Júma, 26 Sәuir 2024
Estelik 4918 9 pikir 4 Mausym, 2020 saghat 14:16

«Asekeng ýmitimizding shamshyraghy edi...»

1984 jyly qonyr kýz. Álde qúrban ait әlde QHR-dyng respublika kýni, әiteu bir mәre-sere bolghan mereke kýni. Ortalyq últtar uniyversiytetining aumaghy sol zamannyng erkesi atanghan әr qiyrdan kelip bir shanyraq astynda bilim qughan qyz-jigitterge tolyp ketken. Ártýrli órnektegi kiyim, birin-biri qaytalamaytyn әuen. Qyzyqtyng bәri osynda kelip qúiylyp jatqan siyaqty. 

Bizde toptyng ishinde qúrby-qúrdastarymyzben mamyrajay tabighattyng shuaghyna shomyp, studenttik shaqtyng úmytylmas sәtterin tamashalap jýrgenbiz, kenet kóptegen janarlardyng qaqpagha qaray jamyray qadalghanyn, keri baghytta ketip bara jatqandardyng toqtay qap búrylghanyn jan-tәnimizben sezindik. Bizde moyynymyzdy búrdyq. Sary shashyn keri qarys qoyghan aqsary jýzdi, orta boyly batys kinolarynda ghana kóretin shaqpaq-shaqpaq kostum kiygen boz bala dostarynyng qaumaluynda kirip keledi eken. Últtyq kiyim kiygen nemese sol kezdegi dәstýr boyynsha tórt qaltaly, tik jaghaly djongshani formasyn kiyetin myna qauym ýshin búl jigit gharyshtan týskendey sezildi. Ásirese qyzdardyng qiylghan qasy jazylmay qalghanday. Búl jigit Asqar Jakulin edi. Biz ekinshi kursty ayaqtap, ýshinshi kurstyng tabaldyryghyn attaghan kezimiz. Auylda jýrgen kezimizden Jakulin degen tosyn familiyany estip óssek, mine tiri Jakulindi kórip túrmyz, onyng ýstine úzyn qúlaqtan býkil Shynjang boyynsha memlekettik testte barlyq últty artqa tastap, eng jogharghy ball alghan, mәdeniyet tónkerisinen keyin túnghysh ret әlemge aty mәlim Sinhua uniyversiytetine qabyldanghan alghashqy qazaq Asqar Jakulin degen habardy estip alghanbyz. Myna jýrisi mereke kezinde óz jerlesterin, klasstastaryn izdep shyghuy eken.

Osydan keyin anda-múnda aptanyng sonynda uniyversiytet aulasynan sarbas balany kórip qalatyn boldyq. Qazirden sanasaq Asqardy alghash kórgenime attay zaulap otyz alty jylgha tayau uaqyt ótipti, biraq dәl qay kýni, qay uaqytta tanysqanymyz esimde joq, tek tanysa salyp dos bolyp ketken siyaqtymyz. Kelesi jyldyng kóktemi ayaqtap, jadyraghan jazdyng alghashqy kýninde Asqar bizdi izdep keldi. Tәtti qiyal, bala kónil qanat bolyp armanshyl studentterding birneshe bas qosuynan keyin “Artta qalghan elge ne istep beremiz?” degen súraq qabyrghasynan qoyyldy. Búl kez atyshuly mәdeniyet tónkerisi ayaqtap, býkil qytay halqy bilimge bet qoyghan, bilim jýiesine qaralyq aralaspay, әr auyldyng shyn jýirikteri mandayy jarqyrap, bәigeden keletin kez.

