Sәrsenbi, 24 Sәuir 2024
Erlik 11809 2 pikir 3 Sәuir, 2020 saghat 14:33

Ótesh Jalmaghambetov: Men kórgen soghys

Aqtóbe oblysynda jenisting 75 jyldyghyna aman-sau jetken eki aqsaqaldyng biri - Ótesh Jalmaghambetov. Qart maydangerding sol bir súrapyl jyldardy bastan keshkenderin óz auzynan estidik.


Men kórgen soghys

Bir kýni, 1943 jyldyng aqpan aiynda Sakmara ózenining boyynda Sakmara poselkesining manynda jertóle kazarmagha aparyp, bir polkting baylanysshylary sym jelisimen júmysymen tanystyrdy. Sol arada Janajoldyng azamaty, jerles Janoraz Qúrmanbaevpen tanystym. Sakmarada sәuirge deyin boldyq. Soldat-ofiyserlerding shendik belgileri ózgerdi. Orystyng úly qolbasshylary Suvorov pen Kutuzovtyng pogonyn taqtyq. Baylanysshylardyng qara pogon emblemasy bar tarmaq-tarmaq.

Sәuirding ayaghynda 6 kek arbamen, 12 atymen, baylanys apparattarymyzben platformagha tiyep, Mәskeuge qaray jýrgizdi. Kýndiz túramyz, týnde jýremiz. Ýsh tәuliktey jýrip, Mәskeuding Sokoliniky audanynda taghy da dayyndyqta boldyq. Janoraz da menimen birge. Arba aidaytyn eki qazaq jigit boldy. Ekeui de bizden saqalau, Shymkent oblysynan, bireui Qyzyltu, ekinshisi Opytnyy stansiyalarynan. Esimderi - Seydulla, Rysbek. Búlardyng júmysy - attarymyzdy jaylau. Árqaysymyzda eki attan bar, at baghushylar baylanyspen ainalyspaydy.

Sokolinikiyden mamyr aiynyng sonynda vagongha tiyep, 930-ynshy aiyryqsha baylanys batalionymen Pskov oblysy Staryy Oskol degen stansadan mausym aiynda poyyzdan týstik.

Soghystyng bolyp ketken jeri eken. Órttin, týtinning iyisi, qabat-qabat ýilerding ashyq-tesik terezeleri órtengen, temirjoldaghy vagondardyng temir qanqasy ghana qalghan, adam qara atauly kórinbeydi. Týnning bir uaghynda vagondardan attarymyz ben arbalarymyzdy týsirtti. Kezek-kezek arbagha minip, ayaq suytyp, otyz shaqyrymday jer jýrip, bir derevnyagha keldik. Shylym shekpeysin, nemis samoletining dausy estilip, qay jerde jaryq bolsa, sol jerge mina tastalady eken. Tórt-bes saghattay dem aldyq. Soghystyng dýmpui estilip jatty. Onsha qashyq emes eken. Osy derevnyada jeti kýndey boldyq.

Nemis samoletteri bizding ýstimizden úshyp, tylgha qaray bomby tastaugha ótedi. 15-20 yunkers, әr samolette 3-4 bomby bolady. Búlardy Missershmid atty jenil samolet 10-12-den ainala jýrip kenestik samoletterden qorghaydy.

Bizding barghan jerimiz dalalyq maydan dep atalady eken. Belgorod-Harikov baghyty. Artynan I-shi Ukraina maydany dep ataldy. Komandashy - marshal Konev. General Vlasovtyng ekpindi armiyasy osy baghytta qorshaudan shygha almay, jaugha soghyssyz berilipti.

Derevnyada ainala jazyq. Týs mezgilinde nemisting Missershmiydi jenil samoleti listovka qaghaz shashyp ketti. Eki tilde jazylypty. Bir listovkada - general Vlasovtyng nemis soldatyna kelip komanda berip túrghan sureti. «Sender soghysty tez bitsin desender, bizge osy listovkamen aldynghy soghys liniyasynan kóterip kórsetip ótinder, bizding soldattar atpaydy, shekaradan ótkizedi», delingen. Ekinshi qaghazda listovkany eki jaryp jazghan. Ýstingi jaghynda bir qaptalda tamaqtyng neshe týrleri, ekinshi qaptalynda - mina, bomby, granat, patrondar salghan. «Ózdering tandandar, qaysysy senderge tiyimdi: ólim be, әlde ómir me?», depti.

(Inzipiya, Ótesh, Munira, Anar jәne Úlan)

Biz alyp oqyp, jyrtyp tastadyq. Biraq sol kýni týnde bir-eki soldat joq bolyp shyqty.

Búl baghytta úrys qatty jýrip jatty. Keshki uaqytta soldattar jayau, moyyndaryna shiyneli buylghan, qaru-jaraghymen top-top, lek-legimen ketip bara jatady. Kelesi kýni týske juyq solardan jeti-segizi ghana jaraqattanyp, basyn, qolyn aq marlymen baylap shyqqanyn kóresin.

