Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Qogham 8633 8 pikir 23 Mausym, 2020 saghat 14:37

Qazaqpen sanasu dәuiri bastaldy...

Býginderi TMD geosayasy kartasynada qazaqty basynu sayasaty ayaqtalyp, qazaqpen sanasu dәuiri bastady desek te, «Búghan kóngisi kelmegenderding kózdegeni ne?» degen saual tuyndaydy. Balaqtaghy biytimiz basymyzgha shyghyp, 30 jyl boyy bizdi kim basynbady deysin?

Osy orada Chayntaun sindromy (Chinatown syndrome) asu bermes asqargha ainaldy. Keler jyly amanshylyq bolsa, Tәuelsizdik alghanymyzdyng 30 jyldyq tragediyasyn atap ótemiz. Nege tragediya, nege quanyshty mereytoy emes. KSRO biyleushileri «kez kelgen imperiyanyng ghúmyrynyng mәngilik emesin» jaqsy týsinip, Ortalyq Aziyanyng qaqpasy sanalatyn qazaq últyna etnikalyq genosid pen lingvafashistik sayasat (orys dәstýrli 42 әriptik qazaq әlipbiyi) ústanyp, 1930 jyldan bastap ana tilin bilmeytin qazaqtar men qazaq tilin kerek qylmaytyn disaporlardy Qazaqstan aumaghynda qalyptastyryp, últtyq memleket qúrushy últtyng juyq arada emdep jazyluy qiyn «Chayntaun sindromyn» ómirge әkeldi.

Bolishevikter AQSh túryp, aghylshyndyq salt-dәstýr men dildi әm mәdeniyetti esh moyyndamaytyn zәngi, latinos jәne qytay etnikalyq-disaporalyq ýrdisin qazaq topyraghyna «últtar dostyghynyng laboratoriyacy» degen jeleumen sinirdi de, qazaqtar ýndisterding kebin kiydi. Belgili bir últpen bite qaynasugha kedergi keltiretin «tildik barier» úghymynan qazaq tilin mýldem ysyryp tastady. Yaghni, memlekettik tildi bilmey-aq Qazaqstanda eshkimnen kem qalmay ómir sýre alasyn.

INP RAN (Resey Ghylym Akademiyasynyng Halyqsharuashylyghyn Boljau Institutynyn) migrasiyany zertteu Ortalyghynyng janyndaghy TMD boyynsha migrasiya jónindegi zertteu alqasynyng sarapshysy filosofiya ghylymdarynyng kandidataty Elena Sadovskaya ózining Saule Isabaevagha bergen «Qazaq momaqandyghynan etnikalyq zorlyq-zombylyqqa: kim kinәli әm ne isteu kerek? //Ot kazahskoy tolerantnosty – k etnicheskomu nasilii: kto vinovat y chto delati?» atty súhbatynda qazaq jerindegi últtyq azshylyqty Resey tarapynyng qoldauyna ie bolghandyghyn isharamen sezdirip, endigi Resey barlauynyng týpki mýddesi Batys júrtshylyghyn Qazaqstandaghy etnikalyq azshylyqtyng qúqyghyn qorghaugha audarudy aldaryna maqsat etip qoyyp otyrghanyn jasyrmaydy.  

Osy orayda bizding biylikke Elena hanym:

«Moy pojelaniya po kadram: bylo by estestvenno ojidati, chto v polietnicheskom gosudarstve sotrudnikamy Komiyteta po mejetnicheskim otnosheniyam budut predstaviytely razlichnyh nasionalinostey, otobrannye po priznaku ih kompetentnosty v voprosah nasionalinoy politiky y jelatelino s yuridicheskiym, sosiologicheskim ily politologicheskim obrazovaniyem. Horosho by v kachestve odnoy iz pervyh inisiativ otpraviti na stajirovku v evropeyskie instituty, v tom chisle v ofis Verhovnogo komissara po pravam etnicheskih menishinstv v Gaage, gruppu potensialinyh sotrudnikov s 3-5 predstaviytelyamy naibolee krupnyh etnosov RK – russkiyh, uzbekov, ukrainsev, uygur, nemsev, dungan y drugiyh» dep Mәskeu tarapynan úigharylghan aqyl-kenesin beredi.

Qazaq últy otarshylar ketkenimen olar qaldyrghan әleumettik-ekonomikalyq jәne sayasiy-qoghamdyq saladaghy «Chayntaun sindromymen» jalghyz ózi bepte-bet qaldy. 

Qyzyl otarshylar qazaqqa qanday múra qaldyrdy. Qazaq tilin kerek etpeytin diasporlar, orystanghan jәne qyzyldanghan jer-su ataulary, orystanghan qazaqtar men ózge últtardan shyqqan kólenkeli jәne ashyq biznes magnattary, shúrayly jerler men auylsharuashylyq salasynyng agrosektorlarynyng eksporttyq ónimderi syrtqa shygharudyng basqa últtan shyqqan fermer-latifundisterding qolyna ótui, shekaralyq aumaqtardaghy zansyz saudany etnikalyq-qylmystyq toptardyng biylep tóseui.

Eng bastysy qazaq pen basqa últtargha arnalghan orys tildi bilim oshaqtary saqtalyp, orys tildi burokrattyq apparat «agashka naverhu» 40 payyzgha tolar tolmas tituldy últ ýshin bolashaghy búlynghyr últsyzdanghan memleket qúrugha kiristi. Búl bolashaghy búlynghyr últsyzdanghan memleket qúru prosesi 30 jylgha sozylyp, óz dәrmensizdigin Qordaydaghy qordalanghan problemada jәne ýy ishinen ýy tikken úighyr jikshildiginen anyq tanytty.

Jabayy kaptalizm qazaq tildi qazaqsyz ótti. Demokratiyalyq prosester qazaqtyng sayasiy-әleumettik mýddesin orys tildilerding paydasyna belinen basty. Qazaqtar kerek deseng ana tilinde sayasy partiya qúra almaytyn naghyz sayasy sorly topqa ainaldy. 

Osylaysha «Chinatown syndrome» qarsy kýres 30 jylgha sozylghan qazaqtyng tragediyagha toly «shanyraqtyq», «baqaylyq», «janaózendik» t.s.s. monoúltqa ainalu prosesindegi basty faktorgha ainaldy. 

Búrynghy «Qazaqsyz Qazaqstandyq sayasatty» endi «Diasporasyz Qazaq sayasatymen» almastyrudyng dәuiri tughanyn Qorday oqighasy dәleldep berip otyr. 

Endigi jerde qazaq biyligi óz últyn ózgelerge jyghyp bergish ózekten tebushilikten arylyp, qazaq halqymen birlesip, «Chinatown syndrome» dertining dauasyn tabady degenge seneyik! Otarsyzdanghan Qazaqstandy endigi jerde esh jikke bólinbey, jýzge bólinip jýzimiz kýimey, birlese qúrugha últ bolyp atsalysayyq aghayyn!

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz

8 pikir