Júma, 19 Sәuir 2024
Biylik 3596 8 pikir 18 Aqpan, 2021 saghat 11:25

Áshimbaev asharshylyq turaly ne dedi?

Senat Tóraghasy Mәulen Áshimbaevtyng «Azattyq jolyndaghy aqtandaqtar: asharshylyq zardaptaryna shynayy tarihy kózqaras» taqyrybyna arnalghan dóngelek ýstelde sóilegen sózining tolyq núsqasy.

Qúrmetti jiyngha qatysushylar!

Ózderinizge belgili, biyl Tәuelsizdigimizge 30 jyl tolady.

Osy mereyli datagha oray elimizde auqymdy is-sharalar qolgha alynyp jatyr.

Arnayy memlekettik komissiyanyng alghashqy otyrysynda búl baghyttaghy biraz mәsele talqylanyp, pysyqtaldy.

Sol jiynda Preziydentimiz 30 jyldyqqa mereytoy retinde qaramay, oghan iydeologiyalyq mazmún beruding manyzdy ekenin basa aitty.

Sondyqtan osy baghyttaghy is-sharalar halyqqa ruhany serpilis әkelui kerek.

Qasym-Jomart Kemelúly atap ótkendey, búl tarihy meje elding jana kelbetin, últtyng jana bolmysyn qalyptastyrugha júmys isteuge tiyis.

Memleket basshysy «Tәuelsizdik bәrinen qymbat» atty maqalasynda da últtyq túghyrymyzdy nyghaytudyng naqty baghyt-baghdaryn aiqyndap berdi.

Osy maqalada jetistikterimizben birge, tarihymyzdyng aqtandaq betteri de nazardan tys qalghan joq.

Últ jadynan óshiruge bolmaytyn sonday qasiretti kezenderding biri – ótken ghasyrdyng basyndaghy asharshylyq ekeni anyq.

Búl mәselege toqtalghan Qasym-Jomart Kemelúly: «Tarihymyzdyng osy aqtandaq betteri әli kýnge deyin jaq-jaqty zerttelmey keledi. Tipti ghalymdardyng arasynda asharshylyq qúrbandarynyng naqty sany turaly ortaq payym joq. Ala-qúla derekter jәne onyng sebep-saldary jayly әrtýrli kózqarastar qoghamdy adastyrady. Tiyisti tarihy qújattardy jinap, jinalghan mәlimetterdi asa múqiyat zerdeleu kerek», – degen pikirin bildirdi.

Sondyqtan býgin ózderinizdi arnayy shaqyryp, osy taqyrypty talqylau ýshin bas qosyp otyrmyz.

Jalpy, asharshylyq – Kenes ýkimeti kezinde jabyq taqyryptardyng biri boldy.

Tek tәuelsizdikting arqasynda Elbasymyz Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevtyng bastamasymen tarihymyzdaghy aqtandaqtar memlekettik dengeyde kóterile bastady.

Búl bir otbasynyng ghana emes, sol kezdegi tútas halyqtyng basyna týsken alapat qasiret ekeni sózsiz.

Osynday azaly jyldarda qúrban bolghan babalar ruhyna taghzym etu – bizding perzenttik boryshymyz.

Osy maqsatpen 31 mamyr Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýni retinde belgilendi.

Mine, biyl 1921-1922 jyldardaghy asharshylyqqa 100 jyl tolyp otyr.

Alapat nәubetting 30-jyldardaghy ekinshi kezenine de 90 jyldyng jýzi boldy.

Tәuelsizdigimizding aituly belesinde búl mәselege memleket tarapynan qaytadan basymdyq berilui óte oryndy.

Osy orayda asharshylyq taqyrybyn kóteru bizge ne ýshin qajet degen zandy súraq tuyndaydy.

Búl, eng aldymen, qasterli Tәuelsizdigimizdi nyghaytu ýshin kerek.

Óitkeni qazir әlemdik ahual óte kýrdeli jәne qúbylmaly ekenin kórip otyrmyz.

Kýn ótken sayyn qarama-qayshylyqtar terendep, týrli qaqtyghystar qarqyn alyp keledi.

Elimizding egemendigine de tónetin syn-qaterler joq emes.

Dәl osynday jaghdayda Tәuelsizdigimizdi myzghymastay berik etu – bizding basty mindetimiz.

Sol ýshin onyng qadirine jete biluimiz qajet.

Al, Tәuelsizdikti qadirlep, úlyqtau tól tarihymyzdy jәne onyng sheshushi kezenderin tereng tanudan bastalady.

