Júma, 19 Sәuir 2024
Alashorda 8508 5 pikir 14 Aqpan, 2021 saghat 12:04

Saryarqany jaylaghan ashtyq...

(Jalghasy, alghashqy bólimi)

Aqpan aiynda Qazaqstannyng ashtyq jaylaghan soltýstik ónirinde jaghday tipti asqynyp ketti. Kýn suytty. Jer-jerden ýreyli habarlar kelip jatyr. Ashtyq pen ajal ara-nyn ashyp, Qazaqstannyng soltýstiginen, ortalyqqa qaray jyljy tarap barady. Ony toqtatar kýsh joq siyaqty.

«Kókshetau uezindegi 65 bolysta asharyqtar sany 150 myng adamgha jetti, onyng ishinde 130304 adam mýlde ash. Ásirese qazaq bolystary qatty kýizelis ýstinde»[19]. Ashtar qayynnyng qabyghyn, qaraghaydyng mýgin, tipti ún aralasqan topyraqty talghajau qylugha mәjbýr. «Atbasar uezinde aram ólgen maldardyng terisin, sýiegin kemirude»[20]. Ish sýzegi indeti jappay taraluda, dәrigerlik kómek turaly aitugha da bolmaydy.

Atbasar uezindegi Baghanaly bolysynyng qazaqtary ontýstikke, Týrkistan ólkesine aua kóship jatqany turaly maghlúmat ta osynda. Olar qazirgi әkimshilik bólisi boyynsha Qaraghanda oblysyna qaraytyn Úlytau óniri, Sarysu ózenining boyyndaghy naymandar, taraqty rulary bolatyn.

«Enbekshi qazaq» gazetining betinde 1922 jylghy 21-aqpanda basylghan maqalasynda Ghabbas Toghjanov bylay dep jazdy: «Búryn qazaqtyng ýiinde mamyrajay tynyshtyq bolatyn, qymyz sapyrylyp, qazan qaynap, dastarhanynan saryla túzdyqty qazy-qarta ketpeushi edi. Tabyn-tabyn jylqy, kele-kele týie, mynghyrghan qoy men siyr dalanyng sәnin kirgizushi edi… Endi qazir qazaq sorlynyng azyghy shóp-salam, qúrt-qúmyrsqa boldy. Olar itting etin, tyshqandy azyq qylyp otyr…»

Aqmola guberniyalyq «Mir truda» gazeti kýn sayyn ashtyqqa úshyraghan halyqtyng jaghdayyn ainadaghyday kórsetip otyrdy. Tipti, adam etin jeu kóbeyip bara jatqan son, Orynbordan Petropavlgha kelgen jedelhattyng týri mynaday:

«Ashtyqqa úshyraghan audandarda kisi etin jeu faktileri kezdesip otyrghandyqtan, oghan jol bermeu ýshin NKVD múnday adamdardy sotqa tartpay, әkimshilik jaza bermey-aq qoydy úsynady. Kisi etin jeytinder aqyl-esi dúrys emes dep tanylyp, jeke qamalsyn, olardyng esin osylay jighyzu kerek».

1922 jylghy 30-qyrkýiektegi  mәlimet boyynsha Aqmola uezinde asharyq retinde 128698 , Kókshetau uezinde 20083, Atbasar uezinde 14585 adam tirkelgen. Osy merzimge deyin Resey jaqtan óz betimen kelgen 10 myng bosqyn búrynghy túrghan jerine qaytaryldy.

Jaghdaydy osynday shiyeleniskenine qaramastan, dep atap kórsetildi, taghy bir qújatta: «Ortalyq (Mәskeudegi ýkimet biyligi.-Z.T.) ózimizding Aqmola guberniyasyndaghy jergilikti halyqtyng ashtan qyrylyp jatqanyn moyyndamay, ýnemi qysym kórsetip keledi. Ortalyqtyng núsqauy boyynsha Orynborgha bes myng pút, Bashqúrt Respublikasyna bir myng pút astyq jóneltildi.

1922 jyldyng alghashqy ýsh aiynda shamamen eseptegenning ózinde 440 mynnan asa adam ashtyqqa úshyraghan»[21].

                                                                   * * *

Jogharyda tәptishtep kórsetkenimizdey, Múhtar Áuezovting orasan quat júmsap, memlekettik dengeyde qabyldanghan sheshimning nәtiyjesinde Orynbordan  guberniyalargha ókilder shyqty. 1922 jylghy mamyrdyng basynda QOAK tótenshe ókili retinde Múhtar Áuezov Semeyge jýrip ketti. Mamyrdyng 5-kýni Aqmola guberniyasynyng ortalyghy Qyzyljargha Qiyaqov degen qyzmetker tótenshe ókil bolyp keldi.

