Júma, 19 Sәuir 2024
Abay múrasy 224585 9 pikir 25 Sәuir, 2020 saghat 11:40

Abaydyng «Segiz ayaghy»

Abaydyng 1880 jyldardyng ekinshi jartysynda jazylghan ólenderining ishinde, bizding kónilimizdi ózine qaray erekshe búrghan bir top ólenderi bar. Ol – kónil-kýy lirikalary. Búl, aqynnyng óz oiymen halyq múnyn qosa múndaghan oishyldyq, syrshyldyq ýlgidegi tereng tolghaulary.

«Ishim ólgen, syrtym sau» dep, derttene tolghanghan aqyn:

Qajymas dos halyqta joq,

Aynymas sert qayda bar?

Alda kórgen, artta joq,

Mysqyl ósek, aila bar, -dep, aqyn ózi ómir sýrgen qoghamnan týnilgendey de bolady. Ózin-ózi júbatyp, uanysh eter eshnәrse tappaghanday, aqyn óz múnyn ózi múndap ketedi.

Múndana otyryp yzalanghan aqyn, ózi ómir sýrip otyrghan qoghamnyng barlyq kemshilikterin oqushysyna jayyp salady.

Búl ólenning týri de osy shaqqa deyin aqyn jazyp kelgen ólenderding ýlgisinen basqasha. Shumaq segiz joldan qayyrylghandyqtan – «Segiz ayaq» atanghan. Búl – kóp oilardy aitqan, zaman, qogham shyndyqtaryn jәne óz basynyng múndaryn jinaghan ýlken ólen. Ózinen búryn eshkim tappaghan, qiyn úiqasty sheber týrge Abay әdeyi arnap әn de shygharady.

Ólenning mazmúny men maqsatyna erekshe zer salghan segiz joldan túratyn shumaqta, zamanynyng keseldi, kesapatty jaqtaryn әshkereleytin aqyn, songhy eki joldy týiindi oigha qúralghan aforizmmen ayaqtaydy.

Qaynaydy qanyn,

Ashidy janyn

Minezderin kórgende:

«Jigerlen, silkin,

Qayrattan, berkin!»- dep

Nasihat bergende:

Úyatsyz, arsyz saltynan,

Qalghyp keter artynan,- degen segiz jolda aqyn ómir sýrgen qoghamnyng realistik aqiqaty men qogham qayratkeri, ústaz-aqynnyng jan aighayynyng shynghyrghan shyndyghy jatyr. Órkeniyetten bólinip artta qalghan mesheu qoghamdaghy nadan, qaranghy qandastaryn kórgen sanatker aqynnyng әueli yzalana qorlanyp, «qany qaynaydy» artynan «jany ashidy».

Bireuge yzalanyp, qanyng qaynaghan kezden bastyp, oghan qaytadan janyng ashyghan sәtke deyin, adam qanshama kónil-kýi, jan sezimderin bastan keshiredi desenshi. Qansha kýiinseng de óz qolyndy ózing shaba almaysyn. Oilanasyn.

Qanynnyng qaynauyna sebep bireu. Ol – halqynnyng nadandyghy.

Al, janynnyng ashuyna sebep – myn! Halqynnyng qasiretti tarihynda, osy myng sebepting barlyghynyng izi sayrap jatyr. Janyng ashidy. Osyny tereng týsinip, sabasyna týsken aqyn:

«Jigerlen, silkin,

Qayrattan, berkin!»- dep,

«Silkin, jigerlen, qayrat qayda?»- dep, halqyn san ghasyrlyq úiqysynan oyatyp, bolashaqtyng jarqyn jolyn núsqamaqshy.

Biraq, komediyalyq-tragediya osy kezde bastalady. Ózining san-ghasyrlyq mesheuliginen arylyp oyanbaghan aqynnyng halqy, sol bayaghy «Saltynan, qalghyp keter artynannyn» keri bolyp, qalghy otyryp, qaytadan úiqygha ketedi.

«Oyan, qazaq»- dep úran shaqyryp, halqyn san ghasyrlyq úiqysynan oyatpaqshy bolghan, halqyn sonshalyqty tereng sýigen últ ziyalylarynyng eng alghashqy qarlyghashy – qazaq  halqynyng úly aqyny Abay Qúnanbaev boldy. Búl – tarihy shyndyq! Ayday  anyq, aqiqat dýniye!

Ómirinde roman, drama jazbaghan aqynnyng osy segiz joldan túratyn bir shumaq óleni, tútas sujetke qúrylghan ýlken bir kórkem shygharmaday oqushynyng kóz aldynan ótedi. «Segiz ayaq» óleninde bas keyipker – aqynnyng ózi. Ol keyde jan-tәnimen kýiinedi, keyde oishyl, keyde mysqylshyl, keyde múndana otyryp oqushysymen syrlasady.

Al, keyde yzaly aqynnyng kózinen qandy jas aghyp túrghanday.