Keyde egemendikti ózdiginen bola qalghan oqigha retinde baghalaytyndar bar. Biraq, erkindik bizge onaylyqpen kelgen joq.

Onyng jolynda babalarymyz qasyq qany qalghansha shayqasyp ótti.

Bostandyq ýshin halqymyz auyr azapqa, sansyz synaqqa tóze bildi.

Kóptegen azamattarymyz tәuelsizdik jolynda qúrban boldy.

Mine, múny týsingen azamat Tәuelsizdikting baghasyn da biledi. Ony nyghaytudy ózining mindeti sanaydy.

Sonday-aq, asharshylyq taqyrybyn zertteu tәuelsiz tarihy sanany qalyptastyrugha mol ýlesin qosady.

Tarihy sana ótken oqighalargha qatysty újymdyq kózqarastan tuyndaydy.

Al, ortaq tarihy tanym birtútas últtyq sanany qalyptastyrugha yqpal etedi.

Búl, týptep kelgende, memlekettigimizdi jәne tәuelsizdigimizdi kýsheytetin sheshushi faktor ekeni sózsiz.

Asharshylyq taqyryby tarihtan taghylym alu ýshin de qajet.

Bizding jýrip ótken tarihymyz – órlegen kezendermen birge taqsiretke de toly tariyh. Sondyqtan onyng ashy-túshy taghylymy mol.

Osyghan oray ótkenimizdi tereng payymdap, ozyq túsymyzdan ónege tauyp, qinalghan sәtterden qorytyndy shygharuymyz qajet.

Tarihymyzdy dauryqpa dau ýshin emes, damylsyz damu ýshin paydalanuymyz kerek.

Rasynda, keshegimiz arqyly býginimizdi bederlep, bolashaghymyzdy baghdarlay alamyz.

Sol arqyly últ retinde jolymyzdyng danghyl bolatyny anyq.

Bizding asharshylyq taqyrybyn janasha zerdeleuimizding sebebi osy atalghan faktorlardan bastau alady.

Preziydentimizding búl mәseleni kóteruining negizgi mәn-manyzy da osynda jatyr.

Qúrmetti qauym!

Alapat asharshylyq – eshkimdi beyjay qaldyrmaytyn taqyryp.

Sondyqtan osy nәubetke qatysty qoghamda san aluan pikir qalyptasqany belgili.

Degenmen, biz, birinshi kezekte, ghylymy kózqarasqa basymdyq beruimiz kerek.

Sebebi, halqymyzgha asharshylyqtyng ashy aqiqatyn ghalymdarymyz ghana ashyp, dәleldi týrde jetkize alady.

Osy baghyttaghy zertteuler tәuelsizdik alghan tústan bastap tabandy jýrgizilip keledi.

Búl júmystardyng basynda akademik Manash Qozybaev bastaghan bir top ghalymdarymyz túrghany barshanyzgha ayan.

Sonyng nәtiyjesinde kóptegen zertteuler qolgha alynyp, arhivterden qúndy derekter jinaldy. Manyzdy enbekter jaryq kórdi.

Ol júmystargha osy jerde otyrghan biraz ghalymdarymyz da qatysty.

Sol ýshin sizderge alghysymyzdy bildiremiz.

Jalpy, tarihy taqyryptargha qatysty qoghamdyq oy ghylymy pikirge negizdelui kerek.

Osynau nәubet jyldardyng ashylmay, tasada qalghan tústary әli de bolsa kóp.

Múnday jaghday orynsyz boljamdardy kóbeytip, qoghamdy asharshylyq aqiqatynan alystata týsedi.

Sondyqtan asharshylyq taqyrybyna qatysty jýieli, tarihy faktilerge sýiengen tereng әri jan-jaqty zertteuler kerek dep esepteymiz.

Búl, әriyne, ózderiniz sekildi kәsiby mamandargha ýlken jauapkershilik jýkteytini týsinikti.

Eng aldymen, tiyisti arhiv derekterine qol jetkizu, olardy jýieleu jәne múqiyat zerdeleu – basty maqsattardyng biri.

Óitkeni ghalymdarymyz kóptegen arhiv materialdarynyng әli de bolsa ashylmaghanyn aityp jýr.

Sonymen qatar, ónirlermen jәne ondaghy asharshylyq taqyrybyn zerttep jýrgen ghalymdarmen tyghyz baylanys ornatudyng manyzy óte zor.

