Beysenbi, 25 Sәuir 2024
46 - sóz 2899 1 pikir 1 Mausym, 2020 saghat 17:24

Búl tarihy qasiretti eshqashan úmytugha bolmaydy

31 mamyr - Sayasy Qughyn-Sýrgin jәne Asharshylyq Qúrbandaryn eske alu kýni. Búl kýn memleketshil úrpaq ýshin óte auyr kýn. Osy tarihy qasiretti eshqashan úmytugha bolmaydy.

Sayasy repressiya kezinde qazaq ziyalylaryna pana bolghan shetjúrt qazaqtaryn da býge-shigesine deyin zertteytin uaqyt keldi. Elde sayasy zobalang bastalarda qazaqtyng últshyl ziyalylary arghy betke asyp Altay, Ile men Tarbaghataydy pana tútqany anyq. Arghy betke asqan ziyaly qauymdy sol jaqtyng qazaghy esh jatsynbady, jyldam bauryna basty. Búnyng týpki sebep, mәni "Saryarqa" gazetinde (1918) aitylghandayyn "patshamyz bólek bolsa da, úranymyz Alash, nәsilimiz Qazaq bolghandyqtan" edi.

Alapat ashtyq pen repressiyagha deyin de sayasi, mәdeny әm ruhany qarym-qatynasyn ýzbegen eki jaqtaghy qazaqtar zúlmat bastalghanda bir-birine kómek ataulynyng barlyghyn jasap baqty. Altay, Tarbaghatay, Ile men Ýrimjige qarasty on eki audanda múnyng mysaly jetkilikti.

Sayasy sýrginnen qytaygha asqan qazaq ziyalylary sondaghy elde әrtýrli salada jyldam júmysqa túrdy. Aldy ólkelik ýkimet ministrler qúramynda, ólkening organ gazet-jurnalynda, baspaýide, mәdeniyet mekemesinde túrghylyqty qazaqpen teng dәrejede qyzmetke aralasty. Túrghylyqty qazaqtyng sayasi, mәdeny әm ruhany salasynyng gýldenuine tendessiz ýles qosty. Osy tús qytay qazaqtary ýshin ALTYN DÁUIR.

1917-1924 jj arasynda Orynborda ashylatyn qazaq-qyrghyz sezdi endi Ýrimjide ashylghanday tarihy ýndestik pen janghyru payda boldy. 1934-1935-1937 jyldary Ýrimjide dýrkin-dýrkin qazaq-qyrghyz qúryltay jinalysy ótti. Qytaydaghy qazaqtyng tóreler instituty, baylar insitituty men jana buyn ziyaly qauym insitituty birigip Ýrimji, Qúlja, Shәueshek jәne Altay qalalarynda últtyq ruhani, mәdeny janghyru revolusiyasyn jasady. Búl jyldary (1934-1939) әrbir qazaq aulynda zamanauy mektep ashyldy, әrbir qazaq audanynda últtyq teatr ghimraty boy kóterdi, qazaqtildi gazet-jurnal neshe on myndyq tirajben tarady, qazaqsha oqu qúraldary neshe on myng taralymmen shyqty, tb aita berseniz barlyq órkeniyet qúbylystary derlik janghyryp jatty. Tashken, Almaty, Zaysan, Semey, Ándijan jәne Mәskeuge 300-den astam oqushy bilim alugha ýkimet grantimen jiberildi.

Ýrimjidegi pedagogikalyq insititut pen әskery kolledj, sayasiy-zang insititutyna neshe jýzdegen oqushy bilim alugha týsti. Qazaqtyng jigitteri bylay túrsyn qyzdarynyng ózi sauattyq jaqtan oq boyy ozyp shygha bastady. Qazaq qyzdary Abay, Shәkerim men Mirjaqyp shygharmalaryn oqyp tipti aldy Mirjaqyptyng "Baqytsyz Jamal" shygharmasynyng keyipkerlerine syn-pikir men oiyn aitatynday mәdeny janghyru dengeyine ótip ketti. Ol tústa túrghylyqty qazaqtyng baylary mәdeni, ruhany janghyru ýshin býkil mal-mýlkin atap jatty. Qazaq mektebi, qazaq baspasózi, qazaq sharuashylyq újymy týgeldey bay-manaptardyng kýshimen qúryldy. Arghy betke aughan qazaq ziyalylaryn túrghylyqty bay-manaptar óz auylyna shaqyryp aldyryp ózi ashqan zamanauy mektepke, medresege joghary jalaqymen júmysqa aldy. Keybirine qaryndasy men qyzyn ýilendirip jeke el bolyp ketuin qamtamasyz qyldy. Búnday mysal jýzdep, myndap sanalady.

Ashtyq jyldary arghy betke bosqan elge túrghylyqty qazaqtar san-sanaqsyz qolúshyn sozdy. Shekara audandardaghy el aghalary meshit-medrese aulasynda arnayy tamaqtandyru ornyn ashty, kóbi enshi mal bólip bosqan elge kókteulik, qystaulyq jәne kýzeulik jer ajyratyp berdi. Qazaqtyng tóreler jәne baylar insitituty búzylmay jaqsy saqtalghandyqtan iysi qazaqtyng auqymdy mәselesin der kezinde sheship otyrdy. Býgingi kýnderi osy tarihy manyzdy kezender asa kóp tilge tiyek etilmey keledi.

Eldes Ordanyng әleumettik jelidegi jazbasynan

Abai.kz

1 pikir