Sol kýni ashtyqqa qarsy kýres jóninde guberniyalyq tótenshe komissiyanyng mәjilisi boldy. Mәjiliste uezder boyynsha qalyptasqan jaghday saralandy. Kókshetau, Atbasar, Petropavl uezderinde, Atbasar men Aqmola qalalary manayynda ornalasqan qazaq auyldarynyng qiyn jaghdayy túnghysh ret basa kórsetildi. Túnghysh ret dep otyrghanymyz, osy komissiyanyng arhivte saqtalghan býkil is-qaghazdaryn qarap shyqqanymyzda, búl aimaqtyng ashtyq tauqymetin ózgelerden góri kóp tartyp otyrghany búryn aitylmaytyn.

Qabyldanghan qaulynyng 5-shi babynda POMGOL komissiyasynyng qúramyna qazaqtardan adam kirgizu turaly Maghjan Júmabaevtyng ózi úsynys engizgeni kórinedi. Búl úsynys qabyl alynyp, M.Júmabaev ashtyqqa qarsy kýres komissiyasy tóraghasynyng orynbasary bolyp bekitiledi[22].

Maghjan ómirindegi asa bir bederli beles, onyng qayratkerligin aighaqtaytyn kezen, biraq búryn zerttelip, qaghazgha týspegen osy qyzmetin uaqyt tizbegi týrinde kórseteyik:

Sol kýni M.Júmabaev Qostanay gubkomynyng ókilderi retinde Lubimov pen Klochkovty Semey guberniyasyna is-sapar-gha jiberu qaghazyna qol qoyady.

Ertenine, yaghny mamyrdyng 6-kýni Ivan Mihaylovich Beben men Georgiy Eliyseevich Salinikovty Petropavl uezi Voznesen bolysy Nadejda poselkesining ókilderi retinde Aqmola uezine mal men astyq jinaugha jiberip, mandattaryna qol qoyady.

Mamyrdyng 22-kýni Bighozin Ghalymnyng Atbasar uezine ókil bolyp baratyn mandatyna qol qoyady.

1922 jylghy 9-mausym kýni POMGOL tóraghasynyng orynbasary Júmabaev guberniyalyq әskery komissar Primorskiyge qazaqtyng 100 jetim balasyn jәne mýmkin bolghansha orys bala-laryn qamqorlyqqa aludy súrap, hat joldaydy.

1922 jylghy 11-mausym kýni Maghjan «Mir truda» gazetine maqala jazyp, qazaq dalasyndaghy ashtyqtyng tútas últqa qater tóndirip otyrghanyn kórsetip, orys tildi qauymgha ashy shyndyqty jayyp tastaydy. Maghjannyng oy jýiesinen habar beretin, qarasózdegi  qalam-qayratyn kórsetetin búl maqalany tútas keltirdik.

Golod v Sary-arke 

«Vody Volgy pokrytaya lidom, vsem budet puti cherez nee. Esly umret han Volgi, mudreyshiy Ediyge, umret vse jivoe na svete», tak glasit istoricheskaya poslovisa kirgizskogo naroda. Zlaya volya istoriy vekamy hranila etu poslovisu v pamyaty Kiyr-gizskogo naroda, kak budto dlya togo, chtoby lishniy raz dokazati, chto sudiba kirgizskoy Jeltoy Ravniny – Sary-Arky na veky svyazany s sudiboy mnogovodnoy Volgiy.

Rodivshiysya na beregah Volgy sari-golod, opustoshiv ee svetushie doliny, davno uje dostig k molchalivoy Sary-Arke. Bolishaya chasti kirgizskogo naroda, naselenie Orenburgskoy, Bukeevskoy, Aktubinskoy, Uraliskoy y Kustanayskoy guberniy davno uje iznemogait v neravnoy boribe s nemym sarem-golo-dom. V teh guberniyah uje dva goda kirgizy vmesto lubimoy kobylyatiny, edyat myshey y sobak, a vmesto «belogo» kumyzu piut vodu vonuchih kolodsev y luj. Tam kirgizy belye y blednye, kak teny brodyat po bespredelinoy jeltoy ravniyne y lovyat suslikov, a susliky lovyat iyh. V teh guberniyah, unichtojiv pochty vesi skot, zastaviv ludey vysoko razborchivyh v piyshe, kirgiz est gryaznyh jivotnyh y daje drug druga, besposhadnyy vrag golod bezshumno voshel y v nashu gubernii.

