(Abaydyng «Tasdiyq» traktaty jayynda birer sóz. Jalghasy)

Qarap otyrsaq, aldymyz jaryq sәule óshkendey keyipke endi. Qym-quat tirshilik toqtap qaldy. Búryn-sondy kәri tarihta bolmaghan oqigha! Bórkimizdi aspangha atyp, «oy-hoy»-laghan progress, auyzdyng suy qúryp ergen órkeniyet týri mynau, ne bop ketti, ózi? Árkim osylay bas qatyruda qazir. Bәleket basy – egoistik minez ben ashkóz qanaghatsyzdyq. Qúlqyn qamynan ózge sana, qaryn toydyrudan ózge maqsat qalmaghany rastyq.  Jer Ananyng azyp-tozu dәrejesi de, onyng zardaby da ýreyli. Kosmostyq garmoniya jýiesi býlinude. Ghalymdar oylay dep dabyl qaghuda (kóreshekti kórsetip-aq jatqan myna pandemiya indeti – sol kataklizmning biri).

Býgingi tanda býkil әlemdi alandatqan saualdar: Qúdaydyng qaharyna nege úshyradyq? Qaytsek qalyng túman seyilmek? Kóshti qay baghytqa búru kerek? Bir anyghy, «Bizge keregi – tek ýzdik tehnologiya!» degen stereotip eskirdi. Ruhany azyq aldygha shyqty. Endigi ómir talaby osy!

Sol sebepti Abaydyng «Tasdiyq» (qazirgishe 38-shi qara sóz) atty kitaby ekshep-taldaugha, oy bólisuge súranyp túrghany sózsiz. Qoljazba kitap islam filosofiyasy, dәlirek aitsaq, sufizm negizinde jazylghan. Biraq ol jalghyz músylman әlemine qazyna emes. Avtor ony barlyq Jer Ana túrghyndaryna arnap jazghan. Arab, parsy terminderi kóp. Sonymen qatar shygharma: «Ey, jýregimning quaty, perzentlerim!» dep bastalghan («Ey, músylman bauyrlar!» demey). Kemenger iman, ilim biyigine kóterilip, Allanyng ghylymy asuynan gharyshtyq jarasymgha, tepe-tendikke ýndegen, Allagha qaray jetelegen.

Sóitip, «Tasdiyq» – bir dinning ya bolmasa bir mәdeniyetting shenberine syimaytyn, barshagha ortaq «Qúday joly» úghymyn úqtyrghan ghajayyp ghylymy enbek. Demek, Abay әlemning Abayy ekendigining búljymas dәleli.

Bas abaytanushy Múhtar Áuezov «Abay aqyndyghynyng ainalasy» atty zertteu maqalasynda úly aqyn nәr alghan eki jagha, qos bastau haqynda bylay degen: «Barlyq Abay shygharmalary Shyghys pen Batystyng mәdeniy-tarihy japsaryn, oi-sanalyq shekaralaryn jýlgeley jýrgen qazaq dalasynyng bir aghyny siyaqty». Demek, sózdi órkeniyetter tarihynan bastayyq.

HU ghasyrda Batys qauymdastyghy ózindik órkeniyet soqpaghyn tapty. Ol «renessanstyq», yaky oyanu dәuiri esepti. Býgingi jahandyq órkeniyetting basy sol. Jana órkeniyetting pәrmen alghan sebebi – ghylymiy-tehnikalyq progresske keng jol ashty. Ghylym arqyly bas ainalatyn tabystargha qol jetkizdi. Biraq búl qarqyngha ruh, sana ilese almady. «El búzylsa, tabady shaytan ermek» demekshi, zatshylyq ýstem bolghan tústa  jer betinde qatigezdik, dúshpandyq qaulap, kýlli әlemdi otarlyq jýie shyrmady. Din ózegi – «Qúday joly» úghymyn «mistisizm», jan әlemin «metafizika» dep qara basty. Tәkapparlyq dertine úrynghan adamzat qúdayylyq sanany tәrki etti. Sóitip, әlem qazirgi búralang jolyna týsti. Osy synarjaqtyq Abaydyng túsynda-aq soqyrgha tayaq ústatqanday aiqyn jәit edi.

Sóitse de, órkeniyet kóp jasady ghoy dersiz. Oghan progress qana emes, adamzat sanasyn ulaghan jalghan teoriyalar, zatshylyqqa  baylap-mataghan jasandy, týbi shirik kóp ilim (pozitivizm, darvinizm, materializm, ekzistensializm, modernizm, postmodernizm jәne t.b.) kinәli. Jalghan nanymdar, әsirese, tura jol, aqiqat izdep sharq úrghan jastargha qaqpan qúrdy. Sóitip, Batys iydeologiyasy, orys klassiygi jazghanday, «it jýrekti» adamdar qaulap shyqqan qúnarly topyraq boldy. Bir tәuiri, endi jabayy kapitalizm, yaky nәpsi biylegen teris baghyttyng sanauly ghana kýnderi qalghan siyaqtanady.

