Senbi, 20 Sәuir 2024
Aqmyltyq 3889 12 pikir 5 Mamyr, 2020 saghat 11:31

Eshkim de soghysty esine alghysy kelmeydi!

Búrynghy Kenes odaghynda Úly Otan soghysyndaghy Jenis kýni retinde belgilengen 9 mamyr, anyghynda ekinshi dýniyejýzilik soghystyng ayaqtalghan kýni dep qabyldanuy oryndy. Qazirgi uaqytta búl kýn búrynghy odaqtyq respublikalardyng barlyghynda birynghay Jenis kýni dep emes, әrtýrli atalatyndyghy belgili. Odan beri ghasyrgha juyq uaqyt ótip, birneshe úrpaqtar almasyp, aqyry ortaq otan bolghan Kenes odaghynyng ózi de tarih enshisine ainaldy. Áriyne ol kezdegi Otandy qorghau ýshin, úrpaqtardyng amandyghy men keleshegi ýshin qan keshken, adam basyna bermesin deytin joydasyz azapty bastan keship, orasan tózimdilik pen eren erlikting ýlgisin kórsetken, maydan  dalalarynda qisapsyz qúrban bolghan milliondaghan erkekter men әielderdin, agha úrpaqtyng aldynda әrdayym bas ii, qúrmetteu býgingi barshamyzdyng qasterli paryzymyz bolyp qala bermek. Múnday eske alu men qúrmetteu, eng aldymen, endi qaytyp soghys ataulynyng eshqashan qaytalanbauy ýshin qajet. Óitkeni adamzat tarihy bildirip kele jatqanday, kez-kelgen soghys – orasan qasiret, qayghy men azap. Ghúmyr boyynda soghys zardabyn arqalap ótken úrpaqtyng ókili Múqaghalilar aitqan: «Qalay seni júbatam, aqyry Ana, Sau qayt dep tәnirine jalyn, Ana. Myna otyrghan iyemiz qúlasa, eger, Saghan jar, әke bizge tabyla ma» degenindey san myndaghan shanyraqty qúlatqan, «Sanattan jary kelmedi, Darigha-jýrek shóldedi» milliondaghan qyz-kelinshekterding jesir qaluy, «Anyzdardan tere jýrip masaqty, ras, ras kózimizden jas aqty» degizip qanshama sәbiylerdi jetim etken sol soghys, adamzat tarihyndaghy eng auqymdy, eng zúlmatty, eng qasirettisi boldy.

Ekinshi dýniyejýzilik soghys ymyrasyz eki lageri – fashistik rejim men kommunistik jýiening bәsekelestiginen, taytalasynan, biylik basyna kelgen azghantay toptyng toyymsyz qanaghatsyzdyghynan tuyndaghany belgili. Olardyng aidap saluymen aidaladaghy nemisting bir bozbala soldaty tura ózindey, biraq eshqashan kórmegen, estimegen, tanymaytyn sovetting bir soldaty ekeui birin-biri ata jaularynday óltiruine tura keldi. Ózderining alapat ótirikting qúrbandary bolghandyghyn, belgili toptyng jasandy, esirik iydeologiyasynyng soqyr fanattaryna ainalghanyn qatardaghy nemis soldattary sovet aumaghyna kirgen kýnnen bastap-aq, yaghny búlardyng ózinen jýz, myng ese fanattarmen jan alysyp, jan berisip betpe-bet jolyqqanda baryp әbden kesh týsingen. Búl turasynda olardyng ýilerine, jaqyndaryna jazghan, keyinnen otbasylyq múraghattardan tabylyp jatqan hattary anyq bildiredi. Sovet komandovaniyesining iri shayqastarda «adam materialyn» ayamay júmsaghandyqtan da basymdyqqa jetkenin qarsy jaqtyng kózi tiri ardagerleri óz estelikterinde ashyq aitady. Al, oghan deyin Germaniyanyng europalyq elderge qysqa uaqytta basyp kirui, qiratu men adamdardy qyrudyng orasan kólemde bolmaghandyghy mәnisin әigili fransuz jazushysy A.Kamuding «Nemis dosyma hatynda»: «...bizding adamgha degen mahabbatymyz, eshqanday jenisting orny tolmaytynyn, al adamgha qiyanattyng kez kelgenin aqtaugha bolmaydy degen tereng senimimizden, býkil soghys ataulyny jek kóru sezimimizden bas tartugha tura kelip, osynau әlemning ýreyli apatyn odan әri úlghayta týsuimizge bola ma degendi týsinu ýshin basqynshylardan әbden qorlyq kórip, ýndemeuding azabynan óttik, qamalghandardyng saghynyshy men atylghandardyng ómirin tóledik, aiyrylu, ajyrau, kýndelikti ashtyq, balalardyng sýzegi jәne bәrinen de zory – bizge mәjbýrlep tanylghan aiypty moyyndaudan ótkennen keyin qolymyzgha qaru aldyq», - deytin tereng aqiqatynan týsinemiz.

