Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Ádebiyet 3629 5 pikir 22 Qyrkýiek, 2020 saghat 11:47

Tom Volker men Ázәzil

Vashington Irving

(1783-1859)

Massachusetste, Bostonnan tayaq tastam jerde tereng suly shyghanaq kezdesedi, Charlz-Beyden qúrlyq ishine birneshe milidey súghynyp jatqan shyghanaqtyng ayaghy qalyng jynysty my batpaqqa ainalady.

Shyghanaqtyng bir jaghy qalyng ósken әdemi toghay da, ekinshi jaghynda jer su betinen kýrt kóterilip biyik jarqabaqty týzedi. Jota ýstinde zamandar bolghan, erepaysyz alyp birneshe týp emen aghashtary shashyray ósken. Anyzdargha sener bolsaq, sol alyp aghashtardyng birining týbine Qaraqshy Kidd qisapsyz qazyna kómgen-mys. Qazyna salynghan qayyqpen bayqatpay shyghanaq suymen jylystay jýzgen adamgha qas qaraya jarqabaqtyng dәl týbine jetip alugha bolady. Biyik tóbe jaqyn manda jýrgen eshkimning joq ekenine kóz jekizuge taptyrmaytyn jer. Óz kezeginde, kózge birden týsetin alyp aghashtar kómbeni adaspay tauyp alugha arnap qoyylghan belgi ispetti. Anyzdardyng taghy bir qosary, qazynany jasyrugha әzәzilding ózi qol úshyn berip, qazynanyng amandyghyn óz moynyna alghan kórinedi. IYә, basqasha qalay bolsyn, jasyryn qazynany tyqqyshtaytyn ejelden әdeti emes pe, әsirese, ol qazyna aram jolmen kelse. Qazynanasyn alugha Kidd qaytyp oralmady. Bostonda qolgha týse salysymen ony birden Angliyagha jóneltedi. Sol jaqta qaraqshylyghy ýshin dargha asady.

Shamamen 1721 jyly, dәl Jana Angliyada jerdýmpuleri órship túrghan kezde, sol mangha jaqyn jerde Tom Vorker degen ózi kedey, ózi qarau adam túrady. Ózi qúsaghan әieli de asqan qarau bolypty. Olardyng dýniyeqonyzdyghy sonsha tipti bir-birin sazgha otyrghyzudan tayynbaytyn. Áyeli qolyna týskendi kýieuinen jasyrsa, kýieui әielining tyqqan dýniyesin tabam deumen dinkesi qúrypty. Ýnemi derlik neni ortaq mýlikke jatqyzarlaryn bilmey qyzyl sheke bop tóbelesip jatady eken. Olardyng túrghan ýii aidaladaghy jalghyz otau, onyng da әbden qanghyryghy týtegen. Ýige jaqyn birneshe týp qaraghay ósken. Murjasynan ómiri týtin kóterilgen emes. Esik qaghyp kelgen jolaushy da joq. Jalghyz-aq, manayda sendelip jalghyz at jýredi. Qojyr tasty jabugha shamasy zorgha jetetin mýkting júqa jabyndysy atty ashtyq azabyna odan әri batyra týsedi.

Ýiding de, ýy ishindegilerding de tónirekke týgel aty shyghyp ýlgergen. Tomnyng әieli úzyn boyly, minezi shalt aduyndy, tili ashy, qoly qaruly kisi. Úrys-keris bola qalsa, әielining dausy kýieuinikinen oza shyghady. Kýieuining jýzinen keyde kiykiljinning sózben ghana bitpeytini angharylyp túratyn. Áyteuir, dәti jetip eshkim ortalaryna týspeytin.

Birde joly týsip Tom Volker kórshi aimaqtyng alys bir týkpirine jolaushylap barady. Qaytarynda tóte joldy jón dep tauyp, batpaqy toghaymen jýredi. Barlyq tóte joldar siyaqty, búl da sәtsiz tandalghan jol edi. Batpaq qarauytqan alyp qaraghaylar men ubaldyrghannyng qalyng jynysy bolatyn. Keybirining boyy toqtan fudqa jetedi. Kýndizding ózinde qara barqyn tartyp qaranghylanyp túrady. Sodan bolar tónirekting býkil ýkileri osynda jinalghan. Toghaydyng ishi tolghan or men tartpa qúi. Betin baldyr men mýk jartylay jauyp jatatyndyqtan, jasyl jamylghysyna aldanghan jolaushy qara jylym men qúigha op-onay arandaydy. Múnda qarayghan úiyq sular da úshyrasady. Úsaq baqalar men sujylannyng naghyz ordasy. Qúlaghan qaraghaylar men samyrsyndardyng sugha jartylay shógip, shirigen dinderi batpaqta úiyqtap jatqan qoltyrauyndardan aumaydy.

