Júma, 29 Nauryz 2024
Ózekti 3910 2 pikir 9 Shilde, 2020 saghat 12:12

Adamgha degen qúrmet... ólgen song da bolu kerek!

Memleketting órkeniyettigi onyng qoghamda kәri adamdar men balalargha degen qamqorlyghymen ólshenedi degen bir qaghida bar. Biraq osy kórsetkish boyynsha biz qataryna enemiz dep otyrghan ozyq 30 elmen salystyrghanda onyp túrghanymyz shamaly.

Kәrilik – Qúdaydyng syiy. Kәrilikke jetken de bar, jetpegender de bar. Qoghamymyzda kәri kisilerge qanshalyqty jaghday jasap otyrghanymyz olardyng ómir sýruining ortasha jasy (qazaqstandyqtardyng ortasha ómir sýru jasy 73 jas. Er adamdar – 69, әielderdiki – 77 jas.) men zeynetkerlikke shyghu (erler – 63 jasta, әielder – 59 jasta) jasynan bayqalady.

Tәuelsizdik alyp, naryqtyq ekonomikany qúru barysynda, tipti býgin de qanshama qart adamdar ýi-ishinin, bala-shaghasynyng qamqorlyghynan aiyrylyp, qarttar ýiine týsip, ómirining songhy kýnderinde nemere-shóberelerin bir kóruge zar bolyp dýniyeden ótip jatyr. Áriyne, bireuler shet elderdegi qarttar ýilerin mysalgha keltirui mýmkin. Biraq ondaghy qart adamnyng kýtimi men bizdegining aiyrmashylyghy jer men kóktey ekenin esten shygharmayyq. 1990 jyldardyng ortasynda el anasynday bolghan bir kisining auzynan: «Qazaqtardyng atalary men әjelerine zeynetaqynyng ne keregi bar, olardy bala-shaghasy asyramay ma?» – degendi de estigenbiz.

Qalay oilaysyzdar, múnday jaghday qazaq halqynyng tól qúndylyqtaryna nemese órkeniyeti ozyq elderge jarasa ma? Joq. Sondyqtan da qart adamdargha qamqorlyq kórsetu jaghynan bizding qoghamdy órkeniyetti deuge shartymyz tolynqyramaydy.

Maqúl, qarttar mәselesinde әlemning ozyq elderine ilese almay qaldyq. Al, balagha qamqorlyq qanday dengeyde eken, soghan kóz jýgirtip kóreyik te, taghy da 1990-jyldary naryqtyq qatynastardyng qalyptasa bastaghan kezderin esimizge týsireyik. Sol 1990 jyldary tuu azayyp ketkendikten be, әlde Ýkimet qazaqstandyqtar endi bala tappaytyn shyghar dep sheshti me, nege eken, bala-baqshalardyng kóbi jeke menshikke ótip qoyma, kóterme sauda dýkenderi t.b. siyaqty komersiyalyq qúrylymdargha ainaldy. Tek bertin kele, esterinde bolsa, 2007 jyly «100 mektep pen 100 emhana» salu baghdarlamasy qabyldanyp, daghdarysqa baylanysty bitpey qalghan. Al bala-baqsha salu turaly mәsele kóterilmedi de. Býgin, qarap otyrsanyz, kez kelgen móltek audanda 2-3 qabatty kotedj ýilerdi qolynan kelgenning bәri bala-baqshagha ainaldyryp alghanyn bayqaysyz. Soghan da shýkir deymiz! Áke-shesheleri bar múnday baldyrghandardy baqytty dese de bolady.

Al, әke-shesheleri joq kishkentay jetim qazaqstandyqtardyng taghdyry qanday boldy deysiz ghoy? Olar Qazaqstannyng tabys kózine ainaldy. Sheteldik azamattargha qazaqstandyq jetim balany asyrap alu ýshin resmy týrde 15800-38500 evro aralyghynda aqy tóleuleri tiyis boldy. 1990-jyldardyng ayaghynan 2017 jylgha deyin Qazaqstanda 9 myng bala shet eldikterding asyrauyna berildi. Negizinen olar Ispaniya, Italiya, Fransiya, Kanada, Beligiya, Angliya siyaqty 6 elding azamatynyng qolyna tiydi. Tek AQSh azamattaryna 2012 jyldan beri Qazaqstannan bala asyrap alugha tyiym salyndy. Óitkeni olar asyrap alghan qazaqstandyq balalardyng taghdyryna qatysty esep beruden bas tartty (https://24.kz/ru/news/delovye-novosti/item/296359-okolo-9-tysyach-kazakhstanskikh-detej-usynovili-inostrantsy).

Búl búl ma, QR 2011-2015 jyldargha arnalghan «Salamatty Qazaqstan» atty Qazaqstanda densaulyq saqtau salasyn jetildiruge arnalghan baghdarlamanyng ózi nege túrarlyq?.. Búl baghdarlama boyynsha dәrigerler dayyndaytyn JOO-da pediatriya mamandyghyn, al auruhanalardan pediatriya bólimi alynyp tastaldy. Qúdaygha shýkir, songhy jyldary olardy elding aighayymen qayta orynyna keltire bastadyq.

Minekei, bir-eki mysalmen, qazaqstandyq qarttar men balalardyng qanshalyqty memleket qamqorlyghyna ilingenin kórip otyrmyz.

Biraq, búlardan basqa qoghamnyng damu dengeyin kórsetetin taghy bir kórsetkish bar. Ol týbinde әr adamnyng basynan ótetin – ólimning dәmin tatu.

Songhy ailarda dýnie jýzindegi epiydemialogiyalyq ahualgha baylanysty el ishinde ólim-jetimning kýrt ósui biraz mәselelerding betin ashty.

Ásirese mәiithanalarda (morgtarda) mәiitterding saqtaluy men songhy sapargha shygharyp salu ýderisi túrghyndardyng jappay narazylyghyn tudyryp otyr. «Óli riza bolmay tiri bayymaydy» deydi qazaq. Aruaq pen sýiekti  erekshe qasterleytin qazaq ýshin qazirgi jaghdayda mәiithanalardan tuystarynyng denesin alu kóp qiyndyqtar tudyryp, sýiekti qorlau, tirige qiyanat etumen birdey bolyp otyr.

Songhy bir aptanyng ózinde ghana birneshe ret jerleuge qatystym. Sondaghy bayqaghanymyz  – mәiithanalarda dәriger mamandar men qyzmetkerlerding jetispeuinen jәne mәiithanalardyng jabdyqtaluynyng nasharlyghynan qaytys bolghandardyng tuystaryna mәiitti qaytaru óte kóp uaqyt alatyny.

Resmy statistikanyng qanday ekenin bilmeymin, biraq 7 shildede biz barghan Almatydaghy Qalqaman emhanalaryna tiyesili mәiithananyng qyzmetkerleri songhy tәulikte 86 sýiekti әkelgenin, sonyng saldarynan olardy rәsimdep ýlgirmey jatqanyn aitty. Emhanadan keshe jiberilgen mýrdeler mәiithanadan tabylmay jatty, denesi tabylsa «istoriyasy» tabylmay әlek bop túrghan ondaghan otbasy qayghygha túnshyghyp túrdy. Aqireti men kiyizin kóterip tanerteng 8-de barghan adamdar óz tuystarynyng denesin keshke deyin ala almay qinalghandary sonsha, qayghyghadan ashu-yzagha bulyghyp, narazylyqtaryn bildire bastady.

Onyng ýstine sonynan kelgen ózge bireuler jolyn tauyp mәseleni sheship jatuy qoldarynda artyq qarjysy joq adamdardyng ashu yzasyn tudyryp jatty. Sol ashu-yzanyng órship ketpeuin qadaghalaghyn patrulidik polisiya mәiithanany ainalyp jýrumen boldy.

Sonda kelgen bir oi, endigi әleumettik silkinis bola qalsa, osy mәselening ainalasynda órbui әbden mýmkin. Sondyqtan da, mәiitterdi beru rәsimin tez arada dúrystau qajet. Al órkeniyetke say jana ýlgide jabdyqtalghan mәiithanalardy salu  –  jaqyn aradaghy uaqyttyng talaby.

Alda qanday zaman bolatyny belgisiz. Biraq adamgha degen qúrmet ol ólgennen song da bolu kerek. Áytpese adamnyng qadiri joq keshegi totalitarlyq jýie siyaqty mәiitter tau-tau bop ýiilip, aty-jóni joq ortaq zirattarda (bratskaya mogila) jerlenetin bolady.

Aruaq atyp jýrmesin, aghayyndar...

Arman Júmadil

Abai.kz

2 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1570
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2265
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3564