Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 10244 6 pikir 21 Shilde, 2020 saghat 11:05

Júqpaly aurular jayly jazylghan alghashqy qazaq kitaptaryn bilesiz be?

(Densaulyq saqtau jәne júqpaly nauqastar turaly jazylghan alghashqy qazaq kitaptary)

Qazaqtyng últtyq avtonomiyasy Alashorda ýkimeti taratylghan song alash ziyalylary halyq aghartu isine basa mәn berdi. Alghashqy qazaq oqulyqtary men oqu qúraldaryn qúrastyryp, jazdy. Birinshi kezekte aghartushylyq júmyspen qatar, densaulyq saqtau, júqpaly aurulardan saqtanudy dúrys jýrgizudi dәriptedi.  Densaulyq  jayynda  kóptegen kitaptar audaryp, olardy qazaq túrmys-tirshiligine beyimdep qaytadan jazdy. Avtorlar   qatarynda: Alash kósemi Álihan Bókeyhan, doktor Halel Dosmúhamedúly, Júmaghaly Tileuliúly, Bilәl Maldybayúly, Ahmet Mamytúly, Mirjaqyp Dulatúly, Raqym Imanbayúly t.b qazaq bilimpazdary boldy. Júqpaly aurular men olardan saqtanu jәne aldyn alu ýshin qalam qabileti jetkenshe qajetti kitaptar shygharyp, últ isterin órkendetuge óz ýlesterin qosty. Oba, shuma, sheshek, sýzek, merez, soz, taz-temiretki, tenge qotyr, trahoma (kóz auruy), kóksau (tuberkulez), bezgek, qútyru, bez aurulary jәne t.b júqpaly nauqastardyng payda boluy, júghuy, olardan saqtanu turaly jazghan eng alghashqy qazaqsha kitaptardan 30 astamy bizge belgili. Kitaptar Mәskeudegi «Kýnshyghys baspasy» , Orynbor men Qyzylordadaghy «Memleket baspasy», Tashkenttegi «Memleket baspasy kýnshyghys bólimi» arqyly myndaghan tirajben basylyp, keng baytaq qazaq dalasyndaghy jalpy júrtqa tarala bastady.

Tómende Alash oqyghandarynyng densaulyq saqtau, júqpaly nauqastar jayynda jazylghan birneshe kitaptaryna sholu jasap, 30 astam kitaptyng tizimin jaza ketudi jón kórdik.

Halel Dosmúhamedúlynyng 1923 jyly Tashkentten basylyp shyqqan «Shәkirtter saulyghyn saqtau» kitaby qazaq tilinde jaryq kórgen densaulyq saqtau turaly jazylghan alghashqy oqulyqtardyng biri. Shaghyn kitapsha 1925 jyly qayta basyldy.

1923 jylghy alghashqy basylym «Shәkirtter saulyghyn saqtau» kitapshasynda 23 eskertpemen qysqartylyp jazylghan bolsa, 1925 jylghy «Oqushynyng saulyghyn saqtau» degen núsqalarda 53 týrli eskertpe jazyp, tolyqtyrylyp berildi.

«Qazaq - qyrghyz mektepterinde saulyq saqtau júmysynyng nashar ekenine kýiinip, tilimizde saulyq saqtau turaly esh bir qúraldyng joqtyghyn eskerip, osy kitapshany audaryp basudy maqúl kórdik» - dep, alghy sózin ózi jazyp, qazaq-qyrghyzgha ortaq kitap deydi.

Densaulyq ýshin jeke tazalyqqa mәn berudi eskertedi. «Auru adam men, saulyghy kýmәn adam men tabaqtas bolma, esh kimning sarqytyn iship, jeme. As saymandaryndy ózine menshikti bólek qylugha tyrys» («Oqushynyng saulyghyn saqtau». Halel Dosmúhamedúly. T. 1925. 18-19 b).

