Júma, 19 Sәuir 2024
Jazylghan jaydyng jalghasy... 3463 5 pikir 7 Shilde, 2020 saghat 12:00

Preziydentpen kelisetin mәselem qaysy? III - bólim

III - bólim

Basqasha boluy mýmkin be edi? Qaydam. Onsyz da is barysy aidan anyq bolatyn. Dәlme-dәl.

Maghan әldeneni әsireleu, bireuge jala jabu, ony ghaybattau, sosyn aty-jónsiz nikting artynda jasyrynyp otyru tipti de qajet emes. Nemese osy materialdardy әldebir telegram-arna sekildi «juyndy tógetin shúnqyrgha» qotara salu da kerek emes. Qarsy shyghatyndardyng sany eselep artatynyn bile túra osylay ashyq alangha shyqtym. Sebebi, múndaghy aitqanymnyng bәri – shyndyq. Al shyndyqty aitudyng esh qiyndyghy joq. Men eshqanday mýdde kózdemeymin. Lauazymgha ie emespin, mansapqa úmtylmaymyn, jaghdayyna alandaytynday qart ata-anam endi joq, balalarym memlekettik qyzmette emes, maghan sayasy úpay jinau týkke de kerek emes, jasyryn da, ashyq ta biznesim joq, eshqanday partiyanyng da, qarjylyq toptyng da mýshesi emespin... Qysqasy, jasyratyn da týgim joq, jasyrynatyn da jónim joq. Sondyqtan shyndyqty ashyp aitugha tolyq mýmkindigim bar.

Býgingi aitpaghym: «Qazaqfilim» preziydenti Arman Ásenov pen últtyq kinostudiyanyng basqarushy diyrektory Qanat Tórebaygha ne istedi?

Mәdeniyet ministrimen aramyzda janjal tuyndaghan son, Aqtoty Rahmetollaqyzy «Qazaqfilimdi» «jau» sanaytynyn ashyq aitty. Eger studiya – jau bolsa, onymen birlese júmys isteu turaly sóz boluy da mýmkin emes. Sol sebepti qanday iydeyany da ministrlik týp-tamyrymen joyyp otyrdy, kez kelgen bastamagha qarsy shygha berdi, búghan qosa A.T.Ásenovti kinostudiya preziydenti qyzmetinen alyp tastaugha baryn saldy. Aqyrynda aldamshy jolmen jaqynda ol maqsatyna jetti de.

9 mausym kýni Arman Ásenovti kinostudiyanyng basqarushy diyrektory Qanat Tórebaymen birge taghy da shúghyl elordagha shaqyrtty. Ekeuine de A.R.Rayymqúlova ministrlikting jauapty hatshysy B.Temirbolat pen viyse-ministr N.Dәueshovting kózinshe eki aryz jazudy ýzildi-kesildi talap etken. Biri – júmystan shyghu turaly, ekinshisi – janadan taghayyndau turaly. Ministr kinostudiyanyng eki basshysyn da Preziydent әkimshiligimen bәri kelisilgenine jәne júmysqa dereu kirisu qajet ekenine sendirgen. Sóitip, A.Ásenov pen Q.Tórebay aryzdaryn jazyp, ministrding uәdesine tolyq sengen kýii qayta úshyp ketken.

Arada biraz uaqyt ótti. Shilde aiy tudy. Ministrlikten Almatygha әli eshkim ayaq basqan joq. Nәtiyjesinde kinostudiya júmysy toqtap qaldy. Adamdar ne jalaqysyn ala almay, ne demalysqa shygha almay jýr. Kinostudiya tipti kommunaldy shyghyndardy da ótey almay otyr: sudy toqtatyp tastaghan, qyzmetkerlerdi ýilerine jibergen. Újymnyng «endi ne bolady?» degen súraghyna eshkim jauap bere alar emes. A.Ásenov te, Q.Tórebay da birneshe ret ministrlikke habarlasyp, jaghdaydy týsindiruin súraghan. Naqty jauap әli berilgen joq. Ol ol ma, búlardyng ornyna jana adamdar taghayyndamaq eken degen әzirge naqtylanbaghan aqparat shyqty...

Búghan alyp-qosar sózim joq. Tek qarapayym etikalyq normalardyng sheginen shyqqan jaghday ekenin ghana aitqym keledi. Múnday әdisterdi úsaq alayaqtardyng tilinde qazir «san soqtyru» nemese «laqtyryp ketu» dep ataydy. Múnday ispen jogharghy memlekettik biylik ókilining – Mәdeniyet ministrining ózi ainalysyp jýrgeni ynghaysyz, әriyne. Basqasy – ýirenshikti jayt qoy...

Osy aitylghandargha qosarym ne?

Bilesizder me, shygharmashylyq orta qashanda dau-damaysyz bolmaydy. Biraq búryn, zamannyng týzu kezinde, úrys-keristing ózi basqasha – shygharmashylyq sipatta edi. Júrt filimderge, iydeyalargha, júmystyng týrli tәsilderine, mindet pen stilidi týsinuding әr aluandyghyna oray daulasatyn. Aytysatyn, úrsysatyn, renjisetin...

Býginde egesimiz ózgeshe sipat aldy. Oghan «irip-shirigen» degen sipattama meylinshe dәl kelse kerek. Osynyng bәrinen óz basym, júmsartyp aitqanda, qorlanamyn. Dramaturgiyadan dәris bergen Ústazym, eshqashan esimnen shyqpas ValerSemenych Frid aitqanday, ózimdi ýnemi «ylghaldy ynghaysyz halde» jýrgendey sezinemin. Ýnemi sugha shayynghyng kelip túrady... Múnyng bәri – bazardaghy baj-búj dengeyindegi topas tartystar, týkke túrghysyz bireuler meni de soghan qalayda aralastyrmaq. Sonyng bәrine zaya ketken jýike-ay. Týptep kelgende, uaqyt-ay qor bolghan. Ony qaytara almaysyng ghoy...

Endi oilanyp otyrmyn: osynyng bәrine mening aralasa bergenim jón be? Maghan múnyng ne keregi bar? Ekinshi jaghynan, múnday bylyqty syrttay baqylap, qúr qarap túrugha da bolmaydy. Jýrek syzdaydy. Studiya ýshin de, jastar ýshin de, jalpy is ýshin de. Sosyn jad degen bar emes pe? «Al Shәken she, Súltan, Mәjiyt, Abdolla she?» dep oilanasyn... Osy bir eshkimge qajeti joq baqytsyz studiyada talay ter tókken, óner tudyrghan jýzdegen, myndaghan tanymal emes, tipti mýlde belgisiz enbekqor adamdar she? Solardyng bәrin de ysyra salu kerek pe?

Biraq men ne istey alamyn? El preziydenti emespin ghoy. Tipti, qazir týsingenim boyynsha, preziydentting de qolynan bәri kele bermeytin siyaqty. Oryndaushy dengeyindegi kemirgishter qaydan bolsyn tabylady. Kimdi «tyqpalau» kerek, kimdi sýireleu kerek, әri qaray qay jolmen jýrgen dúrys – bәrin solar sheshedi. Mine, qazir de әri-sәri haldemiz. Aldymyzda eki-aq jol túr. Ne kertartpalyqtyn, úrlyqtyn, nadandyqtyng jәne beysharalyqtyng iyirimine osylay bata beremiz, ne qalayda últtyq kinony qútqarugha tyrysuymyz kerek. Bәrimizding ortaq mәdeniyetimizding ajyramas bóligi – osy kino.

Men ýshin bir nәrse anyq: qazir búl – bayaghy men dýniyege kelgen, men er jetken el emes. Men sheksiz sýietin el emes. Maghan bәrin bergen el emes. Búl – endi qalayda basqa kenistik. Tipti múnyng ne ekenin anyqtap aitu da qiyn. Búl – әlem kartasyndaghy әldebir geografiyalyq nýkte. Isi búlynghyr, sózi tayghanaq arsyzdar men jylpostardyng ghana ómir sýruine qolayly týsiniksiz bir aimaq. Biyik minberlerden әdemi mәlimdemeler aitylyp jatady, keyde solargha senging de keledi. Biraq...

Biraq senu ýshin de bir negiz kerek qoy. Eger múnda mәdeniyetting júrnaghy da qalmasa, qaydan negiz bolsyn. Eshqanday negiz joq. Osy manyzdy mindetti oryndau senip tapsyrylghan adamdar sol isin dúrystap atqarmady. Olardyng atqara aluy da mýmkin emes-ti. Olar tyrysyp ta әure bolghan joq...

Qaybir jylghy Janaózen, keshegi Qorday, Arys, Qaraghandy, Malovodnoe degender, maydannyng alghy shebinen jetken aqparday seziletin bizdegi janalyqtardyng kýndelikti legi – osynyng bәri eldegi mәdeniyet sayasatynyng orasholaq jýrgiziluining saldary dep oilaymyn.

Qaytalap aitayyn: sizding mәdeniyet dep jýrgeniniz – mәdeniyet emes. Mandayshalardy aghylshynsha jazu órkeniyetke jettik degendi bildirmeydi. Ómir sýruding jana stiyli sanala bastaghan ózgerister, kóshelerde órip jýrgen sheteldik mashinalar, syrttan әkep ýstimizge japsyryp alghan kiyimimiz, jastarymyzdyng sanasyn ulap jatqan sәndi-mis әnder, jat ýlgilerding qorash kóshirmesi ghana ekeni aidan anyq әuensymaqtar... jәne osylarmen qatar – jasóspirimder arasyndaghy suisidten kósh bastap túrghanymyz, dendegen jemqorlyq, kredit iynesine tәueldi bop ýlgergen halyq, jappay tәrtipsizdik...

Sebebi – mәdeniyet salasyndaghy memleket sayasatynyng strategiyasy joq. Qogham taptar men әleumettik toptargha, kastalar men statustargha bólinip, bólshektenip ketti. Olardy ne biriktire alady? Tek mәdeniyet qana. Múnymen kim ainalysuy kerek? Aqylgha salsaq – mәdeniyet qayratkerleri. Olar qoghamnyng moralidyq, tipti psihikalyq túrghydan da sau boluyna jauapty. Qazir adamnyng ishki emosiyalyq vakuumy ne bolsa sonymen toltyryluda. Kisi ózin ortaq dýniyening bólshegimin dep sezinbeydi. Sol sebepti de ol ozbyr, menmen, kekshil bolyp bara jatyr. Ózgening ómiri týgil, ol óz tirshiligine de oy jýgirtpeydi. Oghan zang joq. Sondyqtan da – suisid kóp. Sondyqtan da – atys-shabys kóp. Sondyqtan da – shetke ketu kóp. Sondyqtan da – jemqorlyq pen úrlyq kóp. Osy bir ózin japandaghy jalghyzday sezinetin jany jaraly sorlyny óz vakuumynda onasha qaldyrmau kerek. Ony emosiyagha toly qolayly ortagha engizgen abzal.

Al mәdeniyetti qazir nemenege ainaldyryp jiberdi? Óner men әdebiyetti she? Sauyq-sayrangha ainaldyrdy. Sauyq-sayrandy súrqay súryqsyzdyqpen «budandastyryp» edi, aqyrynda odan yrjyn-tyrjyng tudy. Biraq búl – bosteki kýlki, qúr yrjaqay. Esh mәni joq. Al bosteki kýlkiden song qashanda adamnyng ishi bosap, qúr keuek bop qalady, kýizeliske týsedi. Al tabighatta bos túratyn jer bolmaydy. Adam tabighaty da solay. Bos jerge lastyq, óreskel ospadarlyq ýiir keledi.

...Múnyng bәri osy eldegi mәdeniyet pen iydeologiyagha jauap beretin jauapty adamdardyng ýnsiz kelisimining arqasynda boldy jәne bolyp ta jatyr. Bizding iydeologtar mәdeniyet turaly, iy-midj-qalyp-tas-tyru turaly aitsa, tek bir-aq nәrseni – elding shynayy mazmúndy beynesin emes, jarnamalyq kelbetin jasaudy ghana oilap otyrghany. Meyli, múnday pikirimmen azshylyqta bolayyn, tipti jalghyz qalayyn – biraq men shynynda da osylay oilaymyn.

Barym osy.

Endi ne bolady?

Men kimge jýginerimdi de bilmeymin. Osy elding mәdeniyetine jauap beretin adamnyng bәrimen sóilesip shyqtym. Eshtene ózgermeytinine de kózim jetti. Qalghany tek Alla ghana, biraq zarym oghan da jetpey qala ma dep qorqamyn.

Mening jadymda qalghan el men sol elde naghyz mәdeniyetti qalyptastyrghan adamdardyng – bәrining derlik bú dýniyede joq ekenin moyyndamasqa lajym joq. Olardyng ornyna basqalar – aighay-shuy kóp, ózimshil, ailaker, bilimi shamaly, biraq arsyz, ozbyr jәne ózine tym senimdi bireuler keldi. Olardyng «mәdeny jasaghyna» syrttay qarap túrsan, sayqymazaghy bar, sauyqqoyy bar, baukespe úry-qarysy bar, shynjyrlanghan ayy bar syghan tobyryn kórgendey bolasyn. Olardy kórgen sayyn, ótkendi qatty saghynamyn. Sol dәuirdi nemese zamandy emes, joq, sol uaqytta ómir sýrgen túlghalardy ansaymyn. Biraq uaqytty keri ainaldyra almaymyn, óitkeni, ol – ótken shaq. Ózim sol shaqqa qaytyp bara almaymyn, eng ókinishtisi – ol jaqtan ózim biletin ayauly jandardy beri qaytara da almaymyn. Tipti bir bóligin bolsa da – Jantórindi, Noghaybaevty, Bókeevany, Toqpanovty, Súltanbaevty... Tilendiyevti, Baghlanovany, Júbanovty... Simashkony, Bókeydi, Ábdirashevti, Kekilbaevty, Múhamedjanovty, Sanbaevty, Beligerdi... Sanap tauysa almaspyn, sirә?!

Kezinde men osynda túratyn adamdardyng elimizdi naghyz layyqty derjavagha ainaldyrugha niyeti de, qabileti de joqtyghyna renjip, AQSh-qa ketip qalghan edim. Keyin jana Qazaqstan jasamaq bolghan marqúm dosym Altynbek (A.Sәrsenbaev – búrynghy mәdeniyet ministri) qolqalap qoymaghan son, elge qayta oraldym. Kele sala júmysqa belsene kiristim: filim týsirdim, kitap jazdym, publisistikamen ainalystym, eldi araladym, dәris oqydym, adamdargha kómektestim...

Endi ainalama qaraymyn da, «qayta oralghanym jón boldy ma osy?» degen oigha berilemin. Talpynystaryma tatydy ma? Jana Qazaqstan týgil, búrynghy Qazaqstan sipatynan da airylyp bitken qazirgi qalpymyzgha qarap otyrghanda, búl oilar qabyrghamdy qayystyrady. Kezinde jaghday meni elden yghystyryp shyghardy, biraq men oghan kóndige aldym. Al qazir Otanym birtindep menen alshaqtap bara jatqanda, kesek-kesegimen menen bólinip bara jatqanda, jýregim ainidy. Qapalanamyn. Ýreylenemin. Keleshekke alandaymyn. Múnday sәtterde ómirimizge bey-jay qaray almaytyn kimderding bar ekenin oisha tize jónelemin. Shyndyqqa senetin jәne ol ýshin kýrese alatyndardy eseptey bastaymyn.

Ókinishtisi, olar az qaldy. Óte az…

Ermek Túrsynov,

Qazaqstan Kiynematografister Odaghynyng tóraghasy.

Preziydentpen kelisetin mәselem qaysy?

I bólim

II bólim

Abai.kz

5 pikir