Tom ayaghyn andy basyp osynau qayyrsyz toghaymen kele jatqanyna bir talay uaqyt bolghan. Keyde jýrisi qiyndap bir attap, bir toqtasa, keyde ýzynnan súlap jatqan aghash dinderining ýstimen mysyqsha eptilikke sap óte shyghady. Endi birde dәl úrymtal tústan qayta-qayta oqys úshqan jabayy ýirekting baryly men әupildekting ashy ýninen selt etip toqtay qalady. Aqyr sonynda, shalshyqty sudyng keng aidynyna aralsha súghyna kirgen qúrghaq jerge kep ilindi. Kezinde búl jer ýndisterding alghashqy otarlaushylargha qarsy paydalanghan bekinisi bolghan. Osy jerde olar qamalgha úqsaytyn qúrylys túrghyzady. Jau ayaghy jete qoymaytyn qauipsiz jer sanalghandyqtan, әielderi men balalaryn da osynda ústaghan. Qazir ol bekinisten eshtene qalmaghan. Tek jermen jeksen bop shókken bir-eki ýiindi bolmasa. Onyng ózinde de, әr jerinen emen men ózge de orman aghashtary jypyrlay ósip kórsetpeydi. Olardyng japyraqtary batpaqty shalshyqaghy qaraqoshqyl qaraghay men samyrsyndargha ózinshe jaghymdy týs beredi.

Tom Volker eski bekiniske kelip jetkende keshting bir uaghy bolyp qalghan. Demin basu ýshin osynda biraz ayaldamaq bolady. Basqa bireu bolsa múnday qúday atqan sýrensiz jerde bir minut ta ayaldamas edi. Óitkeni júrt arasynda búl jer turaly taraghan daqpyrt kóp. Ýndister soghysy zamanynan jetken anyzdar san-sanaqsyz. Kerek deseniz, jabayylar osynda qandyqasap jasap, zúlym ruyhqa arnap qúrbandyq shalghan desedi.

Qalay desek te, Tom Volker múnday әngimeden qorqyp, aiylyn jiyatyn adam emes. Sóitip, qúlap jatqan samyrsynnyng ýstine jayghasyp alyp, birazgha deyin otyrdy. Qúrbaqanyng tynymsyz qúrylyna qúlaq týrip, tayaghymen ayaghynyng astyndaghy ýiilgen qara topyraqty shúqlap otyra berdi. Andausyzda qoparylghan topyraqpen tayaghy qatty bir zatqa tiygendey boldy.  Álgi zatty quys-quysyna tolyp alghan qara topyraghynan aryltyp edi, aldynda tóbesinen qaq airylyp, qauashaghynda ýndi baltasy qalyp qoyghan adamnyng bas sýiegi jatty. Baltadaghy tatqa qarap osynau ólim soqqysynan beri talay zaman artta qalghanyn bayqaugha bolatyn.

"Im" - , dedi Tom, topyraqty týsirmek bolyp basty silkip qalyp.

"Tiyme basqa!" - dedi, әldebir dóreki dauys. Tom basyn júlyp alyp qarasa, qarsy aldyndaghy quraghan tomardyng ýstinde qara kiyimdi engezerdey bir adam otyr eken. Jana ghana múnda eshkim joq edi, Tom qayran qaldy. Ásirese, beytanystyng ne negr ne ýndis emesin bayqaghanda tipten esi shyqty. Shynynda da, kiyim kiyisi sóleket, jartylay ýndisshe kiyingen, belin qyzyl beldikpen әlde baumen qapsyra buyp alghan. Óni qaragha da, qyzyl qonyrgha da jatpaydy. Esesine, әbden totyghyp, qaraqúrym bolyp kýlbettengen. Tap bir ómir boyy otpen alysqan temirshi me dersin. Bәrinen de býkil jaghyna jayylyp týsip túrghan erbiygen qara shashyn kórgende kәdimgidey abdyrap qaldy. Ol azday beytanystyng iyghyna asqan aibaltasy bar.

Tostaghanday qyzyl kózderimen Tomgha týksie qarap otyr.

"Mening menshigimde ne izdep jýrsin?" - dep súrady qauyp alarday qarlyqqan dauyspen.

