Senbi, 20 Sәuir 2024
Keshe men býgin 3822 9 pikir 4 Tamyz, 2020 saghat 17:03

Yaushevter jәne Mariya Shoqay

III bólim

Zamanynda aghayyndy Yaushevter Qostanayda sauda ýiin ashu, meshit salu bastamalaryn kóteruimen qatar, qazaqtyng azattyq kýresi men ruhany dýniyesinde jarqyn iz qaldyrghan túlghalargha kómektesip túrady. Mysaly, Yaushevterding qazaq baspasózining negizin qalaushylardyng biri M.Seralinge Troiskide "Ayqap" jurnalyn shygharu júmystaryna jәrdem bergeni biraz júrtqa belgili. Qazaqtyng ziyalylary bilim alghan IY.Gasparaly negizin qalaghan jadidtik baghyttaghy tatar medreseleri men mektepterine aghayyndy Yaushevter qamqorlyq jasap, túraqty týrde qarjylay kómek kórsetip otyrghan. Olardyng Resey músylmandarynyng bas qosu jiyndaryn (siyezderin) ótkizuge de jәrdemderi tiygen edi.

Torghay oblysynyng general-gubernatory «tashkenttik kópes» dep tanityn Yaushevter Tashkent gimnaziyasynda bilim alghan, tónkeris kelgen alasapyran zamanda Týrkistan avtonomiyasyn qúrghan Alash kósemderining biri Mústafa Shoqaymen jaqsy tanys bolghandyghy, oghan tikeley jәrdemdeskeni de bayqalady. Múny biz M.Shoqaydyng júbayy Mariya Yakovlevnanyng «Mening Mústafam» atty esteliginen kóre alamyz (Marhabbat: Shoqay M. Tandamaly. - Almaty: Qaynar. T.2-1999.-520 bet).

Týrkistan avtonomiyasy bәlshebekterding qandy qaruymen qúlatylghannan keyin Mústafa Shoqay Tashkentten jasyryn týrde qashyp shyghyp, shetelge bet alady. Mine, sol qiyn-qystau, qauipti jolda saparda Mariya Yakovlevna Shoqay Yaushevterding Troiskidegi ýiin panalaydy. Estelikte olardyng 1918 jyldyng jeltoqsan aiynda Chelyabiden ekige aiyrylyp, Mariya Troiskige baryp, Yaushevterde jasyrynuy tiyis bolghany bayandalady. Búl oqighany estelik avtory bylaysha suretteydi:

«Jeltoqsannyng 24-i kýni Chaykinning eki adamy keldi. Mústafa olar arqyly maghan eki týbit oramal jәne ang terisinen tigilgen ton jiberipti. Býgin keshkisin solarmen Troiskige ketuim kerek» (434 bet).

Búdan әri Mariya kóp qiyndyqtarmen Troiskige jetkenin aita kelip: «...Búl adam meni saudager tatar Yaushevke alyp baratyn arbakeshke tapsyrdy. Troiskidegi Yaushevterding ýiinde Mústafadan kelgen hat bar eken, syrtynda onyng Orynbordaghy meken-jayy da jazuly edi. ...Yaushevterding meni onsha jaqtyrmaghany belgili edi. Kelinderi Mariyamdy búrynnan tanitynmyn, tashkenttik general Eniykeevting qyzy bolatyn. Bir kýni ol maghan «Qayyn atam sizding erterek ketuinizdi qalaydy, ózderi de jaqynda búl jerden qashpaqshy, jaghday óte qorqynyshty» dedi. Mening onsyz da ketkim kep jýrgen, biraq jalghyz ózim Orynborgha deyin attardy qalay jegip, qalay jetetinimdi bilmey dal boldym. Mústafa hatynda mektepte birge oqyghan joldasynyng adresin jazghan-tyn. Ol adamnyng Troiskide dәrihanasy bar bolatyn, biraq men Mústafanyng ne ýshin búl adresti bergenin de týsine almadym. Ol tatarlar orystardy jaqtyrmaytynyn da biletin, úmytty ma, әlde әdeyi istedi me eken dep oiladym. Óitken men Yaushevter ýshin kýtpegen hristian qonaqpyn (Mústafa - músylman. Onyng qyzdarynyng birine ýilenuine de bolatyn edi, tipti Yaushevterding de boyjetken qyzdary bar bolatyn. Solay bola túra orys әielge ýilendi jәne әielin bizding ýige әkelip ornalastyrdy dep oilaulary da әbden mýmkin edi)» (435 bet).

Mariya Shoqay Troiskiden Orski arqyly qaytadan Orynborgha baryp, odan Atyrau arqyly Kaspiy portynan ótip, Baku asady. Bakuden poyyzgha otyryp Tiblisiyge barady. Mústafa ony sol jerden kýtip alady. Odan arghy sapar -  alys shetelge emigrasiya.

Mariya Shoqay «tashkenttik generaldyng Sahiyb-Kerey Eniykevting qyzy» dep ataytyn Yaushevting kelini Mariyam kópesting Hasan atty úlynyng júbayy edi. Zertteushiler tarapynan Hasan Mullaghaliyúly Yaushev 1937 jyly aty-shuly 58 bappen aiyptalyp, sottalady, al «halyq jauynyn» júbayy atanghan Mariya da 10 jylgha jer audarylady. Hasan Yaushev sottalghannan keyin bir jyldan song qaytys bolady, al Mariyam habar-osharsyz ketti dep jazylyp jýr. 

Mine, tarihta osynday jaghdaylar oryn alghan. Yaushevterding qazaqtyng arda azamaty Mústafa Shoqaydyng júbayyna uaqytsha bolsa da pana berip, qoldau kórsetkeni – Resey patshalyghy túsyndaghy týrki halyqtarynyng birligin kórsetetin rәmizdi oqigha. Týrkistan avtonomiyasynyng negizin qalap, týrki halyqtarynyng azattyghy ýshin ómirining sonyna deyin emigrasiyada bolyp ymyrasyz sayasy kýres jýrgizgen M. Shoqaydy eske alghan qazaq balasy Alash ardaqtysy qughynshylyqta jýrip qysylghanda qol úshyn sozyp, jәrdem bergen Yaushevterdi de úmytpaytyny anyq. «Taryday qayrymdylyqtyng tauday sauaby bar» degen tәmsilding mәn-maghynasy osynday oqighalardan týziletin bolsa kerek!

Zamanynyng bay-baghylany, qogham qayratkeri aghayyndy Yaushevterding Qostanayda meshit salugha múryndyq bolyp, qazaqtyng ruhany jәne sayasy maydanda qyzmet atqarghan Alash qayratkerine kómek, qoldau kórsetken oqighalary, týrki halyqtarynyng birligine jasaghan qyzmetteri – tarihy sabaqtastyghy tereng taghylym. Ony bizge bilu – paryz әri qaryz.

I bólim: Aghayyndy Yaushevter jәne týrki birliginen birer sóz...

II bólim: Múraghat qorjyny: Derek pen payym

Almasbek Ábsadyq,

Qostanay.

Abai.kz

9 pikir