Seysenbi, 16 Sәuir 2024
Ózgeler 5768 1 pikir 1 Mausym, 2020 saghat 15:22

Qytay әlemmen tildesetin terezesinen aiyrylady

Koronavirus indeti kesirinen jyldaghy mezgilinen keshigip ótkizilgen (22-28 mamyr kýnderi) QHR Býkil memlekettik halyq qúryltayy kezekti 13-mәjilisining 3-jinalysynda qúryltaydyng «Gonkong aiyryqsha әkimshilik aimaghynyng memleket qauypsizdigin qorghaudaghy zandyq jýiesi men zandy atqaru mehanizmderin qúru men ony jetildiruge baylanysty sheshimi» deytin (qysqartylyp «Gonkongting memlekettik qauypsizdigi zany») qújatty qabyldady.

Týsindiriluinshe, atalmysh zandy qabyldaudyng maqsaty - "memleketti bólshekteu men biylikti audaryp tastau, terroristik әreketterdi úiymdastyryp jýzege asyru siyaqty memleketting qauypsizdigine auyr zalal keltiretin әreketter men qimyldardyn, sonday-aq sheteldik jәne syrtqy kýshterding aiyryqsha әkimshilik aimaghynyng isterine qol súghu әreketterining aldyn alu, oghan tosqauyl qong jәne olardy jazalau" bolyp tabylatyn kórinedi.

Zannyng ruhyna say, Beyjing Gonkongta aqparattyq-tynshylyq qúrylymdaryn jasaqtaydy jәne ol qogham qauypsizdigi minstrligi (QQM. bizdegi IIM) men memlekettik qauypsizdik minstrligining (MQM) qyzmetteri boluy mýmkin. Atalghan aiyryqsha әkimshilik aimaqtyng atazany sanalatyn «Gonkong negizgi zanynda» Gogkong Qytaydyng basqa әkimshilik qúrylymdarynan bólekshe, joghary dәrejeli avtonomiyaly aimaq mәrtebesimen bekitilgen. Onda Beyjiynning janaghyday qúrylymdarynyng engiziluine qaqysy joq-ty. Gonkong polisiyasy qúrlyqtyq qytaydan derbes bolatyn, QHR QQM-ning Gonkongta zang atqaru qúzireti bolmaghan. Al, MQM qyzmetining aimaqta boluy, tipti, aqylgha simaytyn. Qytay armiyasynyng ózi "onda әnsheyin birdene bolyp qalmas óshin túrady" delinetin.

Qújat qabyldanghan kýni-aq, QHR QQM resimy saytynda Gonkong polisiyasynyng júmysyn "bar kýshimen qoldaytyndyghyn" jariyalady. Ile-shala Gonkong belsendileri atalmysh «zannyn» qabyldanuyna narazylyq bildirip ereuilge shyqty jәne polisiyamen qaqtyghysqa bardy. Búl 2019 jyly mausymda tútanghan aimaq halqynyng Beyjing biyligine qarsy kýresining sóne bastaghan qolamtasyna qayta shyrpy tastady... 

Álemdegi eng iri qarjy ortalyghyndaghy ýshtikting biri retinde Gonkongke qatysty әrqanday sheshim men onyng taghdyry halyqaralyq qauymdastyqty bey-jay qaldyrmasy tabighi. Atalmysh qújat qabyldanbay jatyp jәne onyng "ótkiziletinine" shýbәlәnbaghan AQSh memleket hatshysy Pampeo 27 mamyrda ózderining endigәri Gonkongting "joghary dәrejedegi avtonomiyaly mәrtebesin" tanymaytyndyghyn, 29 mamyrda Tramp AQSh-nyng Gonkongqa qaratqan erekshe sauda mәrtebesin qaytaryp alatynyn mәlimdedi: "Biz Gonkongting Qytaydyng basqa aimaqtarynan bólekshe qaralyp kelgen derbes keden jәne turistik aimaq bolghan jenildikterinen aiyratyn әreketter qabyldaytyn bolamyz" dedi.

Qújat qabyldanghan 28 mamyr kýni AQSh, Kanada, Angliya, Avstraliya birlesken mәlimdeme jariyalap, Beyjiynning sheshimine "alandaushylyqtaryn bildire" kele, "Gonkong erkindikting qamaly bolghandyqtan ghana gýldengen bolatyn. Halyqaralyq qogham onyng gýldenui men ornyqtylyghyna  asa jәne úzaq uaqytqa mýddeli edi" dep kórsetti. Sonday-aq, "Qytaydyng Gonkongqa jana memlekettik qauypsizdik zanyn engizu sheshimining qazir de zandyq shekteu quaty kýshindegi jәne BÚÚ-nda hattalghan «Qytay-Angliya birlesken mәlimdemesi» prinsipterimen bekitilgen halyqaralyq mindettemelerge tikeley qayshy keletinin", Qytay tarapy ózi úsynghan «bir el, eki týzim» qaghidatyn búzyp otyrghandyghyn soqyrgha tayaq ústatqanday atap kórsetti. Angliyanyng SIM minstri Dominik Raab qajetti jaghdayda Gonkongtikterge aghylshyn azamattyghyn qarastyratyn sharalargha baratyndyqtaryn eskertti.