Qazirgi mәlim bolghan derekterge sýiensek, ortaaziyalyq halyqtar arasynan qazaqtar jan basyna shaqqanda maydangha eng kóp alynghany, sәikesinshe kóbirek qaza tapqany mәlim. Múnyng negizgi sebepterining biri - sol kezdegi jergilikti әskery komissariattarda syrttan kelgen, onyng aldynda ghana 1928-30-jyldary qoldan jasalghan alapat ashtyq nәubetinen qiraghan túrghylyqty halyqtyng taghdyrynan beyhabar, bәlkim qasaqana janyashymastyqpen bir otbasynyng erkek ataulysyn: әkesin, ýsh úlyn, tórt úlyn, tipti bes úlyn da typ-tipyl etip qasapqanagha ayamay jiberuinen, demek býtindey bir әuletting úrpaq jalghastyruyn qiyp tastaghan qiyanatynan kórinedi. Soghystan keyingi úrpaq qalamgerlerining myndaghan әdeby tuyndylaryn aitpay-aq, Altynbek aghamyz aitatyn «Qara kempir» zarynyng mazmúny, sonday-aq rejisser E.Túrsynovtyng jaqynda jariyalanghan «Aulymyzda bir qart әiel túrghan edi» derekti bayanyndaghy siyaqty qysqa oqighalardy oqyp otyryp-aq alystaghy zúlmat soghystyng qazaq halqyna әkelgen orny tolmas qasiretining shyndyghyn býkil túla boyynmen sezinuge bolady. Kýni býginge deyin elimizding orasan demografiyalyq zardap shegip kele jatuy da sodan.

Adamzattyq auqymda qasiret әkelgen ekinshi dýniyejýzilik soghysqa qatysty sayasy bagha berilip, órkeniyetti qoghamdastyq tiyisti sabaghyn alyp, qorytyndysyn jasady. Onyng eng týpkilikti mәni – múnday apattyn, qandy qylmystyng qaytalanbauy. Alayda, ayaqtalghanyna ghasyrgha juyq uaqyt ótip, onyng basty sebepkeri men qatysushylary bolghan keybir memleketterding býginde әlem kartasynda joq boluyna deyingi ózgerister oryn alghanymen, ol turaly tolassyz jariyalap, orynsyz qaytalap, osynau orasan tragediyany qúddy quanyshty meyram sipatynda beyneleu kórinisi bayqaluda. Soghys qúrbandarynyng jansyz suretterin jalandatyp, marqúmdardyng aruaqtaryn qayta-qayta josyqsyz mazalaudyng soraqylyqtary jalghasuda. Kim biledi, basqa órkeniyetti mýmkindikterding tapshylghynan ba, tipti últtyq iydeologiyagha ainaldyru ýrdisi angharylady. Eger búl quanysh, meyram bolsa, onda sol bir qyrghyndy kózderimen kórip, basynan ótkergen ardagerlerimiz nege ol jayynda eske ala bergisi kelmeydi. Múny adamy túrghyda týsinu qanshalyq qiyn. Artynda zarlaghan ata-anasy, ýlbiregen jary, iyisi búrqyraghan sәbiyi, tughan jeri, janyna ystyq ómirlik ortasyn mәjbýrlikpen tastap, sәt sayyn ajal arany ashylyp, ózi aman qalghannyng ózinde qasyndaghy jana ghana sóilesip tiri otyrghan adamdardyng ólimin kóre berse, keshe ghana beybit ómirding gýlin egip,  ketpen-kýrek, qalam ústaghan qolymen endi suyq qaru ústap, jau atalghandyqtan ózine beymәlim adamdardy óltiruge mәjbýr bolsa, múnday súmdyqty eske ala beru qaybir onay dersin.

Olay bolsa, anyghynda merzim ótken sayyn tarih qoynauyna engen ekinshi dýniyejýzilik soghysty barsha adamzat tragediyasy dep qabyldap, ony jariyalap jarnamalau emes, mәngi qaytalanbasyn degen kózqaraspen ishtey este ústau, qúrbandargha qúran baghyshtap ziyarat jasau maghynasynda qabyldauymyz abzal.

Múhtar Kәribay

Abai.kz

12 pikir