"Mening menshigim?!" dep myrs etti Tom. "Seniki týgil, búl jer meniki de emes. Búl diyakon Pibodiyding jeri."

"Jer jútsyn sening diyakon Pibodiyindi" - dedi beytanys.-  Jútqanda da ondyrmay jútady, eger óz kýnәin sanaudyng ornyna kórshilerine soqtyqqanyn qoymasa. Kór әne, diyakon Pibodiydi ne hal kýtip túrghanyn sodan bile ber.

Tom beytanys núsqaghan jaqqa qarap edi, kózine alyp bir aghash týsti. Aghash berik, әdemi kóringenimen, dinining ishi shirip bitken. Qúlaudyng az-aq aldynda túr. Alghashqy soqqan qatty jelden aman qalmasy anyq. Al aghashtyng qabyghyna dyakon Pibodiyding aty oiylyp jazylypty. Búl ózi ýndistermen paydaly sauda jasasyp bayyghan, osy tónirekke aty maghlúm adam. Sóitse endi bayqady, ainaladaghy eng biyik degen aghashtargha koloniyadaghy ataqty adamdardyng aty týgel jazylghan eken. Ózi baghanadan beri otyrghan, qúlaghanyna kóp te bolmaghan astyndaghy aghashtyng qabyghyna Krouninshild degen bireuding aty oiylypty. Tau tóbe baylyghynyng qaraqshylyq jolmen kelgeni jayly artyna sybys ergen osynday bir dәuletti adamnyng bary esine sap ete qaldy..

- Tamyzyqqa jarydym, - dedi qara kiyimdi qarlyqqan dauyspen masattana. - Negizi, qysqa otyn qoryn mol etip jighandy janym sýiedi.

-  Biraq, qanday qaqynyz bar, - dep shyr etti Tom, - diyakon Pibodigha tiyesili toghaydy otaugha?

- Qaqym bolghanda qanday, - dedi anau da. - Sening quqyl-bet tuystarynnyng búl jerge tabany tiymey túrghan zamandardan beri búl orman mening menshigimde.

- Qúday ýshin, kim ekeninizdi súrauyma bola ma?

- Pәli, meni kim dep atamady. Bir jerlerde týz taghysy qoryqshy atansam, endi bir jerde qarasúr kenshi atandym. Al osy tónirektegilerge qara kiyimdi ormanshy degen atpen belgilimin. Bir kezde ýndister búl jerdi maghan arnap kiyeli jer tútty, mening qúrmetime aq tәndi adamdy otqa qaqtap, iyis shygharyp әlsin-әli  qúrbandyq shalyp túratyn. Keyin sening qu bet tuystaryng ýndisterdi qyryp-joyyp tauysqan son, Kvakerler men Anabaptisterdi qudalaushylghargha janymdy sala qol úshyn berdim. Qúl saudalaushylardyng qorghap-qorshaushysymyn, seylemdik syiqyrshylardyng danagóy ústazymyn.

- Eger qatelespesem, - dedi Tom. - Sizding júrt qoyghan atynyz kәduelgi kәri shaytan emes pe.

- Ámirine qúldyq, dәl ózimin, - dep jauap qatty qara kiyimdi, sәl izetpen iyilip.

Júrttyng aituynsha, ekeuining arasyndaghy tanystyq osylay bastalypty. Áriyne, jynys ormannyng iyen týkpirinde beysauat jýrgen beynemen úshyrasar bolsa kimning bolsa da jany múrnynyng úshyna keleri dausyz edi. Biraq, Tom anau-mynaugha selk etetin, jýikesi әlsiz adamnan emes edi. Endi qalay, ayday aqyrghan әielmen talay jyl otasqan adamgha jay bir әzәzil sóz bolyp pa, tәiiri!

Aytugha qaraghanda, osy tanystyqtarynan keyin Tom ýiine qaytpaq bolyp, ekeui jol-jónekey úzaq ta salmaqty bir әngining tiyegin aghytypty. Qara kiyimdi oghan batpaqty shalshyqtan sәl jýrgende biyik jarqabaqtyng ýstindegi emen aghashtarynyng týbine qaraqshy Kidd kómip qaldyrghan qisapsyz qazyna turaly da aitypty. Qazynanyng býkil qúzyreti men kýzeti óz qolynda túrghandyqtan búnyng jan qalauyn oryndaghan adam ghana qazynagha ie bolady-mys. Sóitip, eger qoyghan shartyna kelisse, qazynany Tom Volkerding aldyna әkep ýimek kórinedi. Naqty qanday shart qoyylghanyn jobalap bolsa da biluge bolatyn shyghar, biraq Tom búl turaly júrtqa tis jarmapty. Áyteuir qoyghan sharttary auyr bolsa kerek, oilanugha biraz uaqyt súraghan. Biraq, kelip túrghan paydadan qashatyn Tom bolsyn ba. Shalshyqtyng shyghar túsyna jetkende beytanys kilt toqtay qalypty.

