bolar edi. Mine, Marks teoriyasynyng bet beynesi. Elde ashtyq. Nannyng joq boluy komissarlardyng kinәsi, olar sauatsyz. Jospar esebin jasaqtaghanda qate jibergen. Komissarlar búryn etikshiler bolghan, mine sondyqtan da solardyng kinәsinen biz ashyghudamyz».

Abay atyndaghy Qazaq pedagogikalyq institutynyng studenti IYsqaqov: «Qazaqstan formaldy týrde koloniya emes, shyndyghynda patshalyq Resey túsyndaghyday Ortalyq Reseydin  koloniyasy bolyp qalyp otyr. Barlyq maldy tartyp alyp, ortalyqqa jiberdi. Qazaqstan ekonomikasy BKP (b) basshylyghymen degradasiyagha úshyrauda. Qazaq auylynyng jaghdayyn biletin qyzmetkerler joq. Baytúrsynov, Dulatov jәne t.b. siyaqty qazaq qyzmetkerlerin quyp jiberdi. 1928 jylgha deyin Qazaqstanda rulyq qúrylys boldy. Taptyq qúrylys bolghan joq, ol kerek te emes edi. Baylarmen kýresudin, konfiskasiyanyng da qajettiligi de joq bolatyn».

Student Múratbaev: «Ókinishti, birden týrmege otyrghyzady. Men de studentter arasynda ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizgen bolar edim. Kerek bolsa kommunisterding ózderi Qazaqstandaghy jaghdaydyng kýnnen-kýnge nasharlap bara jatqandyghyn jete týsinetin bolady».

Enbekshiqazaq audany boyynsha. «Órnekti» kolhozynyng mýshesi Asqar Babaev Qaramys kanalyndaghy jasaghan júmysynan azyq-týlik ala almay, júmysyn tastap, auylgha qaytar jolda ashtan ólgen.  

«Yaroslavskiy» atyndaghy kolhozdyng mýshesi Anastasiya Miyshenko jinalghan bir top adamgha «Bizdi tonauda, әri júmys jasaugha mәjbýrleydi. Nan bermeydi, sebebi barlyghymyzdy ashtan óltiru. Sondyqtan úra qazyp, azyq-týlikti sonda saqtayyq. Búl bizding qúqymyz, oghan eshkim tyiym sala almaydy».

«Budennyi» atyndaghy kolhoz mýshesi Fedor Maskalenko: «Mine osyghan jettik. Bir aptadan asty, ash jatyrmyn. Tamaq alatyn jer joq. Kolhoz basqarmasy kómekten bas tartty. Taghy baramyn. Bermese balalargha shirigen kartopqa sulema (medisinada qoldanylatyn hlorly synaptan jasalghan uly aq úntaq) qosyp pisirip berip, ózim de, balalarmen birge  o dýniyege attanamyn».

13 aqpanda 30 ash adam naubayhanadan dýkenderge nan alyp bara jatqan kólikke shabuyl jasaghan. Nauryz aiynyng ishinde azyq-týlik úrlyghyna baylanysty 41 tergeu isi qaralyp, 329 adam jauapqa tartylghan.

Kalinin audany. Qaskeleng selosynyng túrghyny Elizaveta Gorshokova: «Kenes ókimeti kezinde azattyq ornyna ólim keldi.  Búryn ólim óte siyrek bolatyn, al qazir mal siyaqty kýnine  birneshe adam ólip, orgha kóme salady».

Jarkent. Audandyq auylsharuashylyq jabdyqtau mekemesining qyzmetkeri Lavrentiev nanmen qamtamasyz etu barysyndaghy әngimede: «Bizding barlyq ómirimiz bir ýzim nangha baylanysty bolyp túr. Ókimet búghan da qarsy. Búdan song eriksiz shetelge qashu oigha keledi nemese bandylargha qosylu qalyp túr. Tek ashtan ólmeu kerek».

Qyzylorda. Student Makumov «Qoghamtanu» sabaghyndaghy «Memleketting joyyluy» taqyrybyn talqylau barysynda «Memleketting joyyluyn myna fakt boyynsha aitugha bolady, bastapqyda 500 gramm nan berildi, sosyn 300 gramm, artynan 200, odan song 100 gramm. Osynday jaghdayda biz birtindep ólemiz. Mine, memlekette osylay joyylady».

Shymkent.  1932 jyldyng 11 qazan kýni qalalyq elektrostansiyanyn  10-15 júmysshysy nanmen qamtamsyz etudi talap etip, qalalyq sauda ortalyghyna kelgen.

Guriev. Qala manynda 12 qazaq toptasyp jarty qap qúmarshyq alyp kele jatqan qazaqtan tartyp alyp, ózin qylghyndyryp óltiruge júmystanghan. Tek milisiyanyng aralasuymen ghana qylmystyng aldyn aldy», - dep mәlimdeydi. 

Petropavl. Orys pedagogikalyq tehnikumynyng oqytushysy Zayseva: «Búryn bәri boldy. Al qazir ash, tonyp-shashyrap otyrmyz. Búl uaqytta kommunister toq, olar ýshin bәri bar. Júmysshylar ýshin týk joq, olar ashyghuda, al kommunister bolsa ýgitteydi».