Mәskeudegi Nәzir Tóreqúlúly basqaratyn «Kýnshyghys baspasynda» Álihannyng 1922-1927 jyldary júmys jasauy, Mәskeu tóniregine bir top qazaq bilimpaz jastarynyng shogharlanuyna sebep boldy. Álihan Bókeyhan «Kýnshyghys baspasy» baspasynan kóptegen últ múrasyna qatysty kitaptar, jaratylystanu ghylymdary boyynsha oqulyqtar, әdeby salada audarmalar audaryp, qúrastyryp basyp taratty. Basqarma atynan keybir kitaptargha alghy sóz jazyp, syn berdi. Sol kezende kitaptar men oqulyqtargha eng kóp syn jazghandardyng biri - Alash kósemi Álihan Bókeyhan. Últ saulyghyn basty oryngha qoyyp, ózi  de bastamashy bolyp densaulyq taqyrybynda «Densaulyq saqta» (1926), «Jamandat - topalan» (1926) kitaptaryn qazaqshalap oqyrmangha úsyndy. Ózge de qazaqsha júqpaly aurular jayyndaghy kitaptargha syn berip, alghy sóz jazdy. Mysaly, Júmaghaly Tileuliúly «Kóz auruy - trahoma» (1924), Túraghúl Abayúly «Júqpaly aurudy úsaq januarlar taratady» (1927), Bilәl Maldybayúly «Qúrt auruy» (1927) kitaptaryna basqarma atynan alghy sóz jazyp, syn berdi.

Álihan Bókeyhan densaulyq saqtau ýshin eng bastysy halyqty aghartu isining manyzyn atap ótedi. Densaulyqtyng basty kepili, adamnyng jeke bas tazalyghy. Júqpaly nauqastardyng densaulyqty kemitetin jәne auru jәndikterding tasymaldaytynyn aita kele, kóshpeli qazaq túrmysyndaghy tazalyq mәselesin synaydy. Su  jәne sabynmen juynyp tazalanu kerektigin eskertedi.

Dәstýrli qazaq qoghamyndaghy keybir salttar men yrym-tiymdardyng tazalyqqa keri әserin tiygizip, júqpaly aurudyng órshuine sebep bolatynyn da aitady. «Bizding el kisiden taqia, bórik, tymaq súrap alady. Qaraghym dep top qatyn balany jabyla sýiedi» ( «Densaulyq saqta». Qyr balasy. M. 1926. 13-14 b).

Ahmet Baytúrysynúlynyng tapsyrmasymen mektepter ýshin alghashqy qazaq tilindegi «Gigiyena» oqulyghyn jazghan Júmaghaly Tileuliúly edi. 1926 jyly Mәskeudegi «Kýnshyghys baspasynan» basylyp taratylghan «Júqpaly nauqastar - olargha qarsy qoldanylatyn sharalar» kitapshasynda - Oba nauqasy jәne odan saqtanu joldary kórsetilgen. Karantin engizu, nauqas bilingen aumaqty oqshaulau mәselesi aitylady. Obadan saqtanu sharalary býgingi kýngi әlemdi alandatqan COVID-19 virusynan saqtanu sharasyna sәikes keletindikten tolyq jaza keteyik:

 

(«Júqpaly nauqastar». Júmaghaly Tileuliyn. M. 1926. 63 betindegi eskertuler)

«Oba nauqasy bar kezinde barlyq jangha saqtanu sharasyn qoldanu mindet:

1) Mas qylatyn ishimdikterden saqtanu kerek. Sebebi mas qylatyn ishimdikter qarynynyng saulyghyn joyady. Mas bolghandyqtan aqymaqtyq payda bolyp, saqtanu qúnyt qylmay ketedi.

2) Úiqy qaldyryp mezi bolyp talyghu, sharshaghansha júmys qyludy qaldyrugha kerek.

3) Jan qinalghansha isteletin júmystardy toqtatu.

4) Qaryndy ashyrmay tamaqtanyp otyru. Qaryndy tym toltyryp as ishpeu. Búl ekeuinen de qarynnan shyghatyn ashy su azayyp bakteriyagha әli kelmey qalady.

