Senbi, 20 Sәuir 2024
Janalyqtar 4061 0 pikir 25 Qarasha, 2011 saghat 05:38

Júmamúrat Shәmshi. Niu-York - AQSh-tyng әsem qalasy

Ekinshi  dýniyejýzilik soghystan keyin  KSRO men  AQSh-tyng arasynda  baqtalas bastaldy. Álemdik qojalyq etu, aqyry 1991 jyly KSRO-nyng ydyrauymen ayaqtaldy. Odan keyin AQSh bilgenin istedi. Irakka basyp kirip, Saddam Huseyndi dargha asty, Aughanstandy tabangha taptady, Yugoslaviyany tas-talqanyn etip, týbine jetti. On jyl boyy ishkenin irin, jegenin jelim etken qara saqaldy qúbyjyq ataghan Usama ben Ladendi óltirip tyndy. Býgingi kýni AQSh tórtkýl dýniyege óz ýstemdigin jýrgizip keledi. «Aq » degeni alghys, «Qara» degeni qarghys boldy. Óitkeni jalpaq dýniyede AQSh-qa teng keler memleket joq.

Ekinshi  dýniyejýzilik soghystan keyin  KSRO men  AQSh-tyng arasynda  baqtalas bastaldy. Álemdik qojalyq etu, aqyry 1991 jyly KSRO-nyng ydyrauymen ayaqtaldy. Odan keyin AQSh bilgenin istedi. Irakka basyp kirip, Saddam Huseyndi dargha asty, Aughanstandy tabangha taptady, Yugoslaviyany tas-talqanyn etip, týbine jetti. On jyl boyy ishkenin irin, jegenin jelim etken qara saqaldy qúbyjyq ataghan Usama ben Ladendi óltirip tyndy. Býgingi kýni AQSh tórtkýl dýniyege óz ýstemdigin jýrgizip keledi. «Aq » degeni alghys, «Qara» degeni qarghys boldy. Óitkeni jalpaq dýniyede AQSh-qa teng keler memleket joq.

Álemning iri qarjy jәne sauda ortalyghy, halyqaralyq manyzdy sayasi-ekonomikalyq baylanystardyng barometri retinde tanylghan Niu-York qalasynyng tarihy kónege ketedi. Qala irge tepken jerge alghash taban tiregen europalyq florent tenizshisi-Dj. Veredzano. 1624 jyly Fransuz koroli Fransisk birinshining senimdi adamy bolghan ol «Dofiyn» kemesimen Soltýstik ózen arqyly búryn belgisiz aralgha tap bolady. Aral sol kezden bastap Manhetten atanady da, bir jyldan son, múnda gollandiyalyq kópester aghylady. Olar aghashtan qalashyq túrghyzyp, ony Jana Niyderlandiya dep atay bastaydy. 1626 jyly alghash ret óz gubernatoryn Peter Minuitti taghayyndaydy. Óte ailaker Peter anqau indeesterding basyn shyr ainaldyryp, araldy bar-joghy 60 guliden túratyn әshekey búiymdaryna satyp alady. Manhetten sózi indeesterding sol jerde mekendeytin «manhatan» taypasynyng atauynan shyqqan bolatyn. Gollandiyalyqtar qalashyqty teniz qaqpasyna ainaldyrugha asyghyp, az ghana uaqyttyng ishinde Jana Amsterdam fortyn qúrady. Forttyng sol qaptalynda 60 әsker qarauylda túrdy. Qalashyq túrghyndarynyng sany 500-den asyp jyghyldy, olar tegi jaghynan әr týrli edi, sondyqtan 20 tilde sóiledi, bir-birimen ymdasyp týsinisetin. Manayyndaghy araldardy iygeruge kýsh te qarjy da joq-ty. Aral 1640 jyly batpaq pen qamystan tazartylyp, temeki men jemis-jiydek egile bastady. Shyghys jaghynda Bruklin eldi mekeni payda boldy. Búl atau qazirgi Niu-Yorkte saqtalghan.

1644 jyly Kuins, arada 20 jyldan son, Staten-Aylend araly iygerildi. Jana Amsterdam solardyng ortalyghy retinde keneyip kele jatty. Ondaghy ómir europalyq mәdeniyetten júrday edi, ishte de, syrtta da әr týrli qaqtyghystar bolyp túratyn. Indeesterding mal-mýlki men jerine qomaghaylanghan europalyqtar olargha jii qaruly joryq úiymdastyratyn. Indeester bolsa, qarymta qaytarumen bolatyn. Múnyng sony Jana Amsterdamda qamal salugha iytermeledi, qazirgi Uoll-strit osylay dýniyege keldi. Gollandiya men Ispaniyadan kelgen kópester qanshalyq jantalassa da paydagha shash-etekten kenele alghan joq. Jana Amsterdam birte-birte taqyrgha otyrdy. 1660 jyly aghylshyn ekkadrasy Jana Amsterdamdy eshqanday qarsylyqsyz basyp aldy, sebebi olar ashtyqqa úshyrap jatyr edi. Aydarynan jel esken koroli Karl ekinshi qalany inisi gersog Yorkke syigha tartty. Jana Amsterdam endi Jana York (Niu-York) ataldy. Aghylshyndar qúryq salghan kezende Niu-Yorkte iyrelendegen kósheler men bir qabatty eski terezege deyin balshyqqa batqan úsqynsyz ýiler ghana bar edi, halqynyng sany jaghynan Boston men Filadelifiyagha kezek beretin.