Sonymen “Shynjang mal sharuashylyghy rayonyndaghy oqu aghartudy ilgerletu qoghamy” atty studentterding qoghamdyq úiymy qúrylyp Pekin pedagogikalyq uniyversiytetinin, pedagogika songhy kurs studenti Maqadas tóragha bolyp, Kenes, Rahym Ayypúly, Aydyn Orazanbay, Asqar Jakuliyn, Bolatqan jәne men túraqty jorasyna saylandyq. Ortalyq últtar uniyversiyteti dayyndyq kursynyng ýlken zalynda úiymnyng qúrylu jinalysy ashylyp, tóraghamyz Maqadas bastaghan birnesheuimiz úiymnyng maqsaty, atqarar júmysy, halyqaralyq jaghday, qazaq halqynyng ótkeni men býgini jóninde bayandamalar jasadyq. Pekinde oqyp jatqan qazaq studentterding negizgi bóligi qatynasty. 

Ol jyldar reformator Den aqsaqaldyng pyshaghy kesip túrghan kez edi. Batyspen, jalpy әlemmen qarym qatynasy dúrystalghan, ghylymnyng kóktemi kelip, bilimning aiy onynan tughan, erkin oilau daghdygha ainalghan edi. “Esi dúrys el óz territoriyasynda soghys shalasyn byqsytpaydy” degen Dennyng әigili sózi qytaydyng syrtqy sayasatynyng parametrine ainalghan kez. “Student zamanynyng erkesi” atanyp otbasynyn, әulettin, rudyn, auyldyn, audannyng aty, ataghy sol jylghy jogharghy oqugha týsken studentterding sany men sapasymen ólshenetin zaman tudy. Ay sayyn tughan jerimizden ózimiz tanymaytyn jetkinshekterdeng tolasyz hat alatynbyz. Olardyng ansary da armany da “qaytsem jogharghy oqugha týsu” bolatyn. Atyshuly mәdeniyet tónkerisining zardabyn tartqan alystaghy kedey mesheu rayondardaghy bilim jýiesining jaghdayy mәz emes edi. Oqulyqtarmen, oqu materialdarymen tolyq qamtylmaghan. Pekinde jyl sayyn býkil Qytay boyynsha birtútas testileuding súraq-jauabyn kitap qylyp shygharyp sol jylghy abituriyentterge úsynatyn. Biz osy súraq jauaptardy qazaqsha audaryp may baspamen kóshirip basyp, qazaqtar shoghyrlanghan ónirlerdegi qazaq mektepterge birneshe danadan poshtamen jiberip berdik. Búdan syrt Pekinge jiyngha, ýirenuge kelgen qazaq aqyn, jazushy, tarihshylaryn tanymal túlghalaryn shaqyryp, studentterge leksiya sóilettik. Últtyq óner men qúndylyqtardy dәripteytin sauyq keshterin, poeziya keshterin úiymdastyrdyq.

Alghashqy qarjy kózin studenttik stiypendiya ýnemdep, basyn qúrap senbi, jeksenbi kýni bazargha shyghyp, sol kezdegi Pekindikterding jensik asy bolghan Shynjang kәuәbin satyp jinadyq. Odan syrt ortalyq últtar baspasy, ortalyq audarma mekemesi, ortalyq radio stansiyasynyng qazaq bólimderinen kómekke qaghaz aldyq. Ortalyq partiya mektebinde oqyp jatqan qazaq basshylaryna aqyl, kómek súrap barghan edik. Talay sayasy kýresting tezinen ótken kәri shorayaqtar “bizding qazirgi eng basty mindetimiz úiym qúryp qoghamdyq júmys isteu emes, qayta partiya men ýkimetting qamqorlyghyn úmytpay, jaqsylap oqu ekendigin” esimizge saldy. Osy júmystardyng bәrining basy-qasynda Asekeng jaynap, jadyrap jýrdi. Qala syrtyndaghy Sinhua uniyversiytetinen barlyq sharamyzgha ýlgerip keletin. Qala balalarynday tәkappar minezi joq, kimmen bolsa da kóne tanysynday jatsynbay sóilesip ketetin. Ádemi әzilding reti kelgende bar denesimen selkildep kýletin. Osylay studenttik shaqtyng kónildi sәtteri zuyldap óte shyqty da, tóraghamyz Maqadas bastaghan birneshe jigit oquyn ayaqtap, elge qaytty. Bolatqan, Qúrmet Qadylghazy, Jenis Týrkiya bastaghan jigitter dayyndyq kursty tәmamdap, oqularyn basqa qalalarda jalghastyrdy. Osydan keyin júmysymyz sayaqsyp ketti, keyin kelgen studentter tym belsenip shyqpady, mamandyghymyz boyynsha “Jas qanat” degen әdeby krujok qúrylyp, negizgi uaqytymyz ben zeyinimiz osy jaqqa auyp ketti. Oqudy ayaqtap Pekinde júmysqa ornalastyq, eki jyldan keyin Asqarda Pekinde júmysqa túrdy. Áueli bir jylday qytaydyng qiyr shyghysynda bir kompaniyada ghylymy praktikadan ótip keldi. Osy kezde aralasuymyz tipti qoi bolyp, Asqardyng iskerligine, júrt aldyndaghy tartymdylyghyna kompiuter mamandyghyn oqysa da qoghamdyq ghylym salasynda úshang teniz bilimine kuә boldyq. 