5) Oba nauqasy bar shaqta, el qydyryp qonaqtaudy qaldyryp, osy sekildi ólikke bata qylyp, jiylys qyludy toqtatu.

6) Nauqastyng manayynda bolghan nәrselerdi, nauqastyng artynan shýperek zattaryn saqar men qaynatyp alyp, ayausyzdaryn órtep jiberu.

7) Aghyn sudyng boyynda otyrghan elding shetinen oba kirse, sol sudyng boyyndaghy barlyq elge tegis taraydy. 1921 jylghy oba bizding Esil boyyndaghy elderge tegis taraghan.

Memleket kóleminde obadan saqtanu retinde oba jayylghan jerdi basqa sau audannan qorshap, qatynasu tiyip ýkimet shara qoldanady. Karantin boyynsha auru bar jerden sau audangha qatynasu toqtalady. («Júqpaly nauqastar». Júmaghaly Tileuliyn. M. 1926. 63 b). Júqpaly indet obadan  - jeke adamdar men memleket kóleminde qalay qorghanu mәselesin týsindiredi.

Ahmet Mamytúly densaulyq saqtau salasynda kitap jazu oqyghan qazaq azamattarynyng tarih aldyndaghy boryshy dep qarap, qazaq bilimpazdaryna ýndeu jasaydy. «Júqpaly aurulardan saqtanu sharalarynan jiyi-jii sóz qozghap elding qúlaghyna sindiru paydaly, ziyandy joldaryn kórsetip túru «men azamat» degen sanauly adamdardyng moynyndaghy sanauly ýlken boryshtarynyng biri» («Tenge qotyr men soz». Ahmet Mamytúly. T. 1926. 7-8 b) - dep, elding densaulyq saqtau salasy basty orynda boluyn, ol saladaghy izdeniske jaghday jasau jәne qoldaudy memleket te óz moynyna alu keregin eskertedi. Oqyghan azamattardy tarih aldyndaghy jauapkershilikten qashpay, últ ýshin ayanbay enbek etuge shaqyrady. Úrpaq aldyndaghy tarihy boryshyn eske salyp, aghartu men densaulyq isine ózin arnaugha ýndeydi.

Ahmet Mamytúly ózi búl ústanymynan ainymay, qughyngha úshyraghangha deyin kóptegen kitaptar, oqulyqtar audaryp jazady. Olardyng qatarynda densaulyq salasy boyynsha jazghandary: «Densaulyq jolynda» (1930),  «Balalardyng saulyghyn saqta» (1930), «Soqyrlyq sebepteri»(1932), «Tenge qotyrdan saqtanu» (1932), Trahoma (Kóz auruy) (1935) kitaptaryn jazyp, densaulyq salasyndaghy qazaq tildi kitaptardyng alghashqy qataryn tolyqtyrdy.

Júqpaly nauqastar turaly qazaqsha alghashqy kitaptar jazghan avtorlardyng biri – Bilәl Maldybayúly. Mәskeudegi «Kýnshyghys baspasynan» shyqqan alghashqy qazaq kitaptardy taratugha belsendilik tanytyp, Kókshetaudaghy taratushysy boldy.

Bilәl Maldybayúly «Qúrt auruy» degen kitabyna basqarma atynan Qyr balasy syn berip, kitaptyng túrmystaghy manyzy turaly toqtalady.

Qyr balasy: «Tamaq toq tәn taza, kónil shat bolsa, qúrt aurudyng qúrty búghyp jýre beredi de, adamdy auyrtpaydy. Jýk auyp ketse, qaptaghan bizdey tesip shygha keledi. Osy kýni bizding eldi aralaghan dәrigerding bәri qazaqtyng bәri qúrt dep keledi. Múny ózge sózge audarsa, búl qazaqtyng bәri ash, las degen bolady. Ótken úly qyrghyn soghysta 4 jylda bir million 7 jýz myng kisi soghystan óldi. Sol tórt jylda 2 million kisi qúrttan óldi.