- Maghan aitqandarynnyng shyn ekenine qanday kepil bar? - dep súrapty Tom.

- Mine, mening qoltanbam. - depti qarakiyimdi Tomnyng mandayyna barmaghyn basa qalyp.

Sony aitypty da, shalshyqtyng qalyng jynysyna búrylyp jýre beripti. Tomnyng ózining aituynsha, qarakiyimdi jýrip bara jatyp jerge birtindep sinip kire beripti. Bir uaqytta iyghy men basy ghana kórinip, sonynan birjola ghayyp bolypty.

Ýiine jetken Tom mandayyndaghy barmaqtan qalghan qara tanbanyng shoqtay qaryp bara jatqanyn jәne ony eshnәrsening kýshimen joghalta almaytynyn bayqaydy.

Áyelining birinshi bop aitqany bay qaraqshy Absalom Krouninshildtyng tútqiyl qazasy boldy. "Izrailde úly adam jan tapsyrdy" degen taqyryppen әdettegidey gazetter jarysa jazghan.

Tomnyng esine qarakiyimdi dosynyng qysqy otyngha dep qúlatqan  әlgi bir aghash týsedi. Býgingi kórgenderi men estigenderining búldyr eles emes ekenin sonda baryp biledi.

Ádette Tom әieline syryn senip asha bermeytin. Biraq búl jolghy qúpiyanyng jóni bólek bolghandyqtan, әieline quana-quana aitty. Jasyruly qazyna baryn estisimen-aq әielining býkil dýniyelik nәpsisi qozyp shygha kepti. Kerek deseniz, ómirlerine jeterlik qazynany tegin bergeli túrghan qarakiyimdining qoyghan shartyna kelis dep kýieuin "bol-boldyn" astyna alady. Negizi Tom ózin shaytangha satugha ishtey dayyndap ta qoyghan, biraq, әieline búlay ese jiberudi jón dep sanamady da, ishki qalauyna qayshy bolsa da, birden bas tartty. Búdan song úrys-keristing qanday týri bolmady desenizshi. Biraq, әieli jer-jebirine jetken sayyn, Tom qanyn ishine tartyp sazaryp otyryp alady.

Aqyrynda, әieli óz esebinen saudalasyp qaytugha bekiydi. Joly bolyp jatsa, tapqandaryn týgel ózi iyemdenbek. Kýieui siyaqty qorqynysh seziminen júrday ol jazdyng qonyr keshin betke alyp, ýndister bekinisi qaydasyng dep tartyp otyrady. Arada talay saghat ótken son, eki iyini salbyrap, óni órt sóndirgendey týnerip oralady. Jauaptary kelte. Bar aitqany, Qarakiyimdini qas qaraya biyik bir aghashtyng tamyryn baltalap jatqan jerinen jolyqtyrypty. Qabaghy qatuly bolsa kerek, әiteuir, kelisimge kele almay qaytqan. Sondyqtan kónilinen shyghatyn úsynyspen qayta barmaq. Biraq, onyng qanday úsynys ekenin ashyp aitugha qúlyq tanytpapty.

Kelesi kýni tanerteng әldebir auyr zat týiilgen aljapqyshy bar әieli batpaqty shalshyqqa qaray taghy da jolgha shyghady. Tom әielin sol kýtkennen mol kýtedi. Biraq kele qoyghan әieli bolmapty. Týn bolady, sonda da әielining qarasy kórinbepti. Tang atady, týs bolady, taghy da kýn batady, әieli sonda da joq. Áyelin oilap Tom tyqyrshy bastaydy. Ásirese, onyng qymbat baghaly kýmis shәinek pen qasyqtardy shalghyshyna týiip alyp ketkenin bilgende ishi uday ashydy. Qanatyn jayyp týn keldi. Taghy da tang atty. Áyeli әli joq. Qysqasy, әieli sol ketkennen qaytyp oralmapty.