Tabighatynan sәulettilikke qúshtar aghylshyndar iske qyzu kirisip ketti. XVIII ghasyrda shahar britandyq Amerikanyng mәdeny ortalyghyna ainalyp ýlgerdi.       Teatrlar salyndy, gazetter shygha bastady, Niu-York qoghamynyng kitaphanasy men koroli kolledji (qazirgi Kolumbiya uniyversiyteti) boy kóterdi. Kósheler abattandyrylyp, ýilerge su qúbyrlary tartyldy. Osy kezden býginge jetken tarihy ghimarattardyng biri - Áulie Pavl shirkeui. Ony halyq «Tavern Frons» dep ataydy. Shirkeu 1712 jyly boy kóterdi. Uaqyt óte kele ekonomikasyn týzep, esin jinaghan jana qúrlyq britan otarlyghyn jatsynatyn boldy, tәuelsizdik jolyndaghy azamat soghysy bastaldy. Niu-York Gudzon jazyghyn basyp alyp, amerikandyqtardyng jasaqtaryn  bir-birinen bólip tastaudy oilaghan aghylshyn armiyasy soqqysynyng astynda qaldy. 1776 jylghy qyrkýiek aiynda qala órtke orandy, ýilerding ýshten biri janyp ketti. Azamat soghysynan song qalanyng danqy asqaqtap túrghandy. Britan shabuyldaryna bas iymegen Niu-Yorktyqtar býkil Amerikagha olja saludy kóksedi. Alayda búl tústa Vashington astana atanyp ýlgergen edi. Shahar endi qarjy jәne sauda mәdeniyet ortalyghy bolugha asyqty. Qazirgi Niu-York bes audannan túrady. Olar: Manhetten, Bronks, Brukliyn, Richmond jәne Kuins. Búlar Niu-Yorktyng aumaghynda demeseniz, әrqaysysy óz aldyna derbes qalalar.

Manhetten Gudzon jәne Ist-Riyver ózenderining aralyghyndaghy tildey aral, soltýstikten ontýstikke qaray sozylyp jatyr. 1929 jyly osy jerde alghashqy kók tiregen ghimarat -Empire State Building (ESB) salyndy. Ol sodan beri Niu-Yorktyng kóz quanyshy bolyp keledi. 79 qabattan túratyn zәulimning ýstinen týnde qalagha kóz salsanyz jaqúttay jyltyraghan týrli-týsti sansyz jaryq janaryndy saytanday arbaydy. Jan-jaghyn neon jarnamalar men hayvey taspalary, sәulelendirgen kópirlerding sudaghy beynesi óz aldyna bir әlem. Al kýndiz kózinning aldynda týzu de keng kósheler týzilip, alandar men bau-baqshalar qúlpyrady. Ersili-qarsyly aghylghan kólikter men jayau elden basyng ainalady. ESB әuelde dirijablider qonatyn biyik túghyr retinde paydalanylmaq bolghan eken. Alayda «Gindenburg» apatynan song búghan tiym salynghan. 1945 jyly 79-shy qabatqa bombalaghysh úshaq soghylady. Zәulim ghimarattyng ýstingi jaghy qiraydy, tek myqty temir baghanalar ESB-ny týgeldey qúlap týsuden saqtap qalghan.

Biraq, 2001 jyly  qúrkýiekting 11 júldyzynda Usamen ben Laden úiymdastyrghan lankestik shabuylda kók tiregen egiz zәulim qoparylyp týsti. AQSh-tyng úlylyghyn pash etken zangharlar tas-talqan boldy. Álem qúdiret ataulynyng mәngilik bola almaytyndyghyn týrshigip túryp úghyndy. Niu-Yorkty ýrey jaylady.

Qalany amerikalyqtar da, sheteldikter de osy zaman qalasy dep biledi. AQSh-tyng basqa qalalaryna qaraghanda múnda tarihy ghimarattar siyrek. Solardyng biri  - Uoll-strittegi Áulie Troisa shirkeui bolsa, ekinshisi osy kóshedegi súr granitten salynghan búghynynqy kóne ýi. Onyng tarihy múragha ainalyp, osy kýnge deyin saqtalyp qaluynyng zamanalyq sebebi bar. Naq sonda AQSh-tyng túnghysh preziydenti D.Vashington ant bergen osy shanyraqta «Qúqyq turaly billi» men «Tәuelsizdik deklarasiyasy» jariya etildi.