Qúrt auruy júqqysh, ash, las adamnyng ajaly. Búl kitapta qúrt auru turaly bilim jazylghan. Tili anyq, týsinikti, hat biletin qazaq kitapty jattap alsa, qúrttan qútylugha sharau tabylady» («Jana mektep». № 3-4. 1927.).

Sonymen qoryta kele, qazaq tilindegi alghashqy densaulyq jayynda jazghan oqulyqtar men audarma kitaptar eng azy 2000, eng kóbi 10 000 dana tirajben basylyp Altaydan Astrahangha deyingi qazaq dalasyna 100 myndap taratylyp, júqpaly aurulardan saqtanudyng ýgit-nәsihat qúralyna ainaldy.

Qazaq bilimpazdarynyng  densaulyq taqyrybynda jazghan alghashqy kitaptary:

1, Qalel Dosmúqambetúly. «Shәkirtter saulaghyn saqtau». Tashkent. 1923 j. 20 bet..

2, Qalel Dosmúqambetúly. «Oqushynyng saulyghyn saqtau». Tashkent. 1925 j. 23 bet. Tiraj - 5000 dana. Bәsi 12 tiyin.

3, S. Jandosúly. «Qyzylsha». (Orysshadan audarylghan). Orynbor. 1923 j. 20 bet. Bәsi 6 tiyin.

4, Júmaghaly Tileuliúly. «Densaulyq». Orynbor. 1923 j.

5, Doktor Muralevich. «Merez auruy». (Spliys) audaryp óndegen: Júmaghaly Tileuliúly. Mәskeu. 1924 j. 58 bet. Bәsi 20 tiyin.

6, Júmaghaly Tileuliúly. «Gigiyene». Orynbor. 1924 j. 167 bet. Bәsi 75 tiyin.

7, Doktor Globa. «Kóz auruy - trahoma». Audarushy: Júmaghaly Tileuliúly. Mәskeu. 1924 j. 24 bet. 3000 dana. Bәsi 12 tiyin.

8, Doktor Goriyev. «Densaulyq negizi tazalyq». Audarushy: Bilәl Maldybayúly. Mәskeu. 1926 j. 27 bet. Bәsi 12 tiyin.

9, Ahmet Mamytúly. «Tenge qotyr men soz». Tashken. 1926 j. (Qazaqstan saulyq saqtau komissariyatynyng tazalyq aghartu bólimshesi) 2047 dana. 47 bet. Tegin kitap.

10, «Densaulyq saqta».  Jazushy: Qyr balasy. Mәskeu. 1926 j. Alaqanday 15 bettik kitapsha. Bәsi 2 tiyin.

11, Júmaghaly Tileuliúly. «Júqpaly nauqastar». Mәskeu. 1926 j. 84 bet. Bәsi 40 tiyin.

12, Júmaghaly Tileuliúly. «Qotyr nauqasy». Mәskeu. 1926 j. 32 bet. Bәsi 20 bet.

13, Molikov A.V. «Suy taza auyl – sau bolady». Audarghan: Raqym Imanbay nemeresi. Samarqand-Tashkent. «Ózbekstan memleket baspasy». 1926 j. 20 bet. (Qazaqstan saulyq saqtau komissariyatynyng tazalyq aghartu bólimshesi). 1047 dana.

14, Doktor Shans. «Bezgek». Audarushy: Bilәl Maldybayúly. Mәskeu. 1927 j. 32 bet. 5000 dana. Bәsi 15 tiyin.

15, Doktor B.Bronner. «Jegi aurular». Audarushy: Bilәl Maldybayúly. Mәskeu. 1927 j. 5000 dana. 46 bet.

16, «Gigiyena». II-nshi basqysh mektepter ýshin. Qyzylorda. «Qazaqstan memleket baspasy». 1927 j. 143 bet. 3000 dana.

17, S.E.Nezliyn. «Qúrt auruy». Audarushy: Bilәl Maldybayúly. Mәskeu. 1927 j. 96 bet. Bәsi 45 tiyin.