Bir kýni bizding jataqta birneshe jigit bas qostyq, osy kezde Asekeng ózining pasport jasatqanyn, endi Pәkistangha baratynyn, odan ary jol týsse Amerikagha ne Europagha ketetinin aitty. Eki chemodan aq jibek satyp alghanyn, ony Pәkistangha aparyp eselep satyp, jol, oqu qarjysyn shygharatynyn aitqanda dostarymyzdyng kózderi baqyrayyp ketti. Áriyne, auyldan shyghyp qalagha әreng ayaghy ilikken jigitter ýshin jyly ornyn suytyp, jat elge eki chemodan arqalap ketu Qojanasyrdyng qylyghy edi. Jakulinder әuletining úrpaghy ýshin qay qala, qay salada bolsyn orny kýreuli edi ghoy. Ol zamanda biznespen ainalysu, shetelge shyghu ishki qytaylyq jastar ýshin ómirding eng naqty nysanasy bolsa, bizder ýshin gazet jurnaldan oqyp, kino-teledidardan kóretin “ertegige” úqsaytyn. 

Sonymen Asekeng Jaynanyng kózin móldiretip, basqa da kózin sýzgen qyzdardy aqylatyp-ýkiletip múhit asyp ketti de, syrttay tilektes bolyp jýrdik. Emis-emis Týrkiyagha barghanyn, Germaniyada bir jaghynan qara júmys istep, bir jaghynan bilim alghanyn estip jattyq. Endi birde Pekinde qúrylys kompaniyasyn ashyp, Jayna ekeuining marafon mahabbatynyng nýktesin qoyyp ýilengenin, studentter men jastardyng basyn qosyp túnghysh qytay qazaqtarynyng latyn alfaviytindegi “Auyl” degen saytyn dýniyege alyp kelgenin estidik. Aqyry jana ghasyrdyng alghashqy jyldarynda, tәuelsiz Qazaqstanda jolymyz týiisti.            

2000 jyly ghasyr týiilisi. Almatynyng birdemde janbyr sirkiretip qúiyp ketip, birdemde kýnning kózi búlttyng astynan jarqyrap shygha qalatyn jaz ailary. Dosymyz Aydyn Orazanbayúly Pekinnen Asqardyng kelgenin, keshte Almagýldegi ýiinde bas qosatynymyzdy habarlady. Sol kezde Pekinde qatarlas oqyghan biraz kurstas, dostar Almatygha jinalyp qalghanbyz. Kesh kónildi boldy. Eki ghasyrdan beri jinalyp qalghan estelikterimizdi aityp, jastyq shaqty eske aldyq. Asekeng qarjylandyryp otyrghan “Auyl” saytyna kirip, jana zamannyng aidynynda qalyqtap kórdik. 