Soghysta oq tiyip qalady, keybireuleri qorqyp, nemisterge tútqyngha beriledi. Mine, sonymen nemis samoletteri kýndiz tynbay, adam qarasy kórinse boldy, sony quyp jýrip, aspannan atqylap, pulemetten óltiredi, bolmasa jaraqattaydy. Tehnikasy kóp, jayau jýrmeydi, motosiklderinde qos pulemet bar. Sonymen jedeldetip jýredi.

Nemister evrey halqyn jek kóredi. Olardy tútqyngha almay, birden atyp tastaydy nemese aspannan samoletten: «senderge brigadir kerek bolar», dep tastap jýrdi.

1943 jyl. Orel-Kursk shayqasy

1942 jyldyng qysynda nemister Stalingrad shayqasynda Volga boyynda eshnәrse shyghara almady. Felidmarshal Paulusting armiyasy tútqyngha berildi. Osydan keyin Gitler oilana bastady. Endi osy Kursk qalasy ortada, Orel, Tula, Voronej, Belgorod baghytyndaghy toptasqan Kenes armiyasyn qaytkende qorshaugha jospar jasady. Ukrainanyng Harikov qalasyna general, felidmarshaldary Mangisteyn, Gudryan, Fon-Bok, Gimler, Gebbelis, taghy basqa әskery qolbasshylarymen kenes ashty. Sodan osy jiynda «Revansh» josparyn jasady. Búl jospar shetki batys jaghy Orel qalasynyng baghytyna nemis armiyasyn toptastyru. Endi ekinshi jaghy Belgorod qalasynyng baghytyna toptastyru. Sodan keyin ortada Kursk, Voronej, Tula - Kenes armiyasyn qorshaugha alu. Soghysty Orel, Belgorod baghytyndaghy nemis armiyasyn bir mezgilde birdey artilleriyalyq әzirlikpen bastau kerek boldy. Kenes armiyasy da osy baghytta toptasyp jatty.

(Ótesh aqsaqal nemerelerimen)

Sonymen, endi eki jaq bir-birinen til habar alyp, andysty. Soghystyng artilleriyalyq әzirligin kim búryn bastasa, kelip túrghan atys qarulary isten shyghyp, kemitiledi ghoy. Belgorod qalasynyng baghyty qaladan 30 shaqyrym jerde. Sary dala, qara biday eginin jinap, baulap qoyghan. Egis ainalasy orman beldeulerimen qorshalghan. Nemis armiyasyn armiya Vermaht dep ataydy. Artillderiyalyq әzirlikti 5-6 shildede bastaydy eken degen habar jetti.

Endigi maqsat sol kýni olardan búryn bizding armiya saghat on birde kelip túrghan artilleriya, minomet, katushalardan eki saghat boyy ýzbey atty. Sonda bizding jaq qarsylastardan jarty saghat búryn qimyldapty. Eki saghattan keyin maydan eki jarym saghat tynysh túrdy. Vermaht armiyasy qalghan jaraqty qarularymen qarsy shabuylgha shyqty. Búl baghytta 51 armiya, 48 korpus, 930 aiyryqsha batalion baylanys bólimi ornalasqan edi. Biz baylanys jýrgizgenimiz joq. Jerde qara biday salomy janyp jatty. Bizding baylanysshylar qatary seldirep, alty adam shyghyn boldy.

«Tigr» tankileri sonyna kishi tankiler - «Ferdinanttar» men «Panteralardy» ilestirip alyp, ong jaq qaptalymyzdan sap týzep shúbyrdy. Áuede samoletter birimen-biri atysyp, birsypyrasy janyp týsip jatty. Bizding bir at arba baylanys qúralymen minagha úrynyp, eki at arbasymen aldynghy eki doghalaghyn alyp qashyp jónine ketti. At aidaushynyng biri jaraqat aldy. Shtab bastyghy mayor Krasilinikov ony bes shaqyrym jerdegi dalalyq sanbatqa aparudy maghan tapsyrdy.

Prohorovka derevnyasynda eki jaqtan 1000-nan astam tankiler shoghyrlanyp, temi men temirding naghyz shayqasy bastaldy. Bizding tankilerding sapasy shamaly ekeni bilinip túrdi. Sonymen tәulikten astam uaqyt boyy tynymsyz úrys boldy. Osy jerde nemisting 600-den astam tankisi isten shyqty.

Altynshy shildede nemisting kýshi basym bolghanymen, ilgeri jyljy almady. Odan keyingi uaqytta bizding armiya on eki shaqyrymgha keyin shegindi.

5 tamyzda Belgorod qalasy jaudan azat etildi. Sonda birinshi salut berildi. Osy qadamgha baylanysty Stalinnen «Alghys hat» keldi.