Ortaq júmysqa olardy da júmyldyrghan jón. Sebebi, elimizding barlyq derlik óniri asharshylyqtyng zardabyn tartty.

Oghan týrli tarihy qújattarda keltirilgen derekter dәlel bola alady.

Mysaly, Túrar Rysqúlovtyng qazaq dalasyndaghy auyr jaghday turaly jogharygha jazghan haty bәrimizge belgili.

Sonda ol Syr ónirindegi keybir auyldarda ashtyqtyng saldarynan halyqtyng 15-20 payyzy ghana qalghanyn aityp, dabyl qaghady.

Ónirlerdegi mәlimetterdi zerdeleu mәselening sebebi men saldaryn aiqynday týsuge septigin tiygizetini sózsiz.

Adam shyghynyna qatysty mәlimetterdi naqtylaugha da zor mýmkindik tuatyny anyq.

Sondyqtan býgingi dóngelek ýstelge biz ónirlerden de ghalymdardy qatystyryp otyrmyz.

Kórshiles elderding arhiv materialdarymen jiti tanysugha da basa mәn bergen jón.

Búl qadam ghylymy zertteulerding ayasyn edәuir keneytuge jol ashady.

Alapat ashtyqty bastan keshken «ghasyr nәubeti» kuәgerlerining týrli estelikterin jinaqtau da manyzdy.

Mәselen, Mekemtas Myrzahmetúlynyng «qúndaqtaghy qaryndasy» jayly ayanyshty oqighany barshanyz bilesizder.

El esindegi múnday jayttardy jazyp alu jadymyzdy janghyrtady.

Osy aitylghan baghyttarda memlekettik organdar Sizderge qoldau kórsetedi dep oilaymyz.

Býgin ortamyzda Bilim jәne ghylym ministri Ashat Qanatúly Aymaghambetov, Mәdeniyet jәne sport ministri Aqtoty Rahmetollaqyzy Rayymqúlova, Aqparat jәne qoghamdyq damu ministri Aida Ghalymqyzy Balaeva otyr.

Osy ministrlikter tarapynan ghalymdargha tiyisti kómek kórsetiledi dep senemiz.

Qúrmetti ghalymdar jәne ziyaly qauym ókilderi!

Asharshylyq – óte kýrdeli taqyryp.

Sondyqtan aldymyzda túrghan taghy bir mindet – asharshylyqtyng san týrli sebep-saldaryn zerttep, sol kezendegi shynayy shyndyqty qalpyna keltiru.

Obektivti ghylymy qorytyndy jasau ýshin sol kezdegi kenestik jýieni tolyqtay qamtuymyz kerek.

Sol tústaghy bolisheviktik biylikting maqsaty, jospary qanday boldy, ony qalay jýzege asyrdy, qanday qatelikteri boldy degen saualdargha naqty jauap izdeuimiz qajet.

Ol kezdegi sayasy jәne ekonomikalyq ahualdyng qanday bolghanyn, sonday-aq, taptyq kýresti de jan-jaqty saraptaghan jón.

Asharshylyqqa tabighy jaghdaydyng da zardaby tiygeni belgili.

«Jau jaghadan alghanda, bóri etekten» demekshi, jergilikti sholaq belsendilerding de jaghdaydy ushyqtyrghanyn bilemiz.

Múnyng barlyghyn tiyanaqty zerttemey asharshylyqtyng sebep-saldaryna әdil bagha beru mýmkin emes.

Biz asharshylyqtyng eki kezenine de osynday keshendi kózqaraspen kelgenimiz abzal.

Mәselen, 20-jyldardaghy asharshylyqqa kóbine әskery kommunizm, azamat soghysy, kýiregen jýie jәne tabighy jaghday sebep boldy dep aitylady.

Al, 30-jyldardaghy asharshylyqqa keler bolsaq, búl totalitarlyq jýiening qate sayasatynyng saldary ekeni anyq.

Óitkeni, birjaqty tәrkileu jәne újymdastyru sayasaty dayyn emes ortada jýrgizildi.

Josparlau isinde jergilikti jerding túrmys-tirshiligine, sharuashylyq jýrgizu formasyna qatysty obektivtilik bolghan joq. Oghan dәlel jetip artylady.

Mysaly, ortalyq biylik industrialdy damu jaghynan 50-100 jylgha algha ketip qalghan batys elderin 5-10 jylda quyp jetemiz degen iydeyany kóterdi.