«Qaynaydy qanyn, ashidy janyn»- dep bastalatyn «Segiz ayaqtaghy» bir shumaqta, aqyn tughan halqy men ol ómir sýrgen qoghamnyng qany sorghalaghan aqiqatqa toly shyndyq beynesin segiz-aq jolgha sighyzyp túr. Búl – aqyndyq daryn úlylyghynyng taghy da bir aighaghynday.

Osy «Segiz ayaqta» aqyn elden birlik ketkenin, el irgesi tozyp bara jatqanyn әshkereley kelip, osy jamanshylyqtyng sebebin de aitady.

...Tamaghy toqtyq,

Júmysy joqtyq,

Azdyrar adam balasyn,- dep jeke adam ýshin de, qogham ýshin de, halyq ýshin de eng qadirli, qajetti is – enbek ekenin aitady.

Osydan keyingi jazylar ólenderinde de Abay, búrynghy qazaq aqyndary aitpaghan enbek taqyrybyn sóz etedi.

«Segiz ayaqtyn» ishinde Abay, әr jerde óz kýiigin qosyp ta otyrady.

Jartasqa bardym

Kýnde aighay saldym,

Odan da shyqty janghyryq,- degen aqyn:

Bayaghy jartas bir jartas,

Qanq eter týkti bayqamas,- dep, kóp ortasyndaghy ózining jalghyzdyghyn, aitqan nasihat-kenesti qabyldamaghan halqynyng nadandyghyn shaghynady.

...Auyrmay tәnim,

Auyrdy janym

Qanghyrtty, qysty basymdy, -dep, óz ishindegi oy tolqyny, jeke bastyng uayymshyl syry emes, «Maqsút – alys, ómir – shaq» degen Abay, halyq ýshin múnly oy túmanyna batqan qayghyly kýiin,

...Ne ol emes, búl emes,

Mening de kýnim kýn emes,- dey otyryp,

...Bolmasqa bolyp qara ter,

Qorlyqpen ótken qu ómir,- degen aqyn, tartyspen ótken qayghyly ómirining maghynasyz qorytyndysyn shygharghanday bolady.

Aqyn ózi ómir sýrgen ortasyndaghy jeke óz basynan keshken jalghyzdyqty aitqan:

...Molasynday baqsynyn

Jalghyz qaldym - tap shynym!- degen joldarda tereng shyndyq bar.

Iya, búl kezde aitqangha kónbey, teris jayylatyn qaranghy da, nadan, qor elde tuyp, aitqanyna týsinip, oy bóliser eshkimi joq, jalghyzdyqtyng uyn iship, halqyna ýlgili tәrbiye, bilim nәrin sebem dep, oy azabymen ghúmyr keshken danyshpan-ústaz, hakim Abaydyn, boyyndaghy kóptegen erte týrkilik, shamandyq belgilerine qarap, búlar músylman emes dep, músylmandargha qospay, bólek jerlengen baqsynyng molasynday bolyp, jalghyz qalghany da aqiqat bolatyn.

Oylana qarap, zerdeley oqyghan oqushysyna

...Ómirding órin tauysyp,

Bilimsizben alysyp...

..............................

...Keldik talay jerge endi,

Kiruge qaldyq kórge endi,- dep, 1890 jyldarda jazylghan Abay ólenderinde toryghu basym. Úly aqyndy qamyqtyrghan onyng zamany men qaranghy nadan halqy bolatyn.

Mensinbeushi em nadandy,

Aqylsyz dep qor tútyp.

Týzetpek edim zamandy,

Ózimdi tym-aq zor tútyp.

 

Tappadym kómek ózime,

Kóp nadanmen alysyp.

Kónbedi eshkim sózime,

Ádetine qarysyp,- degen Abay, ózining býkil etken enbek, keshken ghúmyryn, «ómir-zayagha» balap, keler kýnnen jaqsy ýmit kýtpegendey.

Qogham tirshiligindegi jamanshylyqty aqylmen, ýlgili tәrbiyege shaqyrghan ýgit-nasihatpen týzeuge bolady dep, tartysqa kirisetin, keyin ol oilary men armandy maqsattaryna qansha enbek etse de jetpeytinine kózi jetken son, týnilu aralas uayym, ýmitsizdikke bir Abay emes, Abaygha úqsaghan adamzat tarihyndaghy danyshpan oi-alyptarynyng bәri de derlik barghan.

Mine, osynday oi-alyptary, ózderi sol zamandy jan-tәnimen jek kórip, әshkereley otyryp, tarihy shyndyq aqiqatty jәne sol zamandaghy jeksúryn kertartpa nadandardyng bәrin qatarynan tizip tanbalap berip otyrady. Aqynnyng armandy, múndy oilarynyng ózi de tughan halqy men әlgi jeksúryn «dala parazitteri» turaly bolsa da, ol solar arqyly olar ómir sýrgen qogham men zaman turaly qymbat ta, baghaly tarihy derek qaldyrdy. Janyn jey otyryp jazghan aqyn enbegining úrpaq aldyndaghy tarihy qúndylyghy da osynda shyghar.

Núrghaly Mahan

Abai.kz

9 pikir