Kursk týbindegi soghys 1943 jyldyng shilde aiynyng altynshy júldyzynda bastaldy. Elu kýnge sozylghan qandy shayqasta eki jaqtan: Kenes armiyasynan - 1103 adam, 15502 zenbirek, 1350 samolet, 1403 tank, nemis jaghynan - 1011 adam, 10200 zenbirek, 1216 samolet, 675 tank qatysty. Búl baghytta eki jaqtan da jayau әsker bolghan joq.

Altynshy shildede úrys bastalghannan keyin tynbay jaudy shegindirip otyrdyq. Shildening ayaghynda Ukrainanyng jerine kelip kirdik. Elu kýndey shayqasta eki jaqtan 4 millionday adam shyghyn boldy. Kýn óte ystyq, eki saghatta adam denesi búzylyp ketip jatty. Ony arnayy komanda jinap, jerleydi.

Ukraina jeri. 1943 jyldyng qazan aiy. Harikov, Poltava qalalarynan keyin Dnepr ózenine jaqyndadyq. Ózenning ensiz degen jerining әzi - 400-450 metr. Ensiz jeri Kremenchuk qalasynyng manynda eken. Ózennen 350 metr jerdey bekiniste, okopta Janoraz ekeumiz boldyq. Sudyng jaghasy 200 metrge tartylghan, jaghasy qúm. Okop susylday qúlaytyn boldy. Sodan qaptalyn shilik toqyp, taldan eki jaq betin qymtaghan boldyq. Nemister ózenning arghy betinde, ong jaghlauda, biyikte ornalasqan. Biz Janoraz ekeumiz aldynghy barlaushy-baqylaushy punktinde baylanystamyz. Qasymyzgha snaryad kelip týsip jatady. Keybireuleri jarylmay qúmgha kirip ketedi.

Áli esimde, bir kýni snaryad jarylyp, qasymyzgha týsti. Ottaghy katalogke jaryqshaghy tiyip, ishindegi suy aghyp ketti. Sóitip kartopty shiykiley jedik. Art jaqtan kele jatqan kólikti nemister zenbirekpen atqylap jibermey qoyady. Tamaq taratushy arbany atqylap, adamdaryn óltirip qoyghan kezder de boldy. Eki-ýsh kýn qúrghaq tamaghymyz da tausylyp, ash jatqan kýnder kezdesti.

Kýz aiy. Okoptyng ishi salqyn. Okoptyng ishine, búryshyna truba, tesik shelek sekildi nәrselerdi bir-birine jalghap, ot jaghamyz. Nemisting atqan zenbiregining oghy qúmgha kirip jarylmaytyn bolghandyqtan, olar shrapneli degendi oilap tapty. Ol aspanda jarylyp, jerge shashyrap týsedi.

Osy Dnepr ózenining jaghalauynda bir jarym aiday boldyq.

1943 jyldyng qarasha aiy. Meni búl aradan alyp, qasyma Sloviev, Solinin degen jigitter keldi. Olar balyqshy bolghan, qayyq esudi jaqsy biledi. Sony paydalanyp Dneprden qayyqpen ótip, aldynghy shepke baylanys jelisin jýrgizu kerek. Bir týnning ishinde esebin tauyp týngi saghat eki-ýsh shamasynda degen búiryq boldy. Qarasha aiynyng jiyrma ekisi kýni tәuekelge bel baylap, sudan ótuge tura keldi. Búiryqtyng aty búiryq, ony oryndau kerek. Ózennen ótu qorqynyshty boldy. Nemister ózenning ýstine projektor týsirip, baqylap otyrady.

Bir Allagha syiynyp, ishimnen «A, Qúday, jar bola ger!», aityp, qayyqqa mindim. Ana ekeui de minde «Day, bog!», dep. Kónilimizdi júbatatatyn - qalayydaghy týtin shygharghysh. Soghan senemiz. Ony jaryp otyru kerek. Sudyng ýsgindegi qara-qúrandy kórsetpey, túmandatyp túrady. Men sony әlsin-әlsin jaryp otyramyn.

Sonymen, saghatqa juyq uaqyt qayyqpen jýzip, arghy bettegi baqylau punktine jettik. Aman-esen baylanys ornattyq. Jýregimiz sodan keyin ornyna týsti.

Osy mindetterdi abyroymen oryndaghannan keyin batalion komandiyri V.A. Tkachuk biz ýsheumizdi «Za otvagu» medaline úsyndy.