Osy «bir el, eki týzim» degennen shyghady, búl qaghidat "Qytay reformasynyng atasy" Den Shiyaupiynning 100 jyldyq merzimge Aghylshynnyng qúziretine ótip ketken Gonkongti qaytaryp alu jәne onyng mәrtebesin saqtaugha halyqaralyq qauymdastyqtyng kózin jetkizu ýshin oilap tapqan aqyly bolatyn. Gonkongti qaytarghysy kelmey qasarysqan "Temir hanym" Margaret Tetcherdi danagóy Den, Gonkong Qytay eline iyeligi qaraghanymen, onyng qazirgi barlyq jýiesi men tәrtibi, mәrtebesi men manyzy bayaghy qalpymen qala beredi dep ilandyrghan edi.

Búl, týptep kelgende, Angliyanyng aldynda, tútas halyqaralyq qauymnyng aldynda jasalghan aibyndy uәde bolatyn. Búl, әriyne, Den aqsaqaldyng eltútqa salauatymen jasaghan jeke uәdesi ghana emes, biylik tizginindegi QKP-nyn, halyqaralyq subekt - QHR-nyng uәdesi edi. Den Gonkongting kapitalistik týzimi men kýlli is jýiesining “50 jyl ózgermesine” sóz bergen-di. Otannyng tútastyq qamy ýshin ol osy sózin shetel liyderlerining kózinshe, kónili alang Gonkong biznes ókilderining aldynda, jurnalisterding betinshe qanshama tausyla qaytalady desenizshi. Áriyne, aqsaqal sózinde túra aldy. Kózi tirisinde Gonkongting búrynghy qalpymen damuyna, jahandanu ýrdisindegi týbekting manyzynyng búrynghysynan beter artuyna, týbek túrghyndarynyng erkindigi men baquattanuyna kepil bola bildi. Sóitip artyna gýldengen, bayashat, beybit Gonkongti qaldyrdy, jay qaldyrghan joq, osy ýderisting 50 jyl býlinbeuin ózinen keyingi buyngha amanattap ketti. 

Alayda... QHR men Angliya ýkimetterining «birlesken mәlimdemesi» kýshine engenining (27.05.1985) tura 35 jyldyghynda, Den uәde etken 50 jyldyng jartysyna da jetpeytin merzimde (1997-2020j.j) janaghy amanatqa qiyanat jasaldy! Shy biyligi "memleketting qauypsizdigine qater  tóndirip otyrghan sanauly basbúzarlardy" tizgindeu men jazalau (Gonkong jetekshisi Lin Zheng yuemei-ding sózi) degendi jeleu etip, «birlesken mәlimdemede» shegelengen Gonkong túrghyndarynyng qúqtary men erkindikterin adyram qaldyrghan «zan» qabyldap, ony qoldanysqa engizbekshi. Múnyng jәne oghan bolghan AQSh reaksiyasynyng saldary, Tramp ataghanday, "Gonkong, Qytay jәne jer jýzi halqynyng tragediyasy" bolmaq. Óitkeni ol Gonkongti әlemning eng erkin de tynysty aimaghy retinde neshe ondaghan jyldarghy damuynan ajyratyp, QKP qadaghalauyndaghy qatardaghy qalasy sanatyna qosuy mýmkin.

Qytay osy sheshimining kesirinen ózining әlemmen tildesetin terezesinen aiyrylghaly otyr. Qytaydyng songhy 30-40 jyldaghy jetistikteri, belgili dengeyde, tura osy shaghyn týbekting erekshe statusynyng arqasynda jaratylghan bolatyn. Qytay syrtqa "esigin ashqan" alghashqy jyldardaghy investisiyanyng 90%-nen astamynyng osy port arqyly kelgenin aitpaghannyng ózinde, әlemdegi eng iri eksport-import derjavasyna ainalghan onyng jahandyq saudasynyng jartysyna juyghy osy qalanyng qolghabysymen iske asyp kelgen-di. AQSh ýshin de onyng manyzy aita qalsyn. Onda 80 mynnan artyq AQSh azamattary jasaydy, 1300-den astam AQSh kәsiporyndary júmys isteydi jәne olardyng onnan toghyzy Wall Street alpauyttarynyng menshigi sanalady. Demek, AQSh-tyng 1992 jylghy Gonkongke qaratylghan qarjy aiyrbasy, kóshi-qon jәne sauda salasyndaghy jenildikterdi qarastyratyn «AQSh-tyng Gonkongke qatysty sayasattary zany» bostan bosqa qabyldanbady degen sóz.

BBC agenttigining (28.05.2020) habarlauynsha, qos taraptyng ózara saudasy tek osy zannyng әserinen-aq jylyna 38 mlrd dollargha kóbeyedi eken. Býkil әlem ýshin de onyng zardaby orasan bolary anyq. Óitkeni, jahandanu dәuirindegi әlemdik ekonomikanyng asa joghary "qarjylyq syipattanuy" jaghdayynda, Uoll-strit jәne London men qatar sanalatyn qarjy aiyrbasy oshaghynyng jershary ekonomikasyndaghy róli men yqpaly orasan ekendigi aq qaghazgha týsken siyaday aqiqat. 

Úzyn sózding qysqasy, «shyghys jahútynyn» endigi taghdyry onyng túrghyndarynyng atalmysh «zangha» qarsy kýresining tabandylyghy men mandaylarynyng tәleylerine baylanysty bolmaq. 

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz

1 pikir