Birneshe kýnnen keyin Asqar, Aydyn jәne bir jigit tórteuimiz Baytúrsynov pen Shevchenko kóshelerining qiylysyndaghy, sol uaqytta tangha deyin júmys isteytin bir kafede otyryp, attyng basyn jiberdik. Aytylmaghan әngime qalmady. Qúdiretti qazaqiya, kórkem bolashaghymyz, ótpeli dәuirdegi biznesting mýmkindigi, úrpaghymyzdyng erteni, bәri bәri qamtyldy. Ol kez etek jenimizdi týrip, es jiyp qalghan kezimiz. Qytaydan tuystarymyz, dostarymyz top-top bolyp, tuysshylap, sayahattap kelip jatatyn. Aydyn dosymyzdyng jalyqpaytyn bir júmysy olardyng bala-shaghasyna otannyng artyqshylyqtary men jaqsylyqtaryn kýni-týni aityp dualap tastaytyn. Sonynda balalary oqugha týsip, әielderi pәter, júmys izdey bastaytyn nemese baraholka degen halyqaralyq enbek bazarynyng bir jauyngerine ainalady. Tilekter aitylyp, armandar Kóktóbeni qalyqtap ótip, Medeude túraqtamay, Abay shynyna qaray bettegende, Asekeng kóp jyl ótken song Tokio auruhanasynda ajalmen arpalysyp jatyp, jazghan ósiyetinde aitatyn “Osy jarty ghasyrlyq ómirimdegi men ýshin eng keremet oqigha ol, Qazaqstannyng tәuelsizdik aluy edi. Al óz ómirimdegi ýlken sheshimim, ol mening Qazaqstangha qonys audarghanym boldy” degen tarihy sheshimin qabyldady.

Jylgha jetpeytin uaqyt ishinde Asekeng de kelip ýlgerdi. Biz siyaqty jalghyz chemodan arqalap emes, edәuir qormen, naryqtyng syryn iygergen tәjiribiyemen keldi. Aralyqta elbasynyng bir kitabyn óz qarjysymen qytay tiline audaryp, Pekin últtar baspasynan baspadan shygharyp ýlgerdi. Dәstýr boyynsha, salt kóship kelgen Asqardy Aydyngha qosyp, ýige erulikke shaqyrdyq. Sol kezde agha-inidey qatar jýrgen ekeuining birlesip firma ashqanyn, Aydekenning Astanadaghy josparlap qoyghan júmysyn qayyryp tastap, Almatydaghy tirlikke bel sheship kiriskenin bildik. Áriyne ekeuining tuystyq jaqyndyghy da bar edi, ókiresh babanyn, “betting kórki” degen ruynan taraytyn. Kýnge qaray talpynghan eki alaqannyng súlbasy bәiterekke úqsap ketetin logotiypi bar, Asqar men Aydynnyng attarynyng alghashqy buynynyng qosyndysynan shyqqan, asay-mýseyin kóp bolsyn degendi de bildiretin “As-Ay” degen kompaniya sol kýnderde Almaty qalasyndaghy Ádilet basqarmasyna tirkelip jatty.

Bәrimizding múrnymyzgha su jetpeydi. Reformanyng sәtti jýrgizip, investisiyanyng iykemdi tartyluy, energiya men qazba baylyqqa súranystyng artuy Qazaqstannyng ekonomikasyn tyghyryqtan shygharyp, ishki ónim on neshe payyzgha kóterildi. Jýrgenge jórgem ilinip, qimyldaghannyng qadamyna gýl bitti. Asekeng kәsibin bir beleske kóterip, jan jaryn janyna alyp keldi. Úzaq synnan ótken adal mahabbattarynyng jemisi Aydana dýniyege kelip, qashanda jarqyldap, jaynap jýretin jýzi baqyttan, qanaghattan balbyrap ketti. 