Niu-York AQSh-tyng qalasy demeseniz, basqaru tetigi jaghynan derbes. Biylik tórt jylgha saylanatyn mer men munisipaldyq kenesting qolynda. Mer qaladaghy departamentter men qyzmet basshylaryn taghayyndaydy, budjetti әzirleydi. Munisipaldyq kenesting óz preziydenti bar. Ol da 4 jylgha saylanady. Kenes jergilikti basqaru mәseleleri turaly normativtik akt jasaydy, budjetti bekitedi. Múnyng syrtynda Niu-Yorktyng konstitusiyasy sekildi zang bar. Osy zang boyynsha kenes pen merding qyzmetine shekteuler qoyylghan. Qala ómirinde shtat gubernatorynyng qúzyry da airyqsha, ol kenes preziydentin, merdi, basqa da lauazym iyelerin zandy búzghan jaghdayda oryndarynan bosata alady. Niu-Yorktyng ekonomikasy negizinen óndiris, transport jәne sauda ortalyghy, ol AQSh-tyng eng iri teniz qaqpasy. Jýk ainalymy jylyna 100 mln tonnadan asyp týsedi. Shahar arqyly kóptegen transatlant әue joldary ótedi. Dj. Kennedy (Aydluayld) әuejayy - әlemdegi iri aeroporttardyng biri.

AQSh-tyng syrtqy sauda ainalymynyng tórtten biri osy qala arqyly jýzege asyrylady. Astyq, qant, kofe, kauchuk, qara jәne týsti metaldar saudasy kýn sayyn qyzyp jatady. Aqsha qory birjalary bank basqarmalary bolsa, kapitaldyng әlemdik tamyrshysyna ainalghan. Niu-Yorktegi mashina jasau, metall óndeu, himiya, múnay, týsti metallurgiya kәsiporyndary eng ozyq tehnologiyalarymen belgili. Qalagha kelgen sheteldikterdi araldarmen baylanystyratyn 60 kópir, 4 avtokólik tunneli men 24 jolaushylar paromdary tang qaldyrmay qoymaydy. Metro jolynyng úzyndyghy 385 km. Qala әlemdigi mәdeniyet pen ónerdin, osy zamanghy bilimning ortalyghy retinde de danqyn aspandatyp keledi. Niu-Yorkte 6 uniyversiytet, 40-tan astam kolledj, Ghylym akademiyasy, Amerikanyng óner jәne әdebiyet akademiyasy, Sayasy ghylymdar akademiyasy, Medisina akademiyasy, Kurant atyndaghy matematika instituty, Himiya, Aeronavtika instituttary bar. Teatrlar men kitaphana, muzeyler ondap sanalady.

1962 jyly M. Abramovistyng jobasymen salynghan filarmoniya zaly, 1964 jyly boy kótergen Niu-York shtatynyng teatry, 1965 jyly túrghyzylghan «Vivian-Bomont» teatry, «Metropoliyten-opera» últtyq maqtanyshqa ainalghan óner shanyraqtary. 1886 jyly fransuzdar tartu etken (mýsinshi F. Bartolidi) Bostandyq eskertkishi Niu-Yorktyqtardyng ghana emes, býkil AQSh-tyng tarihy múrasy retinde asqaqtatylyp keledi. Ásem de som Vashington arqasynyng da últtyq patriottyq sezimdi tәrbiyeleudegi manyzy ólsheusiz. «Niu-York tayms» gazeti 1851 jyldan beri shyghady. Redaksiyada 5 mynnan astam adam enbek etedi. Álemning týrli elderine arnalghan 30 qosymshasy bar. Dýniyejýzining barlyq memleketterinde tilshiler ústaydy.

Jolynyz týsip Niu-Yorkke bara qalsanyz, atyshuly Brodvey kóshesine soqpay ketpeniz. Ol qalanyng eng tandauly teatrlardy bauyryna basqan. Dýkender men meyramhanalar da jyrtylyp artylady. Manhettenning soltýstigindegi negrler әlemi-Garlema men Qytay bóligi-Chayn-taunnyng ishki syry da telegey-teniz. Attraksiondar ortalyghy bolyp sanalatyn Koni-Aylendting qyzyq, quanyshy da eshqashan sarqylmaq emes. XX-shy ghasyrdyng basynda sayasi, ghylymy jәne mәdeny bólikke ainalghan Grinvich-Villidj suretshiler men muzykanttardyng shaghyn otany. Kórnekti dramaturg A. Miller bir kezde osy Grinvich-Villidjde ónerge jasqana qadam basqan. Qalada býginde 8 millinonan asa adam ghúmyr keship jatyr, Qazaqstannyng teng jartysy. Niu-York-memleket ishindegi memleket. Onyng býginin kórsen, bas ainaldyryp, basqa planetagha týsip qalghanday bolasyn, al erteni ertegige úqsas bolyp kórinedi maghan.

«Abay-aqparat»

0 pikir