Medisinalyq tehnikumynyng studenti Suhov: «Qazaqstan kýn sayyn óte shapshang qarqynmen degradasiyagha  úshyrauda».

Oral. Kirpish zavodynyng júmysshysy Ramazanov: «Eki kýn boldy, nan joq. Ashanagha baratyn aqsha joq. Bylay júmys jasay almaymyn. Mening búdan әri kýshim joq».

Qaladaghy №2 jetijyldyq mektepting oqushysy Krylov: «Itter siyaqty yzalandyru ýshin  saudamen qamtamasyz etudi ashty, gazetter ótirik jazady.  Bizge aitady basqa elderde júmyssyzdyq, al bizde odan da kóp júmyssyzdyq. Samaradaghy oq-dәri zavodyndaghy qysqartudan keyin 20 myng júmysshydan 18 myng júmysshy qaldy. Qazir júmystan qysqarghan júmysshylar Oralgha aghyluda».

Shynghyrlau audany. «Selistroy» mekemesining kóshiri Andrey Jabiyn: «Ashtan ólgendi kýtkennen góri óz-ózine qol júmsap ólgen dúrys. Egerde bandylar payda bolsa býkil halyq solardyng sonynan erer edi». 

«Qalbyrqúrylys» órt sóndiru komandasynyng qyzmetkeri Silyh: «Ýkimet basynda otyrghandar ghana jaqsy tamaqtanady. Al bizder, júmysshylar nansyz otyrmyz, odan әri de osylay nansyz otyra beremiz.  Egerde osylay jalghasa berse qolgha qaru men qanjar alugha mәjbýr bolamyz» (QR PA, 719-qor, 4-tizim, 719-is). 

Qaraghandy.  Ayyrtau audany.  «Volna» kommunasynda  shilde aiynda 40 adam, al tamyz aiynda 25 adam ashtan ólgen.

Mamlut audany. Kovali selosyndaghy 15 jeke sharuashylyq astyq tapsyrugha qarsylyq bildiruding sebebin taghy da ashtan qalu qauipi barlyghymen týsindirgen.  Belogo selosyndaghy 25 jeke sharuashylyq ókilderi de astyq tapsyrugha qarsylyqtaryn bildirdi (QR PA, 719-qor, 4-tizim, 675-is). 

Semey. Teri zavodynyng júmysshysy Gorelov «Kooperasiya nashar jabdyqtaydy, qazir ashtyq jaghdayda ómir sýrudemiz. Kommunisterdi quu kerek. Olar nan men etti shetelge jiberuge dayyndauda. Maghan tanys matros jazady dayyndalghan nan, et pen maydy kýndelikti 8-10 kemege tieymiz», - deydi.

Oral. Et soy qoymasynyng slesary Aleksandr Hrushev: «Moskva et jeydi, al bizder sýiek-sayaq jeymiz. Bizding qojayyndar bizdi dúrys etpen de tamaqtandyra almaydy».

Mehanikalyq sehtyng júmysshy  Koytun: «Ýkimet dúrys istemey otyr. Júmysshylardy nanmen qamtamasyz etude birneshe sanatqa bólip qoydy. Birkelki paykagha qol jetkizuimiz kerek».

Júmysshy Medvedev: «Olarda qosatyn paek joq. Bәribir besjyldyqtyng sonyna deyin barlyghymyz ashtan qatamyz».

Guriev.  Slesari Smirnov: «Búryn dýre paydalandy, qazir sosialistik jarysty paydalanady. Jalpy aitqanda besjyldyq auyr nәrse, biz oghan shydas bere alamyz ba eken?».

Embi. Slesari Zaykiyn: «Meninshe besjyldyq 4 jylda emes, 25 jylda da  oryndalmaydy. Mynaday ashqúrsaq qarynmen júmys jýre me?! Barlyq jerde kezek, algha  jәne ashtyq».

Dossor. Júmysshy Korolev: «Artymyzda jaqsy ómir boldy, al, alda tereng shynyrau».

Riyder (Semey). Mehanikalyq zavodtyng júmysshylary Ustinov, Korshunov: «Tóbet siyaqty ash bolsan, múnda shaytan da júmys jasap, ómir sýrmes. Barlyghy tayau uaqytta ashtan óledi» (QR PA, 719-qor, 2-tizim, 126-is).

Eldegi asharshylyq pen joqshylyq, orynsyz aiyptaular, kýshtep újymdastyru, tonau, oidan shygharylghan auyr salyqtar, maldardy zansyz tәrkileu, sholaq belsendilerding asyra silteui men jýgensizdigi barlyghy jinaqtala kelip qarapayym adamdardyng zandy ashu-yzasyn tughyzdy. Kenes ókimetining qasang sayasatyna qarsy shaghyn toptar kenes organdary qyzmetkerlerine shabuyl jasady, jylqy aidap ketti, mal men astyq úrlap, tauar, aqsha tonady. Búl әreketter biylik tarapynan qatang talap etken mýlik josparyn oryndau, salyq tóleu, jaylaghan ashtyqtan jan saqtap qalu niyetinen tuyndady.

Aqqaly Ahmet

H. Dosmúhamedov atyndaghy Atyrau memlekettik uniyversiyteti, tarih ghylymdarynyng doktory

Abai.kz

17 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3530