Onyng odan keyingi taghdyry ne bolghanyn eshkim bilmeydi. Nebir bilgishter ózderinshe ton piship, san-saqqa jýgirtumen bolypty. Solardyng keybireuleri ony batpaqty shalshyqtyng iyr-shiyr jymynda adasyp, tartpa qúy men jylymnyng birine batyp ólgen dep boy bermese, basqa bireuler ony ýidegi baghaly zattardy jymqyryp alyp, ózge bir aimaqqa tayyp túrghan desedi. Bәzbireuler bolsa keyinirek onyng baskiyimi tabylatyn batpaqty toghaydyng qaranghy týkpirine azdyrghysh әzәzil әdeyi aldap aparghan dep kórgendey ghyp soghady. Búghan dәlel, dәl sol kýni keshqúrym iyghyna asynghan aibaltasy bar, qolyna týili aljapqysh ústaghan engezerdey qarakiyimdi adamnyng batpaqty shalshyqtan masayray basyp shyghyp kele jatqanyn kórgender bolypty.

Osylardyng bәrinen kóp aitylyp, kóp taraghan taghy bir núsqada, әieli men baghaly mýlkine alandaghan Tom Volker aqyry shydap otyra almay ekeuin de izdep qaytpaq bolyp Ýndister bekinisine jol tartypty-mys. Jazdyng sarylghan úzaq keshinde qarauytqan orman ishin qansha kezse de, әieli bayghústy taba almapty. Atyn atap shaqyrypty, odan da jauap bolmapty. Jalghyz-aq, onyng dauysymen jarysa shyqqan әupildekting әupili men shalshyqty sudaghy baqanyng qúryly ghana  estilipti. Aqyrynda, ýkiler uildep, jarqanattar jalpyldap úsha bastaghan qyzyl inirding aldynda kiparis aghashynyng tóbesin ainalyp úshyp jýrgen qarghalardyng qarqyly oqys nazaryn audarypty. Basyn kóterip qep qalsa, aghash bútaghynda salbyrap túrghan týngli aljapqyshty kóredi. Qazynasyn qoryghanday ýstine qarqaraday qara qúzghyn jalpiyp qonyp alghan. Áyelining aljapqyshyn kórgen jerden jazbay tanyghan Tom alaqaylap  jiberedi. Týiinshekting ishindegi qalay da ýiden jymqyrghan baghaly búiymdar ekeninde shýbә joq.

- Áueli týiinshekti qolgha týsireyik, - dedi Tom óz-ózine. - Al, әiel shirkiniz de birdene etip kýn kórermiz.

Tom aghashqa órmeley berem degende, qúzghyn úzyn qanatyn jayyp jiberip, shanq etti de ormannyng qong qara kólenkesine sinip joq boldy. Tom týiinshekti shap berdi. Ashsa, aljapqyshta adamnyng jýregi men bauyrynan basqa dәnene joq eken.

Osylaysha, kóneden jetken eng senimdi derekke sensek, Tomnyng әielinen bar qalghany osy bolypty. Shamasy, kýieuine bet baqtyrmaytyn minezin Qarakiyimdige de bayqap kórse kerek. Áyteuir sonyna deyin berispegeni anyq. Óitkeni, Tom aghash týbinen jerge terendep singen ashatúyaqtyng izderi men uys-uys bop shashylghan shaty bayqaydy. Shamasy búl qarakiyimdi ormanshynyng ayausyz júlynghan shashtary bolsa kerek. Áyelining qaytpaytyn synar ezuligin óz basynan biletin Tom alysyp-júlysushylardan qalghan belgilerge qarap túrdy da "al, kerek bolsa" dep iyghyn qopang etkizdi. "Kәri saytan kóresin kórgen-aq eken!"

Áyelinen qútylghanyna quanghan Tom joghalghan mýlkine asa qayghyra qoyghan joq, erkekke odan artyq ne kerek. Tipti, ózine jaqsylyghy tiygen ormanshygha әldeqanday qaryzdar bolyp qalghanday kórindi. Onymen tanystyghyn bekite ýspek bop biraz uaq әurelenip kórip edi, birazgha deyin onysynan nәtiyje shyqpady.

Aytugha qaraghanda, sharua kesheuildegen sayyn taghaty tausylghan Tom, әiteuir uәdeli qazynany alsa boldy, neni de bolsa isteuge әzir bolypty. Bir kýni keshqúrym ýstine әdettegidey ormanshynyng kiiyimin kiygen, iyghyna aibaltasyn asynyp, әlde bir әuendi ynyldap, shalshyqty batpaqta seyildep jýrgen Qarakiyimdini úshyratady. Tomnyng bergen dostyq sәlemin nemqúrayly alghan Qarakiyimdi bir-eki sóz qayyrypty da, әnin ynyldaghan kýii óz jónine kete beripti.

