Senbi, 20 Sәuir 2024
Túlgha 3456 6 pikir 18 Aqpan, 2021 saghat 12:14

Birtuar

Akademik Salyq Zimanov – halqymyzdyng Qanysh Sәtbaev, Múhtar Áuezov siyaqty úly túlghalarynyng qatarynda túrghan birtuar. Zanghar zangerdi jay ghana ghalym dep aitu onyng tútas túlghasyn birjaqty týsinu bolady. Onyng túlgha retinde kim ekenin bilu ýshin bolmysyn tútastay qarastyryp, ómirining negizgi kezenderin bayyptau kerek.

Birinshi kezenine kelsek, ol nebәri 19 jasynda mektepte matematikadan sabaq berip, keyin әskerge shaqyryldy. Sәkenning jastay arifmetikadan alghan jaqsy bilimi әskerde kәdesine jaraydy. Ol tez kóterile bastaydy. Keshikpey batareyany basqardy jәne talantty komandiyr, talantty jauynger retinde tanyldy. Arada az uaqyt ótken song oghan minomet polki komandirligi úsynylady. Múnda da onyng basshy retindegi talanty aiqyn kórindi. Osydan keyin diviziya shtabynyng bastyghy dengeyine kóterildi. Osylaysha, soghysty bastan-ayaq ótkerip, Ekinshi dýniyejýzilik soghystan eline әri jenispen, әri omyrauy tola orden-medalimen oraldy. Atalghan kezenning manyzy sonda - kez-kelgen adam qan maydangha qatysqany ýshin de maqtana alar edi.

Ómirining ekinshi kezeninde maydannan 26 jasynda oralysymen zang institutyna oqugha týsip, asa manyzdy isterdi tergeuding iri mamany bolugha júmyldy. Tandaghan salasyn qarapayym qyzmetten bastap, keyin zang institutynyng diyrektory, odan song QazMU zang fakulitetining dekany lauazymyna ósti. Osy uaqytta onyng pedagog, Qazaqstannyng joghary mektebin úiymdastyrushysy retinde talanty ashyldy. Zang mamandaryn dayyndauda joghary mektepting úiymdastyrushysy retinde zor ýlesi men ýlken enbegi bolghanyn barlyq zangerler әli kýnge deyin iltipatpen eske alady. Búl jyldary Sәkeng zangerlerdi Mәskeuge 15-20 adamnan aspiranturagha jiberdi. Osylaysha ortalyqqa oqugha jibergen studentter, izdenushiler sәtimen dissertasiya qorghap, respublikamyzdaghy zang kadrlarynyng negizgi tiregi boldy. Yaghni, búl kezeninde de kez-kelgen adam «ghylym salasynyn, joghary oqu ornynyng úiymdastyrushysy boldym, janashyl zanger kadrlardy dayarlaugha qatystym» dep kónil toghaytuyna jeter edi.

Salyq Zimanúly 1958 jyly akademik Qanysh Imantayúly shaqyruymen Ghylym akademiyasynyng janadan ashylghan Filosofiya jәne qúqyq institutynyng diyrektory boldy. Osy jyldary onyng kórnekti ghalym retindegi talanty men janashyl kadrlardy dayarlau, filosofiya men zang ghylymy boyynsha mektepter qúru qabileti tolyghymen ashyldy.

Men S.Z. Zimanovpen 1957 jyly doktoranturagha kelgen kezinde tanystym. Sol jyldary ol «XVIII ghasyrdyng ayaghy men XIX ghasyrdyng basyndaghy Qazaqstannyng sayasy jýiesi» atty taqyrypta doktorlyq dissertasiya qorghady. Keyin akademikke deyin ghylym satysynan ótti. Ghalym-zanger kóptegen iri monografiya, sonday-aq on tomdyq shygharmalar jinaghyn jariyalady. Ol qatardaghy iri ghalym ghana emes, sonymen birge filosofiya jәne zang kadrlaryn dayarlauda úiymdastyrushy talant biyiginen kórindi.