Qarasha aiynyng songhy kýnderinde nemisterdi shegindirip, Ukraina jeri - Kirovograd oblysy aumaghyna kirdik. Maydandy odan әri ilgeriletuge bizding armiyanyng qatary azaydy, Kursk shayqasynda shyghyn kóp boldy. Sondyqtan Kirovograd oblysynyng manynda nemisting bir armiyasyn qorshaugha da qaldyrghan. «Herson-Shevchenkovskoe» qorshauy. 1943-1944 jyldyng qysynda bizding armiya Zvenogorodka men Shpola degen derevnyada jattyq. Qys qatty boldy. Ukraindar ýidi hata dep ataydy. Jyly bolu ýshin hatanyng syrtyn qamyspen qorshadyq. Bizding mindetimiz - jaudy qorshaudan shygharmay, tútqyngha alu. Týn mezgilinde nemis samoleti úshyp kelip, qaru-jaraq, azyq-týlik tasgaydy. Andyp jatyp, nemisting qolyna týsirmeuge tyrysamyz. Felidmarshal Shteyman әskerin qorshaudan shyghara almaghasyn yzalanyp ózin-ózi atyp eltirdi. Shayqas 45 kýndey boldy. Nemisting 100 myngha juyq soldat-ofiyserleri tútqyngha alyndy.

Osy kezende men «Qyzyl Júldyz» ordenin aldym. Endi sonyng jayyna keleyin.

Zvenigorodka derevnyasynda Shariy degen ukrain jigiti ekeumiz apparatymyz bar, bir ýide baylanysta boldyq. Baqylau punkti jaqyn. Nemisting «ngnkers» samoleti eki-ýsh ret kelip, shtabqa bomby tastady. Sodan bizge komandirler aitty: «osy derevnyada nemisting radiysi bolu kerek, sony qadaghalap, qalayda qolgha týsiru kerek», dep.

Bizding baylanys qúrghan ýiimizde ukrain әieli 8-9 jasar qyzymen túrady. Biz - ekeumiz. Bizding tamaghymyz odan bólek. Ýige jalghastyryp salynghan mal qorasy bar. Qoradaghy siyrdy týnde saraydy bir búryshyna baylaydy, al kýndiz bir shetine aparyp túrghyzady, yaghny oryn almastyryp túrady.

Áyel qayta-qayta saraygha bara beredi. Shariy seziktendi. «Osy tegin emes, sarayda podval bolu kerek shamasy, men múny bilmegen bolyp andiyn, sen myna apparatqa ie bol», dedi.

Sonymen andugha kiristi. Ózderi ekeui bolsa da, әielding asyp jatqan tamaghynyng kólemi de kóbirek.

Biz Shariy ekeumiz týski asymyzdy jenil-jelpi iship aldyq. Ol dәretke ketip bara jatyp saraygha kózin salypty. Siyrdy basqa oryngha auystyryp baylaghan. Onyng astyna tóselgen salomdy búryshqa yghystyryp ýiipti. Endi әiel pisirgen tamaghyn ydysqa qúiyp alyp, saraygha kiredi. Sol kezde Shariy meni shaqyrdy. «Sarayda bireu bolu kerek podvalda, avtomatty alyp, beri kel», dedi ol. Ekeumiz avtomatpen saraygha kirgen kezde bireulerge enkeyip tamaqty úsynyp jatqan әieldi kórdik. Ol bizdi kórip sasyp qaldy. Ekeumiz de avtomatymyzdy kezep, podvaldyng auzyna baryp, nemisshe: «qoldaryndy kóterider, mynda shyghyndar», dep aiqayladyq. Sóitip nemisting 2 radiysin qolgha týsirip, shtabqa alyp bardyq. Sodan keyin samolet te bombylauyn qoydy. Kelesi kýni algha, basqa derevnyagha auystyq. Shtab bastyghy mayor Krasilinikov Shariy ekeumizdi «Qyzyl Júldyz» ordenine úsyndy.

Men Aqtebe qalasyndaghy №6 mektepte oqyghanda nemis әieli bizge nemis tilinen sabaq bergen. Sodan búl tilden kep bolmaghanmen, shamaly habarym bar edi. Al Shariy nemis tilin jetik biledi eken.

Nemister endi sheginumen boldy. Sheginer aldynda derevnyany oqpen atady. Patronnyng úshy qyzyl bolsa, oq tiygen jerin jandyryp jiberedi. Hatalardyng tóbesi qara biday salomymen jabylghan, oq tiyse jana beredi.

1943-1944 jyldyng qysy ishinde derevnyada janbaghan ýy qalmady. Tek qana kýigen kirpishten salghan peshteri qauqiyp qalady. Nemisten tiri qalghan biren-saran ukraindar jertóle qazyp, sonda qystaydy.

Nemister ukrain halqyn kóp jәbirledi. «Partizandardy jasyrasyndar», dep shal-kempirlerdi dargha asty. Jastaryn nemis jerinde júmys istetu ýshin top-top qylyp, úryp-soghyp aidady. Esh ayaushylyq bolmady. «SS-Reyh» degen armiya «Mertvaya golova» - «Óli bastar» - olardyng jýrgen jerinde tirshilik bolmauy kerek. Tek adam balasynyng qanqasy qaluy kerek. Sosyn belbeulerinde doghada «Bog s nami» (Qúday bizben birge) degen jazuy bar. Olardyng istegen isin aityp tauysa almaysyn. Men solardyng bәrin de kórdim.