S oseny 1921 goda nasha Akmolinskaya guberniya sdelalasi arenoy smertnogo shestviya nemogo sarya. S teh por kirgizy nashey guberniy na pochve goloda perejivait te je ispytaniya y stradaniya, kakovym v techenie dvuh let podvergnuty ih bratiya v verhnih guber-niyah Kirgizskoy Respublikiy.

Peredo mnoy lejat offisialinye otnosheniya neskolikih Kirgizskih volispolkomov Petropavlovskogo y Kokchetavskogo uezdov. IYmenalinskiy volispolkom piyshet: «V nashey volosty golod nachal silino chuvstvovatisya s noyabrya 1921 goda. Vse bednoe naselenie volosty do oseni, siev vesi svoy skot, vsu zimu pogolovno zanimalosi skotokradstvom. Nebyvalyy djut proshloy zimy skosil pochty vesi skot, kakovoy sokratilsya do 70 prosentov. Ludy puhnut y umirait. S noyabrya po may mesyas voliys-polkomom zaregistrirovano 270 sluchaev golodnoy smertiy…». Saraygyrskiy volispolkom piyshet: «S yanvarya po may mesyas zaregistrirovano 72 sluchaya golodnoy smerti. Golod vse vozras-taet. Massa skota pogibla ot apreliskoy ledyanoy buri. Chrezmerno usilivaetsya skotokradstvo.

Mugallim 26-oy kirgizskoy shkoly tovarish Izbasarov o polojeniy aula Baygabul, nahodyashegosya v 18-ty verstah ot Petropavlovska, piyshet sleduiyshee:

«Aul Baygabyl sostoit iz 40 kibitok jatakov-bednyakov. Djutom proshloy zimy hozyaytsvo ih okonchatelino razrusheno. Za zimu ot golodnoy smerty umerlo 17 chelovek. V hozyaystve v nastoyashee vremya ne iymeet ny odnoy golovy skota. Mnogie prishly v gorod y brodyat nishimy po ulisam…»

Iz Baimbetskoy y Ayyrtavskoy volostey Kokchetavskogo uezda soobshayt pochty toje samoe.

A iz Akmolinskogo y Atbasarskogo uezdov poka nikakih svedeniy ne iymeetsya. Toliko nedavno v tashkentskoy gazete «Ak jol» mne udalosi viydeti soobsheniye, gde dve kirgizskih volosty Akmolinskogo uezda, Chuyskogo rayona perekochevaly v Auliye-atinskiy, Chimkentskiy y Turkestanskiy uezdy Turkestanskoy Respublikiy.

Ya dumaiy, chto ety vypisky bezuslovno mogut zasviydetelistvovati stepeni bedstvennogo polojeniya kirgiz nashey guber-nii. Slovom, krome odnoy Semipalatinskoy guberniy vsya Kirgizskaya Sary-Arka ot Kaspiyskogo morya do Irtysha nahoditsya vo vlasty goloda. Razrushaytsya hozyaystva, unichtojaetsya skot y ne budet preuvelecheniyem, esly skajem – vymiraet neskoliko millionnyy Kirgizskiy narod.

Odnako, mnogie ly znayt ob etom? K sojalenii, znait ne mnogie y znayt neprostiytelino malo. Prichina takogo neznaniya kroetsya v sleduishem. V proshlom godu, kak toliko postiglo bedstvie Povoljiya zavolnovalasi vsya Rossiya. Shirokoshumnaya Volga zastavila zashumeti vsu stranu. Ibo, vo-pervyh, Volga – bliyje k sentru, vo-vtoryh, naselenie Povoljiya gorazdo kuliturnee chem kirgizy. A, kuliturnyy chelovek, vsegda sumeet zastaviti drugih uslyshati svoy golos. Naprotiyv, molchalivaya Sary-Arka pokorno prinyav sarya — goloda, vedet  s nim bezmolvnui boribu y bezmolvno y bezropotno umiraet v etoy neravnoy boribe.

Krikliv y suetliv chelovek goloda, chto on ne zamechaet tihoy smerty syna Sary-Arki. Shumliv gorod kuliturnogo cheloveka, chto on svoim shumom zaglushaet tihiy ston Sary-Arki. Vot odna iz prichin neznaniya russkogo obshestva ob ujasah goloda v kirgizskoy stepiy.

Slovom, kakih by to prichin ne bylo, no fakt ostaetsya faktom. Na pochve goloda razrushaetsya kirgizskie hozyaystva y sam narod podvergnut nravstvennomu razlojenii.