Ózim jeke ómirimde, shygharmashylyghymda S. Zimanovqa boryshtar ekenimdi atap ótkim keledi. Salyq Zimanúly meni Filosofiya institutynyng ghylymy qyzmetkeri etip shaqyrdy. Búl kezde nebәri 25 jasta edim. Al, bir jyldan keyin ol bizding ghylymy jobamyzdy (ol kezde «zertteu problemasy» dep atalatyn) qoldap, dialektikalyq logika sektoryn ashty. Búl - kenes odaghyndaghy alghashqy tәjiriybe edi, tipti múnday sektor Mәskeude de bolghan joq. Odaq ortalyghynda dialektikalyq jәne resmy logikany jaqtaushylar arasynda әli de qyzu dau jýrip jatqan. Formaldy logikanyng jaqtastary dialektikalyq logikany moyyndamady, sonymen qatar dialektikalyq logikamen ainalysatyndardyng arasynda da birauyzdylyq bolghan joq.

Salyq Zimanúly dialektikalyq logika sektoryn qúryp, jalghyz meni ghana emes, L.Naumenko, M. Bakanidze, A. Qasymjanov siyaqty talantty jastardy da shaqyrdy. Bizge osynday senim bildirilgendikten, qanattanyp júmys istedik. Sonymen qatar Sәkeng bizdi «Bolashaq Kant, Gegeli, Aristoteli» dep kóterip otyratyn. Biraq onyng jaqyn joldastary «jastardy sonsha asyra madaqtaghanynyz qalay?..» dep te jýrdi. Al shyntuaytynda akademik S.Z. Zimanovtyng senimi bizge zor quat berdi. Biz senimdi aqtaghymyz keldi jәne qarqyndy júmys istedik.

Zantanu salasyna M. T. Baymahanov, B. M. Imashev, Gh. S. Saparghaliyev t. b. siyaqty tamasha, talantty zangerler shaqyryldy. Osylaysha, bizding institut ghylymnyng damuy men adamdardyng qarym-qatynasynda ýlgi boldy. Institutta erekshe shygharmashylyq jaghday qadyptasty. Salyq Zimanov ýshin baghalaudaghy basty qaghidat - adamnyng qabileti men talanty. Bizding institutta kóptegen aspiranttardy, kishi ghylymy qyzmetkerlerdi Mәskeuge kandidattyq jәne doktorlyq dissertasiya qorghaugha jiberip, jolyn ashty. Ol Mәskeu zang instituty diyrektorymen óte jaqsy qarym-qatynasta bolyp, zang ghylymy kadrlaryn әzirleuding eki jaqqa tiyimdi jolyn tapty.

Salyq Zimanúly eshqashan әsire resmy adam bolghan emes. Mәselen, biz «Teoriyalyq bilimdegi shyndyqtyng logikalyq kórinisi» atty ghylymy jobany dayarlaghan kezde Qazaqstanda taqyrybymyzgha qajetti kitap ta, maman da jetispedi. Mәskeuge issapargha baryp, Lenin kitaphanasynda júmys isteu, sonday-aq iri mamandarmen kenesu jәne sóilesu qajet boldy. Ol bizdi jәne instituttyng basqa qyzmetkerlerin 30 kýndik issapargha jiberdi. Biz ýlgermegen  kezde ol taghy on kýnge úzartatyn. Ol kisining bastamalary ghylymdy damytugha qozghau saldy. Búl kezeng de kez-kelgen ghalym ýshin institut diyrektory bolghanyn, filosofiya jәne zang ghylymdary boyynsha mektepter qúrghanyn maqtan etuge jetkilikti edi.

Onyng ómirining taghy bir airyqsha kezeni - Tәuelsiz Qazaqstan Parlamentindegi deputattyq qyzmeti. El egemendigi turaly mәsele tuyndaghan kezde Salyq Zimanov tәjiriybeli zanger retinde Egemendik turaly tújyrymdamany әzirleu jónindegi komissiyany basqardy. Qazaqstan memlekettik tәuelsizdigin alghan shaqta ol deputat bolyp, Konstitusiyalyq zannama komiytetin basqardy. Múnda da onyng talanty men zang ghylymyn tereng bilui aiqyn kórindi.