Endi Kýn Shyghysqa keleyik. Shyghystyq mentaliytet hәm mәdeniyetting dingegi nede? Ol, әlimsaqtan –  imandylyq. Niyet amaldan, ishki mәn (ruh tazalyghy) symbattan, mazmún formadan joghary túrdy. Danalyq núry tógilgeni sol. Ishki mәn, bek nәzik missiya – Qúdaygha qaray jaqyndau. Dinde onan asqan maqsat joq. Biraq biyik maqsatty ústap túru qiyngha soqty. Islam әlemining sýnnit jәne shiit bolyp ekige jaryluy siyaqty birin biri jau sanap, janjaldasu, qyrqysu sony dindi – ruhany jetekshi rólinen aiyryp tyndy. Shәkәrim: «Óstip, búzyp, býldirip esil dindi, Din dese bilimdiler túra qashar» demekshi, jalpy Shyghys tútastay qalyng úiqygha ketti («bólip al da, biyley ber» deytin otarlaushy kýshke kókten izdegeni jerden tabyldy). Sol qalyng úiqydan Shyghys júrtshylyghy HIH ghasyrdyng ekinshi jarymynda janashyl qozghalys – jәdidizm tarih sahnasyna shyqqansha oyanghan joq.

Ókinishtisi, ózge túrmaq sopylyq ta kóp aghymnyng birine ainaldy. Dinning syrtqy formasyna tәu etken (syrty ghana taqua, al ishki dýniyesi danalyqtan alshaq) mýminge «әuliye» nemese «kәmil músylman» dәrejesi emes, «derviysh», yaghny «diuana qanghybas», «әpende» aty búiyrghany sol. Diny tәjiriybe siqy osy bolsa, músylmandyq Shyghys zertteushileri «Sufizm – odno iz techeniy v islame» dep teoriyalyq túrghydan adaspaghanda qaytedi.

Jasalghan sholudan anyqtalghany – qazirgi órkeniyet qalyng túmanda. Qatelik baghytta, óitkeni, qara sugha da semiretin berekeli zaman alystay týsti. Qayghy-qasiret kóp, jan lәzzaty az. Oilau jýiemiz býlinse, sanany zatshylyq biylese, qaytip basqasha bolmaq? Qysqasy, qúdayshylyq qanshalyqty tayazdasa, adamshylyq sonshalyqty keri ketti. Dala danyshpany Abay osy aitylghan planetalyq teris qúbylystyng kuәsi boldy. Abaygha tura jol degen – tәnning jangha bas úruy, yaghny mahabbattyng ghadauatty jenui ekeni ayan edi.

Sondyqtan sahara tósi, Shynghystau bókterin jaylaghan kemenger tughan halqyn «Payda oilama, ar oila!»-gha shaqyrghan «Ghaqliya» kitabyn 1897 jyly  tәmamdap, endi Qúday joly turaly «Tasdiyq» traktatyn jazudy qolgha aldy. Atalmysh enbeginde barsha adamzatqa ortaq tura jol  salghany talassyz aqiqat (osydan 122 jyl búryn qazirgi tyghyryqty kóre bilgenine ghajaptanasyn). Aldygha oza aitayyq, Abay sufizm ilimin, onyng «Qúday joly», «tolyq adam» tújyrymdaryn janartqan reformator. Álemdik kemenger deuding jón-josyghy men ghylymy doktrinalyq negizi osy arada.

*   *   *

Abaydyng janalyghy nede? Tura jol salushy desek, oghan dәlelimiz qaysy? Endi osy saualdargha keleyik.  «Tasdiyq» traktatynyn: «Alla tәbaraka uә taghalanyng pendelerine salghan joly qaysy? Ony kóbi bilmeydi» dep bastalatyn ortanghy bóliginde Abay ashqan janalyq ekeu.

Birinshisi – әuliyelik pen hakimdiktin, ekinshisi – jalghan sopylyq pen shyn sopylyqtyng arajigin kórsetip, aiyrmasyn anyqtap beredi. Ekeui de kýrdeli mәsele. Endeshe ret-retimen toqtalayyq.