18, D.M.Rassiskiy. «Júqpaly aurudy úsaq januarlar taratady». Audarushy: Abaydyng Túrauyly. Mәskeu. 1927 j. 48 bet. Bәsi 20 tiyin.

19, Suharnikov. «Qútyru auruy». Audarghan: Raqym Imanbay nemeresi. Tashkent. Ózbekstan memleket baspasy. Bastyrushy: Qazaqstan saulyq saqtau komissariyatynyng tazalyq aghartu bólimshesi. 1927 j. 12 bet. 3000 dana.

20, Madiyar. «Shuma qanday auru». Qyzylorda. 1927 j. 11 bet. Tegin kitap.

21, Y.M.Biyk. «Tәuipti qu, doghdyrdy shaqyr». Tashkent. 1927 j. 23 bet. Tegin kitap. Bastyrushy: Qazaqstan saulyq saqtau komissariyatynyng tazalyq aghartu bólimshesi. 4000 dana.

22, Bronner. «Temiretki men taz turaly». Audarushy: Baytasov. Mәskeu. 1927 j. 5000 dana. Alaqanday 15 bettik kitapsha. Bәsi 2 tiyin.

23, Suharnikov. «Qaytalama kezik»(sýzek). Audarghan: Raqym Imanbayúly. Tashkent. «Ózbekstan memleket baspasy». 1927 j. 10 bet. Bastyrushy: Qazaqstan saulyq saqtau komissariyatynyng tazalyq aghartu bólimshesi. 3000 dana.

24, E. V. Glotova. «Qoldaghy hayuandardan adamgha júghatyn nauqastar». Audarushy: Júmaghaly Tileuliúly. Mәskeu. 1927 j. 48 bet, Bәsi 25 bet.

25, Suharnikov. «Kóksau auruy» (Tuberkuloz). Oral: Guberniyalyq oryn sharuashylyq bólimi baspahanasy. 1928 j. 12 bet. 30000 dana.

26, Shtifiyn. «Qútyru degen nemene?». Qyzylorda. 1928 j. 16 bet. Bastyrushy: Qazaqstan densaulyq komissariyaty.  7000 dana.

27, Ahmet Mamytúly. «Densaulyq jolynda». Qyzyl-Orda. «Qazaqstan baspasy». 1930 j. 108 bet. 5000 dana.

28, Falikner V.N. «Balalardyng saulyghyn saqta». Audarghan: Ahmet Mamytúly.  Qyzyl-Orda. «Qazaqstan baspasy». 1930 j. 28 bet. 5000 dana.

29, Ahmet Mamytúly. «Soqyrlyq sebepteri». Qyzyl-Orda. «Qazaqstan baspasy». 1932 j. 21 bet. 10 000 dana.

30, Ahmet Mamytúly.  «Tenge qotyrdan saqtanu». Qyzyl-Orda. «Qazaqstan baspasy». 1932 j.17 bet. 10 000 dana.

31, Ahmet Mamytúly. «Trahoma» (Kóz auruy). Qyzyl-Orda. «Qazaqstan baspasy». 1935 j. (Kolhozshylardyng saulyq saqtau kitaphanasy №5). 10 000 dana.

Alash ziyalylary qazaq tilindegi alghashqy júqpaly aurulardan saqtanu turaly kitaptar jazyp, el arasyndaghy júqpaly indetten saqtanugha ýndedi. Búl kitaptar densaulyq salasyndaghy qazaq tildi alghashqy kitaptar qataryna endi. Eskeretin jәiit: kitapta qoldanghan terminder turaly da arnauly zertteudi qajet etedi.

Alash ziyalylarynyng enbekterinde aitylghan,  júqpaly aurulardan saqtanu jәne aldyn alu sharalaryn eske ala otyryp, býginde әlemdi alandatqan júqpaly indetten birge saqtanayyq!

Ótken taqyryptar:

Alash ziyalylary indetpen qalay kýresti?

Qazaq halqy shuma indetin qalay jendi?

Abay Myrzaghaliy

Abai.kz

6 pikir