Etimy slovamy ya vovse ne hochu skazati, chto golod v Sary-Arke silinee chem na Povoljie. Eto bylo by sovershenno nesootvetstvuishim istiyne preuvelicheniyem. Ya hochu skazati toliko sleduiyshee: Molchanie Sary-Arky vovse ne daet pravo priznati ee spokoynoy y sytoy.

Pora je otkazatisya ot starogo vzglyada Ekaterinskih vre-men na Sary-Arku, kak na skazochnui Kirgiyz-kaysaskuy ordu, kak kray, «gde vse obiliyem dyshiyt», gde kumyz lietsya rekoy y gde kopchenoe myaso pod otkrytom nebom zavyaleno goroy.

Pora uslyshati ston Sary-Arky y ponyati polnoe stradaniy jutkoe molchanie kirgizskogo naroda.

Magjan.
11 iinya 1922 goda.

Bizding qazaqshalyghynymyz mynau:

Saryarqadaghy ashtyq

«Edil tonsa, kim keshpes? Edige ólse, kim kelmes? Ázir Edil tonbaydy, әzir Edige ólmeydi, Edilding hany Edige ólse kýn sónedi, ay tútylady».

Tarih tereninen úmytylmay kele jatqan osy bir qanatty tirkester qazaq halqynyng taghdyrynda Edilding qanday oryn alatynyn, qazaqtyng Saryarqasy men mol suly Edil dariyasynyng ýzilmes baylanysyn kórsetedi.  Edil jaghasynda bastalghan alapat ashtyq alyp ózenning alabyndaghy qalyng eldi jaypap, Saryarqanyng mang dalasyna kelip jetkeli de birtalay boldy. Qazaqtyng tútas óniri Orynbor men Bókeylik, Aqtóbe men Oral, Qostanay guberniyalaryndaghy qazaq auyldary aranyn ashqan ashtyqpen alysyp, dinkesi qúrydy. Búl elderding bir kezde qazy men qarta shaynaghan qazaqtary tyshqan aulap, itting etin azyq qylatyn jaghdaygha jetti, sapyrylghan sary qymyz kózden bir-bir úshyp, qúrttap ketken qúdyqtyn, sasyghan shalshyqtyng borsyghan suymen susyndauda.

Ónsiz-týssiz, óninen qany qashqan tiri aruaqtar shetsiz-sheksiz dalagha qanghyp ketti, olar sarshúnaq aulap, әli bitken jerde qúlap jatyr, sol sarshúnaqtargha ózderi de jem boluda. Tamaqty tandap, talghap ishetin qazaq maldan júrday bolyp, óleksege talasuda. Birining etin biri jeuden tayynbaydy. Aranyn ashqan ashtyq aqyryn jyljyp, bizding guberniyanyng shebine kirdi.

1921 jyldyng kýzinen bizding Aqmola guberniyasy  ashtyq-tyng qandy shengeline ilikti. Eki jyldan beri jogharyda aitylghan guberniyalardaghy bauyrlarymyzdyng basyndaghy qasiret bizge de keldi. Mening aldymda Petropavl jәne Kókshetau uezderindegi qazaq bolystarynan kelgen resmy habarlar jatyr. Emenәly bolysynyng tóraghasy jazady: «Bizding bolysta ashtyq 1921 jyldyng qarashasyna qaray tipti asqynyp ketti. Kýzge deyin tigerge túyaghy qalmaghan halyq úrlyqqa bet qoydy. Byltyrghy alapat júttan maldyng ýshten ekisi qyrylyp qalghan bolatyn. Adamdar isip-keuip ólip jatyr. Qarashanyng qysynan mamyr, kóktemge deyin 270 adamnyng ashtan ólgenin qaghazdadyq…»

Saryayghyr bolysynan: «Qantardan mamyrgha deyin 72 adam óldi, ashtyq kýnnen-kýnge qysyp barady. Sәuirding sary ayazynda qalghan mal qyryldy. Úrlyq beleng alyp ketti».

26-qazaq mektebining múghalimi Izbasarov Petropavldan 18 shaqyrym jerdegi Bayghabyl auylynyng jayy turaly bylay dep jazypty: «Bayghabylda 40 shaqty týndik kedey-jataq bar edi, byltyrghy jút olardy túralatyp ketti. Bir qysta 17 adam ashtan óldi. Malsyz auyldyng adamdary bosyp qalagha ketti, qanghyp jýrip kóshede ólip jatyr…»

Kókshetau uezining Bәiimbet jәne Ayyrtau bolystarynan da osynday suyq habar alyp otyrmyz.

