Júma, 29 Nauryz 2024
Alang 4045 3 pikir 25 Qantar, 2021 saghat 12:36

Resey ózi jasasqan kelisimderdi orynday ma?

Songhy kezderi Resey Memlekettik dumasynyng birneshe deputatynyng elimizding jerine qatysty bildirgen pikirleri halyqtyng arasynda keninen tarap, kóptegen narazylyq tudyryp keledi. Elge janashyr azamattar әleumettik jelilerde óz kózqarastaryn bildirip jatyr. Olardyng ishinde týrli pikirler kezdesedi, biraq basym kópshiligi elimizding aumaqtyq tútastyghyn qamtamasyz etu qajetiligine kónil audaruda.

Osyghan qatysty Qazaqstan men Resey arasynda songhy 30 jyl ishinde jasalghan ekijaqty qújattardaghy eki elding aumaqtarynyng tútastyghy men shekaralarynyng myzghymastyghyn bekitetin erejelerge erekshe nazar audaryluda. Sonyng ishinde 1994 jyldyng jeltoqsan aiynda Budapesht qalasynda Birikken Últtar Úiymynyng Qauipsizdik Kenesining túraqty mýsheleri bolyp tabylatyn jәne yadrolyq elder mәrtebesine ie әlemning 5 alpauyt memleketining (AQSh, Fransiya, Úlybritaniya, Qytay, Resey) Kenes Odaghynan qalghan yadrolyq qarudan bas tartqan ýsh memleketting – yaghni, Qazaqstan, Ukraina jәne Belarusiting – aumaghynyng tútastyghy men sayasy tuelsizdigine kepildik bergen Memorandumyna da silteme jasalyp jatyr. 

Osyghan oray, búl qújattargha bizding sengenimiz dúrys pa әlde olardyng oryndaluyna baylanysty basqa da mәseleler bar ma, - degen súraq tuyndaydy.

Eske týsiretin bolsaq, 2014 jyly Ukrainanyng qúramyndaghy Qyrym Reseyding qúramyna kýshtep alyndy. Sol kezde Resey men Ukraina arasynda da kóptegen ekijaqty halyqaralyq kelisimsharttar bolghan edi jәne osy qújattarda da eki elding aumaqtyq tútastyghy men shekaralarynyng myzghymastyghy turaly naqty erejeler bar bolatyn. Ukraina sol uaqytqa deyin osy qújattardyng kýshine jәne Ukraina aumaghynyng tútastyghyna kepildik beretin Budapesht memorandumyna senip keldi. 

Áriyne, Qazaqstandy búl elmen salystyrugha bolmaydy, óitkeni Ukraina Kenes Odaghynyng taratyluyna ýlken yqpalyn tiygizdi jәne KSRO ornyna Tәuelsiz Memleketter Dostastyghy payda bolghan kezde de oghan belsendi qatysudan bas tartyp, kóp jaghdaylarda Reseyge qarsy sayasat jýrgizip keldi. Qazaqstan bolsa, Reseyding әskery odaqtasy (biz Újymdyq qauipsizdik sharty úiymyna basynan bastap qatysamyz) jәne eng jaqyn ekonomikalyq seriktesi (Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng Qazaqstan bastamasy negizinde qúrylghanyn úmytpayyq). Osy kýnge deyin bizding elimiz Reseyding mýddelerin ýnemi esepke alyp keldi, olargha eshqashan ashyq týrde qarsy shyqqan emes. Sondyqtan, Reseyding sayasy basshylyghy ýshin Qazaqstannyng orny erekshe ekendigi týsinikti. 

Ukrainalyq Qyrym mәselesi 2014 jyly bolghan jaghday. Odan beri, 2020 jyly Resey ózining Konstitusiyasyna birqatar ózgerister engizdi jәne sol ózgeristerding ishinde halyqaralyq zannamadan, halyqaralyq kelisimsharttardan jәne halyqaralyq organdardyng sheshimderinen Resey Konstitusiyasynyng basymdyghyn belgileytin ereje payda boldy. 

2020 jyldyng qantar aiynda Europa Kenesining Parlamenttik Assambleyasy Resey Konstitusiyasyna engiziluge josparlanyp otyrghan birqatar ózgeristerge qúqyqtyq bagha beru jónindegi ótinishin «Qúqyq arqyly demokratiyagha jetu jónindegi Europa komissiyasyna» (konstitusiyalyq qúqyq boyynsha kenesushi mәrtebesi bar búl organdy Venesiyalyq komissiya dep qysqartyp ataydy jәne múnyng júmysyna Qazaqstan da qatysady) joldaghan edi. Mausym aiynyng 18 kýni búl organ óz sheshimin shygharyp, Reseyding halyqaralyq sharttary erejelerining negizinde qabyldanghan memleketaralyq organdardyng sheshimderin Reseyge oryndamaugha mýmkindik beretin Konstitusiyanyng 79-babyn ózgertuden bas tartudy úsynghan edi.

Naqtylap týsindiretin bolsaq 79-bapqa engizilgen ózgerister, eng aldymen, Adam qúqyqtary jónindegi Europa sotynyng sheshimderin oryndamaugha (nemese ishinara oryndaugha) baghyttalghan edi. 2018 jyldyng qyrkýiek aiyndaghy jaghday boyynsha Reseyge qarsy qabyldanghan búl sot organynyng 2 380 qaulysynyng Resey memleketi tek 608-in ghana oryndaghan bolatyn (25,5 %). 

Europa Kenesine mýshe bolyp qabyldanghan kezde Resey 1950 jylghy Adam qúqyqtary turaly Europa Konvensiyasyn ratifikasiyadan ótkizgen edi, al sol Konvensiyanyng 46-baby atalghan sot organynyng sheshimderin oryndau mindetti dep nyq belgileydi. 

Ózine kerek bolghan kezde halyqaralyq mindettemelerin ysyryp qoyyp, ýlken manyzdylqqa ie Europa Kenesi siyaqty halyqaralyq úiymnyng jәne osy úiymnyng ýlken bedelge ie halyqaralyq sot organynyng sheshimderin oryndamay otyrghan memleket, Qazaqstanmen jasaghan ekijaqty sharttaryn oryndaytynyna eshkim de tolyq kepildik bere almaydy. Sondyqtan, sayasy әseri bolsa da búl kelisimderge ýlken senim artudyng qajeti joq dep esepteymin. 

Reseyde bizding elimizding strategiyalyq qate jiberuin kýtip, tilep otyrghan, jәne oghan jol berilse jaghdaydy tez arada óz paydasyna sheship, Reseyding resmy basshylyghyn Qazaqstangha qarsy aidap salyp, bizding memleketke ukrainalyq ssenariydi iske asyrghysy keletin sayasy kýshterding bar ekendigin әrdayym este ústap otyruymyz kerek. Sondyqtan, bizding elimiz óte jauapty sayasat jýrgizui tiyis. 

Kórshiles elding últshyl sayasy kýshterining kózine sýiel bolyp otyrghan jerlerdi, kerek bolsa sol jerlerge janasyp jatqan kórshiles aumaqtardy da óz azamattarymyzgha toltyrudy, sol jerlerding halqyna erekshe ekonomikalyq, aqparattyq jәne t.b. sayasat jýrgizudi de qolgha alu kerek siyaqty. Osylar barlyghy, elding sayasy basshylyghynyng oiynda bar dep senemin. 

Al, Qazaqstan men Resey memleketteri arasynda tatu kórshilik jәne dostyq qarym-qatynastargha sәikes kelmeytin, әsirese, memlekettik biylik organdary ókilderi tarapynan osynday is-әreketterdi jasaugha tyiym saludy kózdeytin erejelerdi bolashaqta jasalatyn eki jaqty kelisimsharttardyng mazmúnyna engizudi qarastyru qajet dep esepteymin. 

Aydarbaev Saghynghaly Jolamanúly

Ál-Faraby atyndaghy Qazaq últtyq uniyversiyteti halyqaralyq qúqyq kafedrasynyng professory, zang ghylymdarynyng doktory

Abai.kz

3 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1578
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2272
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3590