1943 jyldyng qazany - 1944 jyldyng kókteminde Ukraina respublikasy nemis basqynshylarynan bosatyldy.

Moldaviya jeri

1944 jyl. Kókek aiynyng basy. Moldaviya jerine pasha meyramy mezgilinde kirdik. Jergilikti halyq sharuaqor. Jeri - tauly-tasty, aghyn su ózenderi bar. Jýzim kóp ósedi, janghaq, meyiz molynan kezdesedi. Qarakól qoyy baghylady. Olardyng moynyna qonyrau taghyp qoyady. Ár ýy 15-20 qoy ústaydy. Moldavandar qoldaryna tayaq alyp, maldy ózderi baghady.

Kishiynev - astanasy, Kotovskiy, Bendera degen kishi qalalary bar. Jeri Qazaqstannyng bir oblysynyng aumaghynday ghana.

Nemister Prut ózenining arghy betinde, ózennen 3 shaqyrym jerde, Rumyniya jerinde boldy.

Bizding 930-ynshy aiyryqsha batalion baylanys bólimi Prut ózenine 1,5 shaqyrym Mendelin derevnyasynda ornalasqan. Rumyniyanyng ekinshi qalasy Yassy qalasy Prut ózenine 30 shaqyrym qashyqtyqta.

Kishiynev pen Yassy aumaghynda nemisting 17 diviziyasy qorshauda boldy.

Kókek-tamyz ailarynda osy әskerdi qorshaudan shygharmay, tútqyngha alu mindeti túrdy, aldymyzda.

Prut ózeni boyyndaghy Mendelin derevnyasynda túrghanda, 1944 jyldyng tamyz aiynda Ózbekstannan bir top adamdar kelip, konsert qoydy. Solardyng arasynda qazaqtyng talantty qyzy Roza Baghlanova da bar eken.

Moldaviya-Gagauziya týgeldey nemis basqynshylarynan bosatyldy.

Chehoslovakiya memleketi

Múndaghylar ózderin orystyng tuys halqy - slovakpyz deydi. Bizding qyrghyz, ózbek halqy siyaqty eken.

Nemister qarsylasudy qoydy. Búl -1944 jyldyng qazan-qarasha ailary edi. Cheh halqy aldymyzdan on bes shaqyrymday jerden shyghyp, taghamdaryn, nan-túzyn, ishimdikterin úsyndy.

Men vzvod komandiyri Arkadiy Vasilievich Tkachukting kýreng qasqa tor baytalynyng ýstinde kele jatyr edim, olar meni attyng ýstinen kóterip alyp, qolpashtap aspangha qaqpaqyldady.

Bizding baghytymyz - Bratislava qalasy eken. Sonyng sol jaq batysynda 15-20 shaqyrym qashyqtyqta ornalastyq. Shtabymyz osy qalada boldy.

Men tor baytalmen shtabqa qúpiya paket tasyp túrdym. Sydyrtyp, býlkildep, jeldirtip otyramyn.

Chehoslovakiya jerinde 3-4 aiday boldyq. Tynyghyp qaldyq. Endigi aldaghy baratyn jerimiz - nemisting jeri. Germaniya shekarasy jaqyn.

Rumyniya

Rumyniyanyng Yassy qalasynyng manynda toptasqan qorshaudaghy rumyn, venger, italiyan armiyalary tútqyngha alyndy. Nemister kóp qarsylyq ete alghan joq.

Rumyniya jerinde jýz myngha juyghy tútqyngha berildi. Hushy qalasynda bizding batalionnyng baylanys belimin poezgha mingizip, Polisha memleketine kirdik.

Polisha

1944 jyldyng qyrkýiek aiy. Visla ózeni Baranau qalasy manynan platformagha tiyelip, ózennen óttik. Kýzding kýni Maydannik degen lagerige keldik. Nemister kenes armiyasynyng 22280 adamyn kramatoriya-peshke salyp órtegen jeri eken. Lageriding jan-jaghy sym temirmen qorshalghan. Tórt jaghynda tórt qarauyl iytimen túrady. Lageri aumaghy 2-3 gektarday jer. Jaqynda ghana nemister osy aradan sheginip ketken eken.

Aldymyzdan orystyng bir kempiri shyghyp, «kóretin kýn bar eken ghoy», dep jylap jiberdi. Bizding aldymyzda 3-12 jas aralyghyndaghy 97 balany әueli monshagha shomyldyryp, sosyn gaz jiberip túnshyqtyryp әltirgen. Sodan keyin peshke aparyp tabytqa salady. Etin sabyngha, sýiegin jer óndeuge alady.