Aqmola jәne Atbasar uezderinen әzir habar joq. Tek tayauda Tashkentting «Aq jol» gazetinde Aqmola uezi Shu audanynyng eki qazaq bolysy Týrkistan respublikasynyng Áulieata, Shymkent jәne Týrkistan uezderine tik kóterilip auyp keldi degen aqpar basyldy.

Osy aitylghandardyng ózi-aq qyrdaghy qazaqtardyng qayghyly halin kórsetedi. Jalghyz Semey guberniyasyn qospaghanda Kaspiy-den Ertiske deyingi aralyqtaghy býkil Saryarqa óniri ashtyqqa úshyrap otyr. Mal qyrylyp, elding berekesi ketti, búlay bola berse, birneshe million qazaq qúryp biter kýn de alys emes. Alayda, osy jaghdaydy basqa júrt bile me? Ókinishke qaray qalyng qauym naqty jaghdaydy bilmeydi.

Al, endi osynday qandy qyrghynnyng sebebi nede? Byltyr, Edil boyy ashyqqanda  býkil Resey dabyl qaqty. Keng arnaly Edil býkil eldi dýr silkindirdi. Óitkeni, Edil ortalyqqa jaqyn, ekinshiden, Edil boyy halqynyng qazaqtardan góri kózi ashyq, әlbette, mәdeniyetti halyq basqalargha óz sózin tyndata alady. Al, búghan kerisinshe, qasiretke moyyn úsynyp, ýn shygharmay jatqan Saryarqa, sol ashtyqpen arpalysuda, qauqary bitken song jenilip, túyaq serippey jan tapsyruda.

Ashtyq qabyrghagha batqanda adamnyng esi ketedi, shyrqyrap jan dausy shyghady, osynday kezde basqalar Saryarqa úlynyng ynyrsyp qana jan tәsilim bergenin bayqamaydy. Mәdeniyetti qala adamy aiqay-shu kóteruge beyim, ol ózining osy shuymen Saryarqanyng әlsiz ghana ynqylyn basyp ketedi, estirtpeydi. Mine, qazaq dalasyndaghy ashtyq súmdyghyn orys júrtshylyghy bilmeuining bir sebebi osynda.

Áyteuir, qanday sebep bolsa da, naqty jaghday osynday, basqasha emes. Ashtyqtyng auyrtpalyghynan auyl qúryp barady, al qazaq halqy  adamdyq beynesinen ada boluda.

Men búl sózderdi jazghanda Saryarqadaghy ashtyq Edil boyyndaghydan da alapat degim kelmeydi, degen bolsam, aqiqattan attaghan bolar edim. Aytpaghym mynau ghana: Saryarqa dabyl qaq-pasa, ol toyghandyqtan, nemese jany jay tapqandyqtan emes.

Baylyqqa bókken, qyrghyz-qaysaqtyng berekeli, Ekaterina zamanyndaghy, jiydelibaysyn ólkesi dep qaramayyq oghan. Sary qymyzy ózendey sarqyraghan, sýrlengen eti tau-tau bolyp ýiilip jatatyn Saryarqa joq.

Saryarqanyng jan kýizelisine qúlaq salyp, qazaq halqynyng auyr ynyrsyghan, azaly ýnsizdigin týsinetin kez keldi.

Maghjan
11-shilde, 1922 jyl

Maghjannyng Kókshetaugha issapary. 1922 jylghy 23-mausym kýni Ashtyqpen kýres jónindegi guberniyalyq tótenshe komissiyanyng mәjilisinde Maghjan sóileydi: «Petropavl stansiyasynda 1500 asharyq jýr, olar elderine qaytqysy keledi. Osylardy qosqanda tayau arada 5000 adamdy qaytaru kerek. Olardyng qújattaryn tekseru jóninde sóz qozghalmasyn». 

1922 jylghy 1-shilde. «Ashtyqpen kýres jónindegi Aqmola guberniyalyq tótenshe komissiyasy tóraghasynyng orynbasary Maghjan Bekenúly Júmabaev ashtargha kómek kórsetu ýshin Petropavl jәne Kókshetau uezderine jiberildi.

M.Júmabaevqa ashtargha kómektesu jóninde júrtshylyq arasynda ýgit-týsinik júmystaryn jýrgizu ýshin qazaq qyzmetkerlerin, aqsaqaldardy paydalanu qúqy beriledi.

QOAK jәne SChKG tótenshe ókili Qiyaqov».

Sol kýni M.Júmabaev pen Qiyaqov Petropavldan Kókshetaugha qaray salt atpen shyghyp ketedi[24]. Qazaq auyldaryn 50 kýn boyy aralap, jaghdaymen tanysyp, ashtargha kómek kórsetu jó-ninde naqty sharalardy úiymdastyrady.

