Júma, 19 Sәuir 2024
46 - sóz 3485 4 pikir 14 Mamyr, 2020 saghat 15:08

Kim kýshti? Kim jenedi?

Tabighat jәne biz. Úly teketires. Kim kýshti? Kim jenedi?

Talqylasaq, birden jogharydan bastaymyz. Bilmeytinimiz joq. Jaratqannyng jaghasyna jarmasamyz. Din ataulyny jiliktep shaghyp tastaymyz. Mәshhýr Jýsip, Abay, Shәkәrim tek bergi jaghy. Sokrat, Platon, Aristoteli, әl-Farabiylerinnning ózi bizge týk emes.

Sóite túra ýy túrghyzu, kent saludy bilmeymiz. Ýiimiz jaysyz, suyq bolyp shyghady. Salghan kent, shaharlarymyzdy su alyp, ne qar basyp qalady.
Tabighatty ayalamaq týgili jay ghana saqtay almay otyrmyz. Almaty taugha órlep tabighatty jalmap barady. Tau baurayynyng nәzik tabighaty shaghyn mekendi kóterer, al qala bolyp, megapolis bolyp úlghayatyn bolghan son, tabighatty oqshaulap, demalys pen turizmge arnap, qalany kenge shygharsa bolmas pa?

Úlytau kenti de tau baurayynyng nuly jerin basyp, júrty kógalyn taptap, suyn lastauda. Arhiytektor bolmasam da kentti taudan alysqa salyp, tau baurayyn túmsa qalpynda saqtaghanda ghoy dep oilaymyn. Áli de kesh emes. Jana ýilerdi taudan alystata beru, eski bólikke ýy saludy tyy kerek.
1997 jyly 5 oblysty taratyp, audandardy ontaylandyru barysynda Aghadyr men Aqsu-Aylynyng qaysysy audan ortalyghy bolady degende, barlyq artyqshylyqtaryna qaramay, qala tiptes kent Aghadyr týiedey basymen bir týnde útylyp shygha keldi. Aumaqtyq jәne jolboyylyq qos-qostan salynghan emhana, auruhana, milisiya bólimderi, basqa da qanshama kóp qabatty ghimarat, qoghamdyq nysandar, infraqúrylym bosap shygha keldi. Bәrin kishkentay ghana Aqsu-Aylygha kóshirdi. Bir jaghynda Joghary men Tómengi Qayraqtylar qaldy jayrap. Temir joly joq, jataghan ýileri kóp Aqsu-Aily birikken eki audannyng ortalyghy mәrtebesine ie bolyp, sonshama auyr shoqpardy beline baylady. Áli sýiretip keledi. Osy uaqyt aralyghynda Aqsu-Aily kem-ketigin toltyram dep әli talpynuda, al Aghadyr barynyng birazyn joghaltyp ýlgerdi. Kim útty? Kim útyldy?

Jezdi men Úlytauda da solay. Kendi de kentti Jezdi jayrady, shalghaydaghy Úlytau keng etek shekpen-shapany ayaghyna oratyluda. Basqa oblystarda qalay bolghany maghan beymәlim. Olarda da jershildik pen shalaghaylyq oryn alsa, tandanbaymyn.

Búl jerde men qanday da bir sebeppen Aqsu-Aylyny kemsitip, Úlytaudyng kiyesin bilmey otyrghan joqpyn. Aqsu-Ayly men Úlytaudy damytu ózgeshe nysanda jýrgizuge bolar edi. Olardyng kiye-qasiyeti men tabighaty, tarihiy-mәdeny manyzy, turistik әleueti negizge alynyp, tabighi-etnografiyalyq erekshe joba jasaugha bolushy edi.

Eger adamy ólshemmen alsaq, Dimash onsyz da kýnin kóredi, anau bir әnshige kómekteseyik, әri ol jerlesimiz ghoy degenge sayady. Nemese basqa bir talanty bar adamdy qoyarda-qoymay sýirelep әkim qylghanmen birdey. Bәlkim, oghan әkim bolghannan góri injener bolghan únaytyn әri qolayly shyghar. Joq, bizding túqymnan da bir әkim shyghuy kerek.

Ana jyly su alghan Qúlan kentin qaytadan sol jerge saldy. Nege basqa qauipsiz jer tandalmady? Odan song Qyzylaghash auyly sugha ketti. Odan song Qaraghandynyng Kókpektisining kóp ýiin tasqyn su aldy. adam ólimi boldy. Taghy sol «qalpyna keltiru». Nege kóshirmeymiz? Nege sony joba úsynbaymyz. Býgin tiyn ýnemdep, erteng tenge joghaltatynmyzdy oilamaymyz?
Jezqazghan ónirindegi birneshe auyl, kent júrty Sәtbaev qalasyna kóshirildi. Bir kezde olar da ken ornynyng ýstine salynghan eken.

Endi, mine, Maqtaral men Jetisaydyng kóptegen auylyn su shaydy. Ózbek kinәli deymiz. Ózimiz qayda qaradyq? Saz kirpishten qalanatyn auyl ýileri, әriyne, su tiygeni onbaydy. Búl auyldar da sol jerge qayta salynbaq pa? Qanday materialdan salamyz? Arzan, qoljeterlik!

Týrkistan oblysynda Qasqasu ózeni arnasynan shyghyp ketip, jan-jaghyndaghy, jolyndaghy nysandardy shayyp jatyr eken. Ózimiz saqtanbaymyz. Tabighy apat kózderine jaqyn ne dәl ýstine jekelegen ýy emes, tútas qala salyp tastaymyz. Búl kimge paydaly?

Jeti qat Jer astyna jasyrynghan zilzala emes, jer betindegi qauip-qaterden tolyqtay bolmasa da, birshama saqtanugha bolady ghoy?!

Osy salalarda naqty bilimimiz bolmaghan son, bizdiki jay pendelik alandaushylyq qana.

Aqsu-Anly men Úlytau júrty! Men sizderden audan mәrtebesin qyzghanyp otyrghan joqpyn. Búrynghy kýiinen airylyp, kóp ýii qirandy bolghan Aghadyr men Jezdi, Qarsaqbay ýshin qarnym ashidy. Al Úlytau men Aqsu-Ailyny tikeley oblysqa baghynatyn turistik joba ayasynda damytu kerek dep oilaymyn. Úlytau tipti respublikalyq manyzgha iye. Altyn Ordanyng qanshama shynayy jәdigeri bar aimaq retinde YuNESKO nazarynda bolsa da artyq emes.

Basty súraq: auyldar men kentterdi, tipti tútas qalalardy qauipti jerlerge saludy qashan toqtatamyz? Qazirgi barlaryn qauipsiz jerge kóshiru jospary bar ma?

Bilikti mamandardy nege tyndamaymyz? Naqty sala mamandary qayda?Bilim-ghylymgha layyqty oryn berip, sayasy solaqay sheshimderdi qatang shektesek qana, dúrys jolgha týspekpiz.

Biraq shetelderde de qalalar nebir apatqa úshyrap, su alyp, qirap, jer astyna ketip jatady eken. E, ózgelerde de solay eken dep, beyghamdyqqa salynbay, olardyng da taghdyry men tәjiriybesinen taghlym alghan jón.
Sizder ne deysizder?

Bolat Syzdyq

Abai.kz

4 pikir