Krakov qalasynda da bir lageri boldy. Osy Osvensimda jergilikti Kenes halqyn ayamay, peshke salghan. Polishanyng Krakov qalasy shaghyn shahar eken. Ádemi, búzylmaghan. Buhg ózenining boyynda. «Krakovskie zamki» dep ataydy.

Polisha jerinde orman aghash kóp, Lublin qalasyn bosatqan song ar jaghynda San ózeninen óttik. Búl da endi ezen eken. Endi qys týsti. Sandamirov qalasy Polishanyng ortalyq qalasy Varshavagha jaqyn. Sol manda nemisterding toptalghan armiyasy qorshauda qaldy. Osy qorshaudaghy armiyany shashau shygharmay qolgha týsiruge bizding armiyany qaldyrdy. Búl qorshaudy jýzege asyrugha qatystym. Qasymda Janoraz da bar.

1944 jyldyng qysynda nemis armiyasy sheginumen boldy. Polisha jeri týgel tazartyldy. Sandamirovkadan keyin nemisterden esh qarsylyq bolmady.

Germaniya memleketi

1945 jyldyng qantary. Nemis shekarasynyng qay jeri ekeni esimde joq, dýmpildetip aspangha oq atyp kirdik. Shekarada ýlken shayqas bolghan eken, bizding aq halat kiygen barlaushylardyng qaza tapqanynyng kuәsi boldyq, olardyng denelerin arnauly brigada jinap aldy. Bizder týnning bir uaghynda, yaghny 2-3 saghat shamasynda bir eki qabatty ýige ornalasyp, demalugha kiristik, temende tórt soldat kýzette túrdy.

Búl kele jatqan baghytymyz - Oder men Eliba degen ezenning túsy eken. Derevnyalar arasynyng qashyqtyghy - 5-6 shaqyrymnan, tyghyz ornalasqan. Derevnya qanyrap qalghan, nemis túrghyndary kórinbeydi.

Algha jyljumen kele jatyp, Bunsulau degen qalanyng manynda Rubentrof degen jerde orystyng qolbasshysy Kutuzov jerlengen eken, sony bizding soldattar kýzetke alghan.

Nemister qarsylasudy azaytty, tek sheginumen keledi. Bizding armiya olardy óksheletip quumen keledi. Osylaysha qarqyndy jýre otyryp birsypyra derevnyalardan ótip, Lignes degen derevnyagha týnning bir uaghynda endik. Osy derevnyanyng shet jaghynda demalyp shyqqannan keyin meni men Nikitin degen baylanysshyny baqylaushy stansiya retinde sonda qaldyrdy. Qalghan baylanysshylar basqa jaqqa auysty.

Derevnya shaghyn, aldynghy soghys jelisi de qashyq bolmady. Shamasy 2-2,5 shaqyrym bolsa kerek. Bizge belgilengen ýiding ekinshi qabatyna baylanys qúraldarymyzdy - telefon-rasiyamyzdy qúryp aldyq.

Jayghasqannan keyin Nikitin baylanysta qaldy, men derevnya aralaugha shyqtym. Kóshe boyynan nemisting qara ala siyrlaryn aidap, jinaqtap jýrgen ózimizding bir jauyngerdi kórdim. Ol derevnyanyng shet jaghynda polyak әielderge siyrdy saughyzyp, maydan shebindegi soldattargha jetkizip túrady eken. Men soldatpen kelisip, bir siyrdy alyp, saraygha ústap, ózimiz sauatyn boldyq. Osy jerde ay jarym túryp, sýtke qaryq boldyq. Jemi qara biday, salomy men qyzylshany kesip, úntap beremiz. Etti de solardan baryp alyp túratyn boldyq.

Maydan shebi jaqyn bolghandyqtan ba, snaryadtar aulamyzgha týsip jatatyn boldy.

Derevnyadaghy ýilerdi araladyq. Olar eki qatarly, astynghy jaghynda podval, ol da ekige bólingen, bir jaghynda - azyq-týlik, ekinshi jaghynda - kiyim-keshek. Ýide qansha adam bolsa, sonshama velosiyped.

Ýilerding arasyndaghy jayau joldargha sement tóselgen, tap-taza, qoqys degender mýldem kórinbeydi. Derevnya sayyn bir spirt zauyty, bir ún tartatiin diyirmen bar. Saraylaryna su kelip túr. Baylaryn baron dep ataydy. Ár belmening jarynda saghat, әr ýide kiyim tigetin «Zinger» mashinasy. 1945 jyldyng nauryz aiynda ilgeri jyljydyq.

Oder degen ýlken ezennen ettik. Bizding baghytymyz - Drezden qalasy Eliba ózenining boyynda. Búl - nemisting Berlinnen keyingi óndiristi qalasy. Bizding armiyanyng jartysy ong qaptaldaghy Berlinge qaray, ekinshi bóligi Drezden baghytyn ústandy. Bizding I-Ukrain maydanynyng komandashysy — marshal Konev.