Áulie men hakimdi tanymdyq túrghydan salystyra kelip Abay: «Ghibrat kózimen qaraghanda, ekeui de birinen biri kóp jyraq ketpeydi» dep týiin týiedi. Sebebi, ekeui de Qúdaygha ghashyq, ýsh qasiyetti birdey ústaghan «tolyq adam». Ekeui de raqymdylyq pen tazalyq simvoly. Biraq eleuli aiyrma bar. Búl aiyrmany Abay: «Áuliyeler uhrauy (aqiyrettik) paydasyn ghana kýzetti, al hakimder dýniyede tiyetin paydasyn sóiledi» dep kórsetken. Osydan Qúdaygha jaqyndau joly bireu emes, ekeu ekenin bildik. Qoghamgha jaramdysy qaysysy?

Árqashanda tura jol – әuliyelik delindi. Álemdegi barlyq dinderde osylay. Dinshiler adam balasy kәmәlatqa tek qana taqualyq jolmen jetedi dep kәmil senedi. Biraq Abayda kýmәn kóp. Oishyl: «Pendelikting kәmәlaty әuliyelikpen bolatúghyn bolsa, kýlli adam tәrki dýnie bolyp «hu» dep tariqatqa kirse, dýnie oiran bolsa kerek, – dep keledi de, әri qaray: «Búlay bolghanda maldy kim baghady, dúshpandy kim toqtatady, kiyimdi kim toqidy, astyqty kim egedi?...», «Qúday taghalanyng rahatyn kórmegine bola jaratqan, bergen nyghmetterin ...eskerusiz tastap ketpek aqylgha, әdepke, ynsapqa dúrys pa?», «Búl joldaghylar qor bolyp, dýniyede joq bolyp ketu de qaupi bar» degen әldeneshe myqty uәjderin aityp baryp toqtaydy.

Biz osy uәjderdi tariqat deytin әuliyelikti synaghandyq dep úqtyq. Shyndyghynda, búl jerde din joly emes, sóz dinshiler turaly bolyp otyr.

Tariqat – «bek shetin, bek nәzik jol», olay bolsa, qalyng búqaragha qaytip jaramdy bolmaq? Mәseleni osylaysha qabyrghadan qoyghan Abay: «Egerde búl jol jarym-jartylaryna ghana aitylghan bolsa, jarym-jarty rast dýniyede bola ma? Rast bolsa, hәmmagha birdey rast bolsyn, alalaghan rast bola ma?» dey kele, jetkizbek oi-payymyn:  «Olay bolghanda, ol júrtta ghúmyr joq bolsa kerek. Ghúmyr ózi – haqiqat. Qay jerde ghúmyr joq bolsa, onda kәmәlat joq»,  – dep qorytady. Ekining biri týse almaytyn bolsa, ol qaytip barshagha salghan Allanyng joly bolmaq?

Kórdiniz be, Abay «Qúdaygha jaqyndau» úghymyna dinshining emes, hakimning kózimen qaraghan. Hakimdik – Allagha dýnie paydasyn oilau arqyly jeteleytin jol. Búl barshany ghylym-bilimge, ruhany izdeniske shaqyru degen sóz. Demek, qoghamdyq damugha, zayyrlylyq ústanymgha say. Múny dinge degen reformatorlyq kózqaras desek artyq aitqandyq bola qoymas.

Hakimdikke Abay mynaday baghasyn beredi: «Adaspay tura izdegen hakimder bolmasa, dýnie oiran bolar edi. Fighyl pendening qazyghy – osy jaqsy hakimder, әr nәrse dýniyede búlardyng isimen paydagha asady. Búlardyng isining kóbi – dýnie isi». Tezis astary terende. Búl arada ruhany damudyng kýlli progress, býgingi tilmen aitsaq, ghylym jәne tehnologiya aldyna shyghuy, eng bolmaghanda, teng ústaluy mәselesi qoyylghan. Óitkeni: «Árbir ghalym – hakim emes, әrbir hakim – ghalym» degen kelesi tezis osynyng dәleli (Abay aitqan «jaqsy hakim» – ruhany ilim iyesi, búl dәlel ótinbeytin aksioma). Áuliyeni siyaqty ghalymdy da tómendetpey, hakimdi asqaqtatqan.

Osymen, әuliyelik pen hakimdik arasyndaghy prinsiptik ózgeshelik nede ekeni anyqtaldy. Abay dittegen pendelikting kәmәlaty hakimdikpen bolmaq degen tyng ústanym da túnghysh ret aityldy. Endi Abay sheshken kelesi mәselege – shyn sopylyqty jalghan sopylyqtan ajyratu isine kósheyik.