Taghy birde telefon shyrylday bere, ar jaghynan Asqardyng jaghymdy qonyr dauysy estile ketti. Sol kezdegi modnyy sózben aitqanda elge kelip eleuli bolghanyn, әzilge sýiep aita kelip, talay toydan dәm tatqan, endigi toy kezegi ózine kelgenin, qyzy Aydana mektep jasyna tolyp, tilashar toyyn jasaugha niyettengenin sol ýshin kәdimgi qandastarsha jasalatyn kenes shayynyn bir jaghyna shyghysuymdy ótindi. Qutirliqpen jýrip, sәl keshigip barsam biraz qandastar jiylyp qalypty. Asekenning órisi keneyip, ortasy tolghanyna, qúrmeti artqanyna shyn jýrekten riza boldyq. Asekeng men Jaynanyng jana ortagha beyimdeluge qanshama yntyzar bolghanyn, toygha degen dayyndyghynan bayqaugha bolatyn edi. Asqardyng úsynysymen toy júmysynyng jalpy dayyndyghyna jauapty adam men boldym, keyin qosylghan keybir dostary “sonda biz ne isteymiz?” dep qompyldaghanda, “sender mening aitqanymdy mýltiksiz oryndasandar jetedi” dep әzildegenim esimde. Ýisin restoranynda ótken toydyng sәni de, saltanaty da mol boldy. Toy zalynyng qabyrghasyna beynelengen tәnirqút pen Shie Yu hansha qúdalaghynyng may boyauly sureti kelgen qonaqtardyng ezuine kýlki ýiirip, Jayna hanymnyng syr men symbatyn arttyra týsti. Osy toydan keyin Asqar pen Jayna qolymyzgha onaylyqpen týspeytin boldy. IYnening kózimen ótetin pysyqtar men bilermenderding ortasynda qaldy. Búl jaghdaylar Jaynanyng “Toy”, “Ósek” degen eki essesinde әdemi yumor, jyly sarkazmmen suretteledi. Osy toyda seksenning sengirine shyqqan Bәtiymә sheshemiz, Jәkuladan jalghasyp kele jatqan qara shanyraqty sýt kenjesi Asqargha qaldyratynyn saltanatpen jariyalady. 

2013 jyly sәuirding may tonghysyz jylymyq kýnderining birinde Asqardyng ofisynda biraz kisi bas qostyq. Asqar jana jyldyng aldynda atasy Jәkulә bolystyng kindik qany tamghan atamekeni ShQO-nyng Tarbaghatay audanyna birneshe jigitpen baryp kelgenin, biyl atasynyng 150-jyldyq mereytoyy ekenin, sol sebepti ýlken toygha dayyndalyp jatqanyn ashalap aitty. Birneshe kezdesuden keyin arnauly toy dayyndyghyna arnalghan komissiya qúryldy. Tarbaghatayyng Qyzyl kesik auylynda aqyndar aitysy, at shabys, konsert, sporttyq sharalar ótkizilip, as beriletin boldy. 

2013 jyly, sәuirdin  27-si kýni Almas Ahmetbekúly, Ármiyabek Saghyndyqúly, Dildәhan Dәlelúly, Ertay Núrmúhammed, Asqar Jakulin jәne men altauymyz eki mashinamen as ótkizetin ólkening aujayyn týiip qaytugha sapargha shyqtyq.  Tang syz bere qozghalghan temir túlpar, kýn qyzyl arayyn shasha úyasyna enkeygende Jәkulәning qyzyl tasy atanghan jaylaugha jettik. Trassanyng boyyna atasynyng qúrmetine Asekeng jaqynda ornatqan zәulim qordaydyng qyzyl tasynyng týbinde, Qyzyq kesik auylynyng atqa minerleri men aqsaqaldary jәne et jaqyn tuystar әn men jyrdyng tiyegin aghytyp, shashu shashyp kýtip aldy. Jol jónekey Asekeng osy ónirden atalary Jәkulә men Jәbinning atynda sharua qojalyghyn ashu ýshin, bes myng gektar jer alghanyn aitqan edi. Sóz kezegi maghan kelgende “Aseke, búryn bizde tughan jer bar edi, biraq Otannyng baryn sezinbey keldik. Qazir Otanymyz bar, biraq kindik tamymyz tamghan jer kózden búl-búl úshty. Atang qodas ósirip, shay ekken, biylik aitqan qasiyetti mekenge tabanymyz tiyip túr. Arqamyz Ayakóz, aldymyz Aqsuat sharua qojalyq qúryp jatqanyndy estidik, endigi tughan jerimiz babalarymyzdyng basy jatqan osy ónir dep bilemiz. Jyl sayyn ózinmen birge kelip, aunap-qunap qaytamyz” dedim. Auyl audan әkimshiligimen kezdesuimiz sәtti boldy. As ótkizetin oryn, uaqyt túraqtandy. El júrttyng yqylasy da erekshe, Asqar da birneshe jyldan beri búl audangha kómegin ayamapty. 