Osynday eshqanday ghylymy negizi joq, tútas elding jәne ónirlerding ereksheligi eskerilmegen sheshimder ýlken qasiretke alyp keldi.

Soghan qaramastan totalitarlyq rejim kózdegen maqsatqa jetuden tayynbady.

Tipti, osy jolda adam ómiri de esepke alynbady.

Osynday jýiesiz әri qatigez sayasat saldarynan elimizdi jappay ashtyq jaylady.

Ghalymdarymyz asharshylyq 2,5 millionday adamnyng ómirin qidy dep aityp jýr.

Búl mәlimetterdi de múqiyat zerttep, naqtylau kerek.

Jalpy, osy nәubet jyldarynda biz halqymyzdyng jartysyna juyghynan aiyrylyp qaldyq.

Bir millionan astam halyq kórshiles elderge bosyp ketuge mәjbýr boldy.

Mal basynyng sany on esege qysqarghanyn bilemiz.

Búl jaghday myndaghan jyldyq tarihy tamyry bar dәstýrli túrmysymyzdy aitarlyqtay kýiretti.

Tipti, últ retinde joyylyp ketu qaupi tóngeni de belgili.

* * *

Totalitarlyq rejimning osynday ozbyr sayasaty Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan elderding bәrinde jýrgizildi.

Sonyng saldarynan Qazaqstanmen qosa, Ukraina, Belarusi, Moldova, Reseyding birneshe aimaghy, onyng ishinde Edil boyy, Soltýstik Kavkaz halqy ashtyqqa úshyrady.

Ghalymdardyng mәlimetine sýiensek, 30-jyldardaghy ashtyqta Kenes Odaghynda jeti millionnan astam adam kóz júmghan.

Osy túrghydan alghanda, ashtyqty belgili bir últqa qarata jasalghan qylmys dep aitugha kelmeytin shyghar.

Búl – eng aldymen, sol kezdegi biylik jýiesining qate sayasatynyng auyr saldary.

Asharshylyq – Kenes Odaghynyng qúramynda ómir sýrgen halyqtardyng ortaq tragediyasy degenimiz oryndy.

Sondyqtan, asharshylyq tek qazaq halqynyng ghana basyna týsken nәubet emes, búl barsha adamzattyng alapat gumanitarlyq qasireti dep aitugha bolady.

Sol sebepti, asharshylyq taqyrybyn sayasilandyrmay, eng aldymen, oghan ghylymy túrghydan qaraghanymyz abzal.

Osy maqsatta shetel ghalymdarymen de birlesip júmys isteu manyzdy.

Mine, osynday keshendi júmystar arqyly ghana biz asharshylyq taqyrybyna әdil bagha bere alamyz dep oilaymyn.

Qúrmetti jiyngha qatysushylar!

Aldaghy uaqytta osy baghyttaghy qúndy zertteuler ghylymy ortada ghana qalyp qoymau kerek.

Sondyqtan ghalymdarymyzdyng enbekterin keninen dәripteu ýshin aqparattyq qoldau júmystaryn jýrgizuding manyzy zor.

Sol arqyly halqymyzdyng asharshylyq turaly ghylymy negizdegi aqparatqa qol jetkizuin qamtamasyz etemiz.

Búl rette jas auditoriyagha basymdyq bergen jón.

Memleket basshysy 30 jyldyq mereytoydy atap ótuge arnalghan jiynda sharalar negizinen jastargha arnaluy kerek ekenin aitty.

Sebebi, barlyq bastama bolashaq úrpaqtyng iygiligi ýshin iske asyryluda.

Asharshylyq taqyrybynda da biz osy ústanymnan ainymauymyz kerek.

Óitkeni, múnday zobalandy halyqtyn, әsirese, óskeleng úrpaqtyng tereng bilui – manyzdy mindet.

Múnyng bәri tәuelsizdigimizdi nyghaytugha, tarihy sanamyzdy janghyrtugha jәne azattyqtyng qadirin týsinuge septigin tiygizedi.

Búl rette ózderinizdey tarihshy ghalymdarymyzdyng jәne ziyaly qauym ókilderining enbegi asa manyzdy.

Býgingi kezdesu osy baghytta jan-jaqty zertteuler jýrgizip, Asharshylyq tragediyasyna shynayy tarihy kózqaras qalyptastyrugha óz ýlesin qosady dep senemin.

Osy joldaghy júmystarynyzgha tabys tileymin.

Nazar qoyyp tyndaghandarynyz ýshin rahmet!

Abai.kz

8 pikir