Shildening 14 kýni Maghjan Kókshetau uezdik atqaru komiyteti shaqyrghan jinalysqa qatysady. Janynda erip barghan molla Ghaliasqar Aytqojindi Aqsary, Qotyrkól, Shyghys, Jauar, Kók-sengir bolystaryna jiberedi.

1922 jyldyng 29-tamyzynda Qiyaqov  ta Petropavlgha qaytyp keledi.

Búl sapardaghy júmystary jóninde Maghjan Júmabaev orys tilinde arnayy esep-bayandama jasap tapsyrghan. Búl – Magh-jannyng osy qyzmettegi aty atalatyn jәne Petropavlda jazghan songhy qújat. Úly oishyl aqynnyng qalam qarymyn, minsiz sauaty men sheksiz oi-órisin taghy da aighaqtaytyn ózindik qoltanbasy qolymyzda.

V Akmolgubchrezkompomgol

Doklad

1 iilya vyehal iz P-Pavlovska vmeste s tov. Kiyakovym. Na menya bylo vozlojeno proizvesty prikreplenie v golodaishih kirgizskih rayonah Kokchetavskogo y Petropavlovskogo uezdov, sbor prodovolistvennyh pojertvovaniy v blagopoluchnyh rayo-nah y nalajivanie rabot Kokchetavskogo ukompomgola.

9 iilya priyehaly v Kokchetav, otkuda tov. Kiyakov otpravilsya  v Atbasar y Akmolinsk dlya vysheukazannyh rabot. 14 iilya mnoi provedeno vneocherednoe plenarnoe zasedaniye, gde mejdu prochim postanovily – nemedlenno pristupiti k sboru pojertvovaniy sredy kirnaseleniya priyderjivayasi prinsipa po odnoy golove krupskota s kajdogo administartivnogo aula y 1/3 sbora preprovoditi v P-Pavlovsk v rasporyajenie gubpomgola, a 2/3 sbora raspredelyati na mestah sredy golodayshego naseleniya, a tak je srochno organizovati v Kokchetave dom dlya kirgizskih detey.

16 iilya vyehal v golodnye zapadnye volosty Kokchetavskogo uezda dlya oznakomleniya s polojeniyem na mestah y proizvodstva prikrepleniya. Byl v Chungurchinskoy, Karachinskoy, Mezgiliskoy y Ayyrtavskoy volostyah. Polojenie naseleniya v vyshe ukazannyh volostyah deystviytelino bylo katastroficheskoe. 90% naseleniya pitalosi yagodami. Byl ochevidsem mnogih zabolevaniy na pochve goloda. Pobyv 10-11 dney v vysheukazannyh volostyah ya upotrebil vse sily na prikrepleniye, kakovoe mnoiy proizvedeno dovolino udovletvoriytelino po prinsipu iz 5 doynyh korov y kobyl odnu golovu peredavaly golodayshim semiyam na vremennoe polizovanie t.e. do zimy.

Kstati, neobhodimo ukazati, chto vzymanie maslonichnogo naloga krayne obezsililo golodnoe naseleniye. Napriymer, hozyaystvo iz 10 dush, pitaisheesya molokom odnoy korovy, y ono prinujdeno bylo sdati nalog, samo na selyy mesyas bukvalino niyshenstvovalo.

Zakonchiv prikrepleniye, k konsu iilya obratno priyehal v Kokchetav, otkuda vmeste s chlenom ukompomgola, uezdnym muhtasibom tov. Aythojinym vyehal v vostochnye blagopoluchnye volostiy.

Byl v Kokchetavskoy y Koturkuliskoy volostyah. Naselenie na moy prizyv o pomoshy otzyvalosi vesima sochuvstvenno. Naselenie dvuh  volostey pojertvovalo 70 golov krupnogo y melkogo skota y 150 shtuk raznyh koj.

Ya dav polnomochie muhtasibu Aythojinu soglasno postanovleniya ukompomgola 2/3 vsego sbora predstaviti v Kokchetav dlya raspredeleniya mejdu gol.naseleniyem zapadnyh volostey, a 1/3 nemedlenno predstaviti v P-Pavlovsk, kakovaya chasti na dnyah bezuslovno budet predstavlena suda.

Muhtasib Aythojin po moemu rasporyajenii poehal dalishe v Aksarinskui, Djavarskui y Vostochnuy volosty dlya otpravky v Kokchetav y Petropavlovsk sobrannyy v vyshenazvannyh volostyah skot.