Asqar, Almas ýsheuimiz bir mashinada bolghan song әngimemizde qamtylmaghan taqyryp qalmady. Ákesi turaly sóz bolghanda, әkemning qatelikteri de boldy, halyqqa paydasy da kóp tiydi. Ol óz zamanynyng tuyndysy. “Apyrau, әkemning qaytqan jasyna da tayap qalyppyn-au” degen edi. Atasynyng tarihy, alda bolatyn astyng manyzy men dayyndyq jaghdayy da sóz boldy. Ótken ghasyrdyng qazaq ýshin zobalang ghasyr bolghanyn aitty. Kezinde Qytay men Sovet dos bolyp túrghanda, әkesining qyzmettik saparymen Almatygha kelgende, Semey oblysyna el júrtty izdep kelip, eshkimdide tappaghanyn, ruly elding tozy-tozy shyqqanyn múnaya aitty. Myna biz kórgen tuystary ótken ghasyrdyng 80 jyldardan keyin bosyp ketken jaqtarynan esterin jiyp, oralghandar eken. “Atam Jәkulә kóterilisti bastap, biraz eldi Qytaygha bastap barghanmen, kóp bodau berdi. Ózining Merghazy degen úly tútqyngha týsip Semey týrmesinde qaytys boldy. Osy elge birneshe jyldan beri kelip jýrip, tuystarymnyng kózinen auyr mún, ne ýshin degen jauaby jok, súraq kóremin. Osy janyma qatty batady. Asty ótkizudegi maqsatym, osy súraqtargha jauap izdeu. Qasiretting derti seyilip, elding ensesi kóterilse. Mynau tәuelsizdigimizding qadir-qasiyetin sezinsek deymin. Áuletimiz sol ýrkinshilik zamanda kóz jazyp qalghan nemese ólgen balalarynyng atyn Qytayda tuylghan balalaryna qaytadan qoyyp otyrghan. Saghynghany әlde aty óshpesin dep dәtke quat qylghany shyghar.”

Asekennen kemeline kelgen kezde kóz jazyp qaldyq. Ýmitimizding shamshyraghy, senimimizding kepili edi. Sol saparda onasha qalghan kezimizde “Aseke, endi sayasatpen ainalys” dep edim. Ózining aq jarqyn, әdemi jymisymen jymiyp qana qoyghandy. Biraq, qúiryqty júldyzday kórgen bilgendi ókindirip óte shyqty. Artynda kәsibi qaldy, balalary ósip keledi, jary mahabbat dastanynyng alghashqy taraularyn jazyp, qúlaq kýiin shertti. Qaterli isikpen auyrghan balalargha arnalghan Asqar Jakulin atyndaghy qor óz sharapatyn qazaqiyagha tiygizip jatyr. Qysqa da әdemi ghúmyr anyzgha ainalyp bara jatqan siyaqty. Ómirding mәni men maghynasy osy shyghar.

Omarәli Ádilbekúly 

Abai.kz

9 pikir