Birden basyn ashyp alar jәit, sufizm – islamnyng syry, ózgermeytin ishki mәni (arabsha – ihsan).   Ishki dýniyesi tazarghan músylmangha «sopy» dep at qoyghan («kәmil músylman» degen mәnde).  Biraq keyingi ghasyrlarda syrtqy formany ghana ústanyp «sopy» atanu beleng aldy. Júrt tariqat – adamnyng jetiluining emes, dýniyeden suynuynyng joly (tәrki dýniye) dep shatasty.

Kókiregi qaranghy, biraq ózin sopy sanaytyn qauym «júrtqa paydasy tiymek týgil, týrli-týrli zararlar hasil qylady». Sonyng ýlkeni – ghylym-bilimge qarsylyq. Abay: «Dýniyening ghylymyn bilmey qalmaqtyq – bir ýlken zararly nadandyq, ol Qúranda sógilgen», – dep keledi de,  «men – sopymyn» deytinderdi bylaysha minep sógedi: «Ózderi hýkim sharighatty taza bilmeydi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin ózi әhil tariqat bilip jәne bireudi jetkizbek daghuasyn qylady». Shәkirti Shәkәrim de: «Ghylymsyz adam – aiuan, Ne qylsang da ghylym bil!» dep ýn qosady.

Shyn sopylyqtyng mәnisi nede? Ishki mәn – ihsangha biyletip, sol arqyly kórkem minez ben әdeptilikte qol jetkizu. Sopylyqtyng týp múraty osy. Sayyp kelgende, Qúdaygha jaqyndau men minezdi týzeu bir úghym. Qay kisi ózin týzese, sol kisi – geniy. Tek syrtqy formany ústanudan nәtiyje joq. Sebebi, jan quattary (aqyl, ruh, sana) úlghayyp, zoraya almaydy. «Búl quattar әuelde kishkene ghana bolady, – deydi Abay. – Eskerip baqqan adam ýlkeytip, úlghaytyp, ol quattardyng quatyn zoraytady» (býgingi kýngi dinshil qauymda meyirimdilik, kórkem minez emes, qatigezdik pen tәkapparlyq jii kezdesetini osyny rastap-aq otyr).

Kórip otyrsyzdar, Abay syn nayzasyn jalghan sopylyqqa qaratqan. Qoghamgha paydaly bolu, bilimge úmtylu ornyna  basyna shalma orap, kýn úzaq qúr mýlgumen uaqyt ótkizetin әuliyelikti qyryna alghan. Nadan sopylar Qúday barshagha salghan joldy dinshiler menshiktep, monopoliyasy etti. Din jolynyng eskirip, zamangha ilese almay qalghan jayy sol.

Abay – jýrektegi (niyettegi) sopylyqty janartqan dep tújyrugha osy aitylghandar jetkilikti siyaqty.   «Tasdiyqtyn» ózegi – sufizm ilimin tiriltu, janghyrtu iydeyasy degen tújyrymnyng ghylymy negizi de osy arada.

Abay sufistik filosofiyagha birden-aq kelmegen. Jogharyda aittyq, jan quatyn úlghaytu, minezdi týzeu – tam-túmdap ótetin úzaq әri auyr prosess.

Oyshyldyng sopylyqty tereng týsine bastaghan kezi – 1895-1896 jyldar. Dәlelge mysaldar alayyq. 1895 jylghy «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» óleninde Abay:

Kýni-týni oiymda bir-aq Tәniri,

                      Ózine qúmar qylghan Onyng әmiri, –

dey kele, týp IYeni tanyp-biluge úmtylghan inkәr hәlin sheber jetkizedi:

Ózgeni aqyl oigha qondyrady,

                               Bile almay bir Tәnirini boldyrady.

                               Talyp úiyqtap, kózindi ashysymen,

                               Talpynyp taghy da oilap zor qylady.

Óleng sopylyq tanymgha qatysty emes dep eshbir adam aita almas. Osy jylghy «Ólse óler tabighat, adam ólmes» óleni de Qúdaydy tanudy kóksep, «tereng oidyng sonynda telmirgen» hәline kuә.  Sol siyaqty 1897 jylghy «Alla degen sóz jenilin» Abay bylaysha qorytady:

Aqyl men hauas barlyghyn

                                 Bilmeydýr, jýrek sezedýr.

                                 Mýtәkәllimiyn, mantikiyn

                                 Beker bosqa ezedýr.

Osy shumaq ýlken manyzgha iye. Búl jerde «aqyl» sózi men «hauas» sózi eki bólek úghym. Adamda sezim әlemi (arabsha –  hauas sәliym) bes ishki, bes syrtqy, jiyny – on sezimnen túrady. Sondyqtan Abay arabtyng «hauas» sózin óz mәninde «sezim» retinde qoldanghany shýbәsiz. Týp IYeni aqyl da, sezim de bile almaydy. Qúr sharshap, boldyrady.  Tek qana  jýrek sezedýr... Mine, búl – Abaygha ashylghan haqiqat. Sheksiz Qúdaydy dúrys tanugha shekteuli aqyl jetkiliksiz, hikmetin jýrekpen sezu kerek. Ghúlamanyng búl payymy imam әl-Ghazaly negizin qalaghan sopylyq pәlsapamen tolyq ýndesedi. Búl aqiqatty moyyndamaghan din ghúlamalary (mýtәkәllimiyn, mantikinder) qatelikke kóp úryndy. Qúdaydy aqylmen tolyq tanydyq dep shatasty. Dindegi adasqan qauym, shataq aghymdar osylaysha dýniyege kelgeni tarihtan ayan.

Qoryta aitqanda, qazaq oishyly sufizmning ishki mәnin ghana qabyldap, jýrek kulitin qalyptastyrghan. Sufizm ilimining Qúdaygha ghashyqtyq sarynyn saqtap qalyp, «tolyq adam» konsepsiyasy arqyly ony zayyrlylyq talabyna say janghyrtqan. Meshit ishinde mýlgigen qareketsiz sopy montany beynesin bolmystyng zandaryna jetik, qayratty, aqjýrek iydealmen almastyrghan. Abaydyng hakimdigi men ashqan eki janalyghy jayly aitar sózimiz әzirge osy.

*   *   *

Abayda ýsh óleng («Ásempaz bolma әrnege», «Áuelde bir suyq múz – aqyl zerek», «Malgha dostyng múny joq, maldan basqa») «tolyq adam» tanymyna alghash 1894-1896 jyldar kiriskenining kuәsi. Biraq «Áuelde bir suyq múz...» 1888 jylghy óleng delinip, baqanday alty jylgha «adasyp» jýr. Mine, Abaydyng evolusiyasyn saty-satylap tekseru júmbaghyn ashudan bólek, osynday adasyp jýrgen shygharmanyng zandy ornyn tabugha mýmkindik beredi.

Úly ómirding songhy hakimdik basqyshy – 1898-1902 jyldar aralyghy. Oishyldyng sufizm ilimin janartqany, sopylyq baghytty qapysyz ústanghany tap osy shaq. Oghan «Tasdiyq» kitaby men «Allanyng ózi de ras» óleninen asqan dәlel bola qoymas. Osy tústa әkesi Qúnanbay qúsap, dәruishtey dýniyeden baz keshken demesek te, Abay qoghamnan mýmkindiginshe oqshaulandy. Búl aqiqat. Keshegi sovettik dәuirde Abay ómirden qajydy dep kóp aittyq. Shyny qalay? Allagha qaray tura jol salushy Abay basynan qayghy-qasiret búlty ydyrady ma? Shәkәrim әuliyelik jolgha menzep: «Tura jolda qayghy túrmas» demey me. «Adam minezin týzep bolmaydy – degen kisining tilin keser edim» deytin úly ústaz óz minezin týzep bolghan ba?

Bizshe úly túlgha fәniyden baqigha kónili qosh, jany tynysh bolyp ótken. Abayda sóz ben is tútas. Aytalyq, «Adamdy sýi, Allanyng hikmetin sez» degeni óz minezin de týzegeni. Túraghúl esteliginde: «Ákem Abay jasynda ashu men mahabbatty qatar qoldanghan bolsa... Úlghayghan sayyn ashuy azayyp, júmsaq tarta berdi» deydi. Demek, songhy kýnderi «eshkimmen sóilespedi», «auyryn emshige kórsetpedi», «endigi tirshiligin artyq sanay bastady» deytin sózderde baqigha ózining jan qalauymen attanghan kemengerding júmbaghy býguli.

Jeke adam, últ, tipti býkil adamzat ýshin de Qúday joly – baqyt joly. Múhtar Áuezovtin: «Abay óz halqynyng aldaghy uaqytta erkin gýldenip, damy beruine berik negiz qalady, onyng bolashaghyna tura jol salyp berdi» degeni eske týsedi (әigili epopeyanyng «Abay joly» atalu syry da osy).

Dese degendey, әulie hakimning ilimi, filosofiyasy – tausylmas danalyq kómbesi. Sol sebepti tura jol turaly sózimizdi bir maqala ayasyna syidyra almadyq, Qúday qalasa, aldaghy uaqytta  jalghastyrmaqpyz.

Asan Omarov,

zertteushi.