Salyq Zimanov bilimdi deputat qana emes, sonymen birge minezdi, prinsipshil adam edi. Ol әrqashan oilaghanyn jetkizdi. Iri maman, adal adam retinde deputattardyng sapaly zandar qabyldauyna әri úiytqy, әri kepil boldy. Eger deputattyq korpusqa bayandama jasaugha ministrler sapasyz zanmen kele qalsa, Salyq Zimanúly múnday zandy birden qatang syngha alatyn. Búl rette lauazymdy túlghalargha zannyng biyik túratynyn sezdiretin.

Ol әrqashan Qazaqstan halqynyng mýddesin joghary qoyyp, eline adal boldy. Búl kezenin qarasaq ta kez kelgen adam deputat mandatyna jetkenine, Qazaqstan Respublikasynyng zannamalyq qyzmetine ýles qosqanyna maqtana alar edi.

Onyng adamy qasiyetteri turaly aitqanda, asa birbetkey, sudan taza adal adam bolghanyna kuәlik bere alamyz. Ol óz pikirin anyq jәne riyasyz bildiretin. Sondyqtan lauazymdy túlghalar Salyq Zimanúlynan Ghylym akademiyasynda da, qay qyzmette de bolsyn, tipti qarapayym tirshilikte de seskenetin.

Óz basym ol kisini 1958 jyldan bastap ómirining sonyna deyin jaqsy bildim jәne әrqashan jaqsy qarym-qatynasta boldym. Taghy da esimnen ketpeytini - barlyq býkilodaqtyq konferensiyalarda Sәkeng bizdi qoldap otyrdy. Dialektika mamandarynyng bolashaq әleuetine sendi. Birinshi býkilodaqtyq simpozium 1968 jyly asa joghary dengeyde ótip, Salyq aghamyzdyng zor qoldauyn sezindik. Dogmatikalyq filosofiyanyng ókilderi Zimanovty «revizionist, gegelishil, kantshyl J. Ábdildin tobyn qoldaydy» dep aiyptady. Shyn mәninde, ghylymy tobymyzdyng halyqaralyq tanymaldyghy airyqsha edi. Biz kóptegen marapatty iyelendik. Dialektika baghytymyz respublikalyq gumanitarlyq ghylymnyng eleuli jauapkershiligin óz moynyna aldy.

Jana elordada halyqaralyq konferensiyalar ótkizgen kezimizde  Salyq Zimanúly birinshi bolyp sóilep, mazmúndy oilaryn ortagha salatyn. Zanger-akademikting ereksheligi sol - ghylym salasynda adal enbek etkenderdi qúrmetteytin. Tabandy, talapshyl edi. Sonymen qatar ol ekijýzdi, jaghympaz t. b. adamdardy únatpady. Sondyqtan onyng jankýierleri de, qarsylastary da az emes edi.

Qorytyndylay kele aitarym: akademik S.Z. Zimanov - birtútas saf túlgha deuge tolyq negiz bar. Ghylymgha, bilimge, qoghamdyq jәne memlekettik qyzmetke qosqan ýlesin eseptesek, ol elimizding eng joghary marapatyna layyq azamat-tyn. Biraq tau túlghagha múnday qúrmet der kezinde jasalmady. Alayda S.Z. Zimanovty halyq, últ, ghylym men mәdeniyet ókilderi óte joghary baghalady. Ghúlamanyng múrasy halyqpen birge jasay beredi dep senemin. Mening oiymsha, Salyq Zimanúlyn úlyqtau arqyly biz ziyalylyq pen bilimdilikti úlyqtaymyz. Mәselen, tughan óniri Atyrau qalasynda oghan eskertkish qoyghan dúrys dep sanaymyz. Búl eskertkish eng birinshi marqúmgha emes, qazaq halqyna, jastarymyzgha qajet. Tayauda Núr-Súltan qalasy Onomastika komissiyasy zanger-akademikting esimin jana kóshening birine berudi úsynghanyn estip, quanyp qaldym. Jas tolqyn akademik Salyq Zimanov túlghasynan ónege alyp, daryndy tabandy, bilimdi, qayratker, otanshyl bolyp óseri sózsiz.

Óz Otanyn sheksiz sýigen birtuar túlghanyng ghasyrlyq mereytoyy Qazaqstan ghylymy men mәdeniyetining bedelin kóteredi dep senemin.

Jabayhan Ábdildiyn,

QR ÚGhA akademiygi, L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU professory

Abai.kz

6 pikir