Na obratnom puty v P-Pavlovsk ya vmeste s upolnomochennym gubpomgola tov. Jakupovym byl v Jamantuzskoy, Turangoliskoy volostyah P-Pavlovskogo uezda. Naselenie etih volostey polugolodaet. Odnako, bolee zajitochnaya chasti naseleniya na moy prizyv o pomoshy otozvalasi vesima ohotno.

Taynchinskaya volosti pojertvovala 20 golov krupskota y 20 koj, Jamantuzskaya volosti 20 gol. krupskota i  25 koj. Turanskaya volosti 7 g. krupskota y 5 koj.

Mnoy dano rasporyajenie tov. Jakupovu vesi etot sbor raspredeliti mejdu golnaseleniyem po udostoverenii volispolkomov y volkomiytetov vzaimopomoshiy.

Organizasiya sbora v 4-h volostyah Petropavlovskogo uezda zakonchilasi 15 avgusta.

17 avgusta pribyl v gorod Petropavlovsk[25].

ZampredAkmolgubchrezkompomgola
M.Jumabaev.
g. Petropavlovsk, 20 avgusta 1922 goda.

Qújatty týpnúsqa tilinde úsyna otyryp, onyng mәtinin qazaqshalaudy da jón kórdik.

Bayannama

Shildening 1-kýni Qiyaqov joldas ekeuimiz Petropavldan attanyp kettik. Maghan  Kókshetau jәne Petropavl uezderindegi qazaq auyldaryn aralap, ashtyqqa úshyraghan qazaqtar ýshin maly bar aimaqtardan azyq-týlik jinap, taratu jәne Kókshetau uezdik  ashtargha kómek komissiyasynyng júmysyn jolgha qong tapsyrylghan bolatyn.

Shildening 9-kýni Kókshetaugha keldik. Qiyaqov joldas sol jerden Atbasar arqyly Aqmolagha jýrip ketti. 14-shilde kýni Kókshetauda kezekten tys jalpy jinalys ótkizip, jaghdaydy talqyladyq. Qazaq auyldarynan ashtargha arnap jylu jinaugha shúghyl kirisu turaly qauly alyndy. Árbir әkimshilik auyldan 1 iri qaradan jinap, jinalghan mal men azyq-týlikting ýshten-bir bóligin Petropavlgha, guberniyalyq komissiyanyng qúzyryna ji-beruge, qalghan ýshten-eki bóligin sol jerdegi ashtargha ýlestirip beruge úigharyldy. Sonday-aq, Kókshetau qalasynda jetim qal-ghan qazaq balalary ýshin arnayy mekeme        

úiymdastyrugha kelisildi.

16-shilde kýni jer-jerdegi jaghdaylarmen tanysu ýshin jәne asharyqtargha kómek jasau ýshin Shúnghyrshy, Qarashy, Mezgil jәne Ayyrtau bolystaryna jýrip kettim. Búl atalghan bolystardaghy jaghday, shynynda, jan shoshyrlyq eken. Halyqtyng 90 prosenti dala kezip,jabayy jiydek terip, qorektenude. Ashtyqtan dertke úshyraghan kóp adamdardy kórdim. Atalghan bolystarda 10-11 kýndey jýrip, ashtargha kómek kórsetuge kýsh saldym. Bes siyry men jylqysy barlardyng bir malyn alyp,  maly joqtargha taratyp, uaqytsha, qysqa deyin sauyp, jýrek jalghaytynday jasadym.

Reti kelip túrghanda, kórsetpesem bolmaydy, ashtyqqa úshyraghan otbasylargha salynghan may salyghy olardy mýlde túralatyp ketipti. Mysaly, on jany bar otbasy jalghyz siyrgha qarap otyrsa da, salyq týrinde may ótkizuge mindettelgen, sóitip janaghy on adam qayyrshylyqqa úshyraghan.

Ashtargha azyq ýlestirip, shildening ayaghyna qaray Kókshetaugha keldim de, uezdik komissiyanyng mýshesi múhtasip Aytqojin joldasty ertip, ashtyqqa úshyray qoymaghan shyghys ónirge attanyp kettim. Kókshetau jәne Qotyrkól bolystarynda boldym, júrtshylyq ashtargha kómek kórsetu jóninde mening sózderime qaltqysyz qúlaq týrdi. Osy eki bolystyng halqy jylu retinde irili-uaqty jetpis mal berdi, jýz elu dana mal terisin jinady.