Áyteuir, Tom baryn salyp jýrip ony әngimege kóndiredi. Sóitip ekeui Qarakiyimdi berem dep uaghda etken qazynanyng sharty turaly úzaq daulasady. Sonyng ishinde bir shartqa Qarakiyimddi әsirese qasarysyp kóp otyrypty. Onyng aituynsha, búl tauyp bergen qazyna ózi kórsetken kәsipke ghana jumsaluy kerek. Yaghni, Tomgha aqshany qúlsaudasyna salu kerek ekenin aitady. Ol ýshin Tomgha keme jabdyqtau kerek.  Búghan Tom azar da bezer bolypty, tipti, kónbey qasarghany sonsha shaytannyng ózi qalay azghyraryn bilmey mysy qúrypty.

Búl mәselede Tomnyng tym sekemshil ekenin bayqaghan ol, odan әri qystaghan joq. Biraq, onyng esesine ósimqor bolatyny turaly talap qoyady. Sebebi, shaytannyng jatsa-túrsa oilaytyny ósimqorlardyng sanyn arttyru bolghandyqtan, olargha óz ýmbetindey jogharydan qarap otyratyn.

Búl joly Tom qarsy bolghan joq, sebebi ózining de izdegeni sol edi.

- Kelesi aida Bostonnan aiyrbas dýkenin ashasyn. - dedi Qarakiyimdi.

- Qalasan, býgin-aq asham. - Dep lepirdi Tom.

- Qaryzdy aiyna eki payyzdyq ósimmen beresin.

- Qúday-au, kerek bolsa tórt payyzben berem! - dedi Tom.

- Qaryz dep qaqyldap, kepil qaghazyn betine atyp, saudager bitkendi taqyrgha otyrghyzamyz.

- Men olardy tozaqtyng týbine jiberem - dedi Tom aiqaylap.

- Mine, men izdegen ósimqor! - dedi Qarakiyimdi, jýzi jaynap. - Aqsha qashangha kerek?

- Tap býgin.

- Kelistik.

- Kelissek, kelistik - dedi Tom Volker.

Ekeui solay qol alysyp, kelisimge kelipti.

Sodan birer kýn ótkende júrt Bostondaghy aiyrbas dýkeninen Tom Volkerdi kóredi.

Janynan qashan bolsyn qolmaqol aqsha ýzilmeytinin keshikpey býkil qala bop estiydi. Gubernator Belcherding kezi kóbining esinde bolar. Kreditting zamany. Býkil el memlekettik qúndy qaghazdardyng tasqynynda qalyp, ataqty Jersharuashylyghy Bankining qúrylghan kezi. Alypsatarlyq jappay etek alyp, býkil halyq jana ashylghan qonystargha lap qoyyp jatty. Qúlatýzde qalalar salyndy. Orny qayda ekeni belgisiz Eldorados kartasyndaghy jerden jer alyp qalmaqqa sabylghan jeróndeushilerde esep bolmady. Bir sózben aitqanda, býkil eldi sýzektey jalmap alghan alypsatarlyqtyng shyrqau shegine jetkeni sonshalyq, bәrining oiy kenetten bayyp shygha kelu boldy. Ádettegidey, sýzek basyldy, ýmit aqtalmady, qiyaldaghan baylyq kózden búlbúl úshty. Júrttyng ózeginde óksik bolyp "Auyr kezennin" ashy ókinishi ghana qaldy.

Dәl osy halyqtyng auyr kýizeliske týsken ontayly sәtinde ósimqor bolyp Bostongha Tom Volker de jetti. Onyng esigin qaghyp kimder kelmedi desenizshi. Shyn taryqqandar men erikken avanturistter, qúmargha salynushylar men qiyalshyl jeróndeushiler, shashylghysh saudagerler men qaryz qamytyn kiygen kópester. Qysqasy, aqsha ýshin neni de bolsa qúrban etuden tayynbaytyndar ainalyp kep Tom Volkerdi tabatyn boldy.

Osylaysha, ózin kerek kezinde "dostyq kómegin" ayamaghan adam retinde kórsetken Tom aqshagha múqtajdardyng ainymas dosyna ainaldy. Qaryz alushynyng basyndaghy joqshylyq qanday auyr bolsa, Tom úsynghan sharttar odan da auyr edi. Ol ósim ýstine ósim qosty. Boryshkerdi songhy sóline deyin syghyp alyp, ózin aqyryn esikten shygharap salyp otyrdy.