Sonymen 1945 jyldyng 9 mamyrynda Berlin baghytyndaghylar soghys ayaqtaldy dep jariyalap jatty, al bizding baghyttaghylar әli soghys jýrip jatyr. Býl qalay desek, nemister Vlasovtyng qolgha týsken tutqyndaryn Kenes armiyasyna qarsy qoyypty. «Senderdi qolgha týssender Otanyn satqan dep jәbirleydi», dep ýpttep, felidmarshal 20 mamyrgha deyin shayqasty. Berlin baghytyndaghy 11-mehanikalandyrylghan armiyany bizding baghytqa qosyp, sodan 20 mamyrda Drezden qalasynyng boyynda, Eliba ózenine jaqyn Torgau derevnyasynda aghylshyn-amerikan armiyasy kezdestik. Sonda ghana Jenis dәmin sezinip, demimizdi bir aldyq.

Sol jerde on shaqty kýn túryp, sodan keyin kelgen izimizben jýrip, Polishanyng Chenstah degen qalasyna keldik. Osy jerde jaraqaty barlardy, múghalimderdi elge qaytardy. Janoraz ekeumizde jaraqat joq. Batalionnan qalghan otyz shaqty baylanysshyny Batys Ukraina qalasy Livovqa әkeldi. Ar jaq jaghalauy Vengriyamen shektes, Karpat tauy, ber jaghy Polisha memleketimen jalghasady.

Livov qalasy mramordan salynghan, kóshesi tar, kóne shahar. 1939 jyly Batys Ukrainany Polishadan aldy. Kenes Ýkimetin jaqsy kermeydi. Sebebi, ózderi jeke menshik bolyp alghan. Kolhoz-sovhozdy jaqtyrmaydy.

Kenes ýkimeti kelse, jerimizden aiyrylyp qalamyz degen pighylda. Sonan kele Kenes ýkimetining tәrtibine baghynghysy kelmeydi. Óz aldyna memleket qúramyz dep qarsy túrdy. Nemisterden alyp qalghan qaru-jaraqtarymen top-top bolyp, bandylyq otryadtar qúrdy.

Karpat tauy - ýlken tau, bizding Altaydan kem emes. Livov qalasy, onyng ar jaghy Drogovich qalasy, oghan shektes Samburg qalasy, Vengriyanyng shekarasy Ujgorod qalasy. Kileng tauly-tasty, ormandy jerlerdi bandylar jaulap alghan. Kәsipteri - ózderining jeke jerlerin, egistik alqaptaryn andu, kópirlerdi búzu. Baghanalardy qúlatyp ketedi, ziyankestik jasap, soldatgardy eltirumen ainalysady.

Bizding jauyngerler osylardy tәrtipke shaqyryp, jaulasudy toqtatyndar degen maqsat ústandy. Bizding Kenes armiyasynyng soldattary orman arasyna ornalastyryldy. Biz baylanys mәselesin rettep otyrdyq.

Shtab-batalion Livov qalasynda. Janorazdy bólip alyp ketti. Mening qasyma belorusi jigiti Gorbili Nikolaydy, Mihailov Vasiliy degen Kavkaz jigitin qosty. Ýsheumizdi Livovtan 50 shaqyrymday jerde ornalasqan diviziyagha bailanysqa jiberdi. Biz sol manda Joltansy derevnyasyna baryp, últy cheh dyadya Vasya degenning ýiine bir belmesine baylanys apparatymyzdy onalastyrdyq. Ýy derevnyanyng shet jaghynda, temirjol stnasiyasyna bir shaqyrymday jer. Derevnya ýlken, 1200-dey ýy bar. Bizden basqa soldattar joq. Jauyngerler negizinen orman arasynda jayghasqan. Bizder arqyly baylanys jasaydy.

Bizding arjaghymyzda da baylanys bólimderi bar. Araqashyqtyghy 40-45 shaqyrymday, stansiyada ornalasqan.

1945-1946 jyldyng qysy. Batys Ukraina. Joltansy derevnyasy.

Derevnyanyng ortasynda shirkeu bar. Jeksenbi sayyn shoqynyp, halqy aghylyp baryp jatady. Biz de eki soldat bolyp bir kýni bardyq. Qyzyq kóremiz. Bizge barlyghy da an-tang bolyp qaraydy. Búlar qaydan jýr deytin shyghar.

1946 jyldyng qysynda saylau boldy. Saylau uchaskesin bir vzvod jauynger qorghap túrdy. Túrghan ýiimizding terezesin syrtynan qalqalay jauyp, tereze arqyly sym jýgirtip, aula ishine týnge qaray mina qúryp qoyatyn boldyq.

Vasiliy elge qaytatyn bolyp, jarlyq shyqqan. Livov qalasyna bazargha baryp, shesheme syilyq әkeleyin dep ertengi poyyzben ketken edi. Keshkisin poyyzdan kýtip, taba almadyq.

1946 jyldyng nauryz aiy bolatyn. Bir kýnnen keyin stansiyanyng manyndaghy temirjoljol budkasynan jetpis metrdey jerden taptyq. Qylghyndyryp eltirip ketipti.

Sonymen, Gorbili ekeumiz qaldyq. Kóp keshikpey, bir jeti ótkennen keyin stansiyada jarylys boldy. Osynday jauyzdyq lankestikter oryn alyp túrdy.

Bir kýni jelimiz ýzildi. Men atpen baryp, baghana basyna shyghyp, symdy jalghaugha kiristim. Osy kezde orman arasynan tórt adam shygha keldi. Menen túratyn jerimdi súrap, «dyadya Vasyanyng ýiindegi soldattar ekensing ghoy», dedi. Sodan song mening atymdy qarady. Olar endigi әngimesin hohol tilinde jalghastyrdy. Men de ózderining tilinde jauap qaytardym. Aqyrynda «ýiine qayta ber», dedi. Sóitip, aman-esen qútylyp kettim.

Joltansy derevnyasynan osy jyly shilde aiynda auystyrdy. Endi baylanys jelisimen qoshtastyq. Men de, Gorbili de Livovtan 50-60 shaqyrym jerdegi Drovovich qalasynan 12 shaqyrym qashyqytyqtaghy Troskovestegi kazarmada avtomatshy boldyq.

Keyingi kezde Troskoves kurortty sanatoriyagha ainaldyrylghan. Tobymyz kóbeyip, bir vzvod boldyq. Endi bizding vzvodtyng mindeti bandylarmen betpe-bet kezdesip, olardy tútqyngha alu.

Týnning bir uaghynda oyatady da, sapqa túrghyzyp, iriktep-iriktep 20 shaqty soldatty 10 minutta qaru-jaraghymyzben, jer qazatyn kýregimizge deyin jinaqtatyp, alyp ketti. Astymyzda amerikalyq mashina. Vzvod komandiyri kabinada, qasynda bir bandy qoly kisendeuli. Bir taudyng etegindegi ukrainnyng ýiine kelip, joldasym osynda degenimen, odan eshkim shyqpady.

Endi bir kýni osynday qaru-jaraghymyzben Karpat tauynyng eteginde aramyz 10 metrden jattyq, okop qazyp. Osy aradan bandy Soloveyding 200-ge tarta adamdary ótedi eken. Solardy qalayda qolgha týsiruimiz kerek degen búiryq boldy. Bizding baqytymyzgha oray, bandylar ol kýni ótpedi, bosqa jatyp, kazarmamyzgha qayttyq.

Mine, osynday mindetterdi oryndau jolynda 1946 jyldyng qazan aiyna deyin avtomatshy boldym.

1946 jyldyng qazan aiynda búl aradan auystyrdy, 8-gvardiyalyq diviziyanyng qarauyna, Jitomir qalasyndaghy әskery qalashyqqa jiberdi. Múnda bandydan, olardy andudan aqiy-taqy qútyldyq. Búl Jitomirde evrey halqy ukarinamen aralas.

Endigi júmysymyz - kolhozdyng egisine, kartop qazugha kómektesu. Qaruymyz bar, qolymyzda karabiyn.

Qys keldi. 1946-1947 jyly meni 8-gvardiyalyq diviziyanyng sharua qojalyghynyng bir derevnyadaghy 40 sentnerdey shóbin qarauyldaugha jiberdi. Osy derevnyada bir jarym ay boldyq.

1947 jyldyng nauryz aiynda elge qaytugha jogharydan búiryq shyqty. Endi oralugha tura keldi. Degenmen qayta qoymadyq. Jeti jauynger Polishanyng Promysheli qalasynyng shekarasyndaghy bir derevnyada issaparda boldyq. Nemis jerinen bizding tútqyndardy temirjolmen әkelip, qazyp qoyghan jertólege ornalastyryp jatyr. Ár últtyng ekili bar. Qasymda soldattar bar, elding azamattary bar ma eken, bileyik dep sol jerge bardyq. Olardy soldat milisiyasy kýzetedi. Áyteuir bizdi jiberdi. Súrastyrsaq, Aqtebe oblysynan orystar bar eken. Qazaqtar da kezdesti. Endi audan kóleminen súray kele bireu shyqty, qazaq eken. Úzyn boyly, múrty bar, engezerdey, Júryn audany Trud-Qaralatsay kolhozynan eken. Aty-jóni - Baqyt Qojamúratov, ruy Japaq Jekey eken. Men de jónimdi aityp, aqyrynda qúda bolyp shyqtyq. Japaq-Syrymbet qyz alysatyn, auyly aralas, qoyy qoralas elmiz ghoy. Mening әke-sheshelerimdi tolyq biletin bolyp shyqty. Osy arada olargha jeke-jeke tolyq tekseru jýrgizdi. Men oghan aigha juyq kýnbe