Ukompomgoldyng qaulysyna sәikes, jinalghan maldyng ýshten-eki bóligin Kókshetaugha jetkizip, ashtyqqa úshyraghan batys bolystargha taratu jәne qalghan ýshten-bir bóligin Petropavlgha aidap әkelu jóninde  múhtasip Aytqojiyngha tapsyrma berdim, búl mal tayauda kelip te qalar. Aytqojin mening júmsauymmen Aqsary, Jauar jәne Shyghys bolystaryna jýrip ketken. Sol jaqtan mal jinap, Kókshetau men Petropavlgha jiberedi.

Petropavlgha qaytar jolda gubpomgol ókili Jaqypov joldaspen birge Petropavl uezining Jamantúz jәne Terenkól bolystarynda boldym. Búl bolystardyng halqy ashtyqqa jartylay úshyraghan. Degenmen, az-kem maly barlar mening aitqanymdy eki etpey, ashtargha kómek kórsetude.

Tayynsha bolysynan 20 iri qara men 20 teri, Jamantúz bolysynan 20 iri qara jәne 25 teri, Túran bolysynan 7 iri qara men 5 teri jinaldy. ( Kepken mal terisi de adamdargha azyq bolghan.Astaghfiralla!-Z.T.) Mening núsqauymmen, Jaqypov joldas búl maldardyng bәrin bolystyq atqaru komiytetimen kelise otyryp, asharyqtargha taratyp berdi. Petropavl uezindegi 4 bolysta mal jinau 15 tamyzda ayaqtaldy.

17-tamyz kýni Petropavl qalasyna keldim.

Ashtargha kómek jónindegi guberniyalyq tótenshe komissiya tóraghasynyng orynbasary M.Júmabaev.
Petropavl qalasy, 1922 jylghy 20-tamyz.

Maghjan Júmabaevtyng búl bayandamasy bir jarym aigha juyq merzim boyy qaralmay jatyp, 1922 jylghy 13-qazanda gubpomgol komissiyasy mәjilisining kýn tәrtibine engizildi. Dәlirek aitqanda hattamada jazylghanday: «Doklad zam. Predgubsovpomgola t. Djumabaeva o poezdke po Kokchetavskomu y Petropavlovskomu uezdam. Odobreno». Búl jinalysqa Maghjannyng ózi qatyspaghan.

Tek bir anyghy – sol kýni ashtyqpen kýres jónindegi tótenshe komissiya basqasha qúrylyp, «Ashtyqtyng zardaptaryn jong jónindegi komissiya» bolyp atalghan. Biraq jana komissiyanyng qúramynda Maghjan Júmabaev joq. Sonyng aldynda ghana guberniyalyq  «Mir truda» gazetine Sabyr Sharipovting atynan jariyalanghan jala maqalagha baylanysty óz kelesheginen kýder ýzip,  qayran aqyn Qyzyljardan boy tasalap ketip, Tashkenttegi Áuezovterge baryp qosylghan bolatyn… 

Paydalanylghan debiyetter

1 Soltýstik QazaqstanOblystyq memlekettik múraghaty — SQO MM. 1482-qor,  1-tizim, 75-is,  63-bet.
2 SGAOR. 1943-qor, 1-tizbe, 789-is, 326-bet.
3Gorvis B. G. SKO v 1917-1957gg. S. 52-53.
4 SQOMM. 53-qor, 3-tizbe, 3-is, 53-bet.
5Sonda. 889-qor, 2-tizbe, 1-is, 46-bet.
6 S.Múqanov. Ómir mektebi. 2-kitap, 344-bet.
7 Sonda, 343-bet.
8Sonda, 343-bet.
9 Sonda, 345-bet.
10Sonda 349-bet.
11Sonda, 352-bet.
12SQOMM. 53-qor, 3-tizbe, 3-is, 92-bet.
13Sonda. 41-qor, 1-tizbe, 1-is, 5-bet.
14Sonda, 22-bet.
15Sonda, 33-bet.
16 Sonda,  1616-qor, 1-is, 2-tizbe, 2-bet.
17Sonda, 9-bet.
18 Sonda,  1916-qor, 1-is, 2-tizbe, 41-bet
19 Sonda 55-qor, 3-tizbe, 36-is, 11-bet.
20 Sonda, 1616-qor, 1-tizbe, 1-is, 33-bet.
21Sonda.
22Sonda, 29-56-better.
23 Sonda 41-qor, 1-tizbe, 10-is, 20-23 better.
24Sonda,  1616-qor, 1-tizbe, 2-is, 26-bet.
25 Sonda

Zarqyn Tayshybay, 

M.Qozybaev atyndaghy Soltýstik Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining professory, Etnomәdeny ghylymiy-zertteu ortalyghynyng jetekshisi

Abai.kz

5 pikir