Osy jolmen aqsha oghan suday aghyp kele berdi, bayyghan ýstine bayyp, qaladaghy ataqty adamnyng biri boldy. Júrt qúsap ol da kórseqyzarlyqpen zәulim etip ýy soqtyrdy, biraq sarandyghy ústap ýiding bir bóligi bitpey, sol kýii jabdyqtalusyz qalyp qoydy. Bay-patshalarsha astyna kýime mindi, biraq mingeni ne kerek, attardy ylghy jemsiz ash qatyratyn da, olar ayaqtaryn ilby basqanda maylanbaghan donghalaqtardan ynyranyp-qynyranghan dauystar shyghatyn. Beyne bir boryshkerlerding qinalghandaghy dauystary ma dersin.

Uaqyt ótken sayyn Tomdy әsirese ózining aldaghy kýni kóbirek tolghandyra bastaydy. Qara kiyimdimen jasasqan kelisimine ishtey ókinip te jýrdi. Moynyna alghan mindetterinen birjola qútylu ýshin jymysqy әreketke kóshpekke bekiydi. Sóitip, eshkim oilamaghan jerden, shirkeuding túraqty minәjatshysy bolyp shygha keledi. Qúdaygha shyn berilgeni sonsha dúgha kezinde dauysy bәrinen anyq estiletin. Qaryzgha qanday qatal bolsa, dinde de sonday qatal boldy. Ol sózuar uaghyzshy ghana emes, júrttyng dýniauy tirligining qatal synshysy da edi. Tipti, Kvakerler men Anabaptisterdi qughyndau isin qayta qolgha alu kerektigin de ashyq aita beretin. Bir sózben aitqanda, baylyghymen ghana emes, taqualyghymen de tanymal bola týsti.

Biraq, riyasyz dindarlyqqa qansha den qoyghanymen, jýrek týkpirinde әzәzil qalay da bir keledi-au degen qorqynysh búghyp jatatyn. Sodan bolar, sýrtigining qaltasyna salghan alaqanday ghana injildi qayda barsa da janynan tastamay alyp jýretin. Ayyrbas dýkenindegi ýstelining ýstinde qalyndy bes eli bolatyn taghy bir ýlken injil jatatyn, júrt sharuamen kele qalsa, ol shúqshiyp sony oqyp otyratyn. Kelgen jerinen janylmas ýshin oqyghan betine jasyl kózildirigin qoyatyn da, sosyn baryp tútynushysyna búrylyp, ósimning sharttaryn tәpteshtey jóneletin.

Ómirining songhy jyldaryna qaray Tom azdap aqylynan adasa bastapty desedi. Álde qaydan bir tyqyr tayanyp kele jatqanday, atyn janadan taghalap, er-túrmanyn saylap, jýgendeuli kýii ústaytyn bolypty. Ondaghysy, әlde qanday bir kýn tua qalsa, tez qimyldau ýshin attyng saqaday say túrghany jaqsy-mys. Búnysy endi marqúm әielinen týigen ghibraty bolar. Eger onyng shynymen osynday saqtyq jasaghany ras bolsa, onda onysy qúr aramter bolghany. Bizge jetken eski anyz-әngimege qaraghanda onyng songhy taghdyry tómendegi oqighalarmen ayaqtalsa kerek.

Kókjiyekten kóterilgen nayzaghayly qoy qara búlt aspan tósin torlay bastaghan, jazdyng shilingir sәskesinde, basyna aq kendir qalpaq, ýstine ýndi jibeginen tigilgen jenil qalet kiygen Tom aiyrbas dýkeninde otyrghan. Osy jana ghana, kezinde ózi dostyqtyng biyik ýlgisin kórsetip jaghatsyghan baghy tayghan jeróndeushini qaytyp túrmastay etip kýiretui mýmkin qaryz óndiru dep atalatyn isti qolgha alghaly jatqan. Bayghús jeróndeushi bolsa taghy birer ay múrsat ber dep jalynyp-jalbarynumen әlek. Búnysyn jaratpay tyjyrynghan Tom búdan ary uaqyt bermeytinin kesip aitty.

- Otbasym oiran bolady ghoy. - dep zar qaqty jeróndeushi.

- Árkimning óz esebi ózinde. - dep jauap berdi Tom. - Mynanday qiyn uaqytta men de óz qamymdy kýiitteuim kerek.

- Mening arqamda kýrektep aqsha tapqan joqsyng ba! - dedi boryshker.

Ashu qysqan Tom taqualyghyn mýlde úmytyp, - Shaytan alsyn shybyn janymdy! - dep aiqay saldy. - Eger sonynnan bir tiyn payda kórsem.

Sol-aq eken, әldekim esikti dýrsildetip ýsh ret qanday boldy. Kim kelgenin bilmek bop Tom esikti ashady. Ashsa, sýliktey qara at jetektegen bayaghy Qarakiyimdi eken. Jetegindegi at auyzdyghymen alysyp, jer tarpidy.

- Tom, saghan keldim. - dep gýr etti qarakiyimdi.

Tom artyna jalt berdi, biraq tym kesh edi. Kishkentay injil sýrtigining qaltasynda qalyp ketken, ýlkeni bolsa ýstel ýstindegi әlginde ózi qarap otyrghan qaghazdardyng asytnda jatyr. Jer betindegi eshbir kýnәhar dәl Tom qúsap shalys baspaghan shyghar. Qarakiyimdi ony balasha jerden ilip alyp erge qondyrdy da, atty qamshymen salyp kep jibergende, typyrshyghan at Tomdy ýstine mingizgen kýii, dauyldy kýndi qaq jaryp jónep berdi. Klerkter qalamsaptaryn qúlaqtaryna qystyra salyp, Tomdy kórip qalmaqqa terezege kep jabysty. Tom sol shapqan kýii kóshelerdi tasyrlatyp, basyndaghy aq qalpaghy qopandap, qaleti jelmen jelkildep, tastaq jolmen shapqan sayyn atynyng túyaghynan ot shashyrap kóz úshynan úzay berdi. Klerkter endi qarakiyimdini izdep sol túrghan jaqqa búrylyp edi, túrghan jerinde jer jútqanday joq bolyp shyghypty.

Tom Volkerge qaryzdy óndirip alu isin ayaqtau sol beti búiyrmady. Batpaqty shalshyqtyng dәl irgesinde túratyn fermerding aituynsha, nayzaghay oinap, kýn kýrkirep túrghan dәl sol kýni jol jaqtan qúighyta shapqan attyng dýrsili men aiqaylaghan dauysty estip terezeden qarapty. Ol da dәl men jogharyda surettegen adamdy kórgen. Saltatty qútyryna shauyp alqapty kesip ótip, qyrat basyna shyghypty da, sol jerden qúldilaghan beti ýndister bekinisi jaqtaghy qalyng qaraghayly sazgha kirip, joq bolypty. Arada birer sәt óter-ótpeste sol mangha nayzaghay týsipti de, býkil toghay jalyngha oranypty.

Alghashqy qonystanu kezinen jyn-peri, shaytannyng siqyry degenderge etteri әbden ýirenip ketken, jóp-shónki nәrsege selt ete qoymaytyn   Bostonnyng meyirimdi túrghyndary bastaryn shayqap, iyqtaryn qopang etkizdi de qoydy. Tomnyng artynda qalghan dýniye-mýlikting esebin alu ýshin senimdi adamdar taghayyndalghanmen, tirkeuge alarlyqtay ilikke jaraytyn eshtene tabylmapty. Sandyqtaryn ashyp qaraghan eken, kelisimsharttar men kepil hattardyng janyp bitken kýli ghana shyghypty. Altyn men kýmisting ornyna temir sandyqshadan shyqqany qopyrsyghan aghash jonqalary ghana. Atqoradan kóterem bolghan eki attyng qanqasy tabylghan. Dәl sol kýnning ertesinde Tomnyng zәulim ýiine ayaqastynan órt ketip, ýy typ-tipyl janyp ketipti.

Sóitip, Tom Volkerding ózi de, onyng aram jolmen jighan baylyghy da zym-ziya bolypty. Paydakýnem ósimqor bitkenning bәrine búl oqigha sabaq bolghay. Oqighanyng shyn bolghandyghy shýbәsiz aqiqat. Kidting qazynasynyng qazylghan orny emen aghashtarynyng týbinde kýni býginge deyin sayrap jatyr. Dauyldy týnderi batpaqty toghay men ýndister bekinisi jaqtan basynda aq kendir qalpaq, ýstinde jenil halaty bar saltatty jii qara kórsetip túrady eken. Búl bizding ósimqordyng beymaza ruhy ekeni kәmil. Taghy bir aita ketetini, búl әngime jýre kele tәmsilge ainalyp, "Tom Volker men Ázәzil" - býkil Jana Angliya jappay qoldanatyn sózding mәteline ainalypty.

Aghylshyn tilinen audarghan Naghyz Qapshyqbayúly

Abai.kz

5 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2256
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3525