Júma, 29 Nauryz 2024
3287 7 pikir 4 Mausym, 2020 saghat 12:04

Darhan Qydyrәli: Asharshylyq qúrbandaryn eske alatyn arnayy «alapat qasiret» kýni belgilense...

31 mamyrda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnine oray ýndeu jariyalady. Onda Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn aqtau jónindegi memlekettik komissiya qúru turaly aitylghan bolatyn. Osyghan baylanysty tarihy ghylymdardyng doktory Darhan Qydyrәlining pikirin bilgen edik.

– Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Sayasy qughyn-sýrgin jәne asharshylyq qúrbandaryn eske alu kýnine oray ýndeu jariyalap, tarihy әdildikti qalpyna keltiru júmystaryn kýsheytu ýshin arnayy memlekettik komissiya qúrudy tapsyrdy. Osy orayda sayasy qughyn-sýrgin qasiretimen qatar qazaq halqynyng basyna asharshylyqtyng týsirgen nәubeti orasan bolghany jii qozghalady. Endigi jerde búl aqtandaqtardyng aqiqatyn qanshalyqty ashyp kórsete alamyz?

– Elimiz tәuelsizdikke qol jetkizgeli beri sayasy qughyn-sýrginge qatysty kóptegen júmys atqarylyp keledi. Mәselen, 1992 jylghy komissiya shenberinde tarihymyzdyng aqtandaq betterindegi biraz aqiqatqa kóz jetkizdik, 1993 jyly arnayy Jarlyqpen osy atauly kýn belgilendi.

Sayasy qughyn-sýrgin qasiretimen qatar asharshylyqqa baylanysty da kóptegen zertteuler jýrgizildi. Degenmen osy tústa bir aita keterlik jayt, qoghamda asharshylyq mәselesi jeke qarastyrylsa degen pikir bar. «Egemen Qazaqstan» gazeti úiymdastyrghan «Ghasyr zúlmaty» atty dóngelek ýstel jiynynda ghalymdar da osy oidy quattady.

Jalpy qughyn-sýrgin býkil kenestik kezende jýrgen zúlmat ekeni belgili. Jalpy, kenestik kezende qughyn-sýrginge úshyramaghan halyq kemde kem boldy. Alayda, sonyng ishinde qazaq halqynyng talayyna týsken synaq asa auyr boldy.

Qyzyl qyrghynda qazaqtyng qaymaghy bolghan qanshama Alash arystary azapty aidauda bolyp, atylyp ketti. Degenmen halyqtyng jappay qyryluy asharshylyqpen tikeley baylanysty. 1918 jyly bastalghan, artynsha 1921 jyly jalghasqan, onyng sony 1932 jylgha úlasqan alapat ashtyqtyng ýsh tolqyny 3 milliongha juyq halqymyzdy jalmap ketti. Búghan sol tústa újymdastyrudan qashyp, kәmpeskeleuge úrynbas ýshin shetel aughan, jolda kómusiz, sýiegi dalada shashylyp qalghan qanshama bozdaqtardy qosugha bolady. Al újymdastyrudan qashyp, kәmpeskeleuge úrynbas ýshin shetel aughan, azapty jolda qaza tauyp, sýiegi dalada kómusiz shashylyp qalghan qanshama bozdaqtarda, tipti, esep joq.

Búl tarihty әli tolyq zerttelip bitti dep aitugha bolmaydy. Mamandardyng pikirinshe, búghan genosid dep te bagha bere almaymyz. Sebebi qasiretting qoldan jasalghanyn aighaqtaytyn naqty qújat joq. Degenmen onyng qazaqtyng basyna týsken alapat qasiret ekeni anyq. Osy zúlmatta halyqtyng jartysynan kóbinen aiyryldyq. Preziydentimiz Qasym-Jomart Toqaevtyng atalary da asharshylyq jyldarynda shekara auyp, sonyng zardabyn tartqanyn estelikterinen bilemiz. Búl әrbir qazaqtyng shanyraghyna ýlken nәubet bolyp týsti. Biz ony úmytpauymyz kerek. Zúlmat jyldardyng qúrbandaryna layyqty dengeyde taghzym etkenimiz qazirgi buyngha da ýlken taghylym bolar edi. Ýlkenderimiz bizge bir ýzim nandy qasterleuge ýiretti. Sebebi asharshylyqty kórgen, joqshylyqtyng taqsiretin tartqan ata-әjemiz aldyndaghy astyn, beybit kýnning qadirine jete bildi. Býginde onday kónekóz qariyalardyng qatary da siyrep bara jatyr. Sondyqtan uaqyt ozdyrmay olardyng da auzynan tyng derekterdi jazyp alu qajet. Búghan qosa býkil ónirdegi, oblystar men audandardaghy, qajet bolghan jaghdayda kórshiles elderdegi arhivterdi aqtara otyryp, osy alapat qasiretting qúrbandaryn týgendeu, olargha belgi ornatu, kórgen qasiretin býgingi úrpaqqa taghylym etu iygilikti is bolary anyq. Múnyng bәri asharshylyq qúrbandaryn arnayy eske alyp, taghylym men taghzymgha toly «alapat qasiret» kýni retinde belgileu arqyly erekshelene týser edi dep oilaymyn.

Abai.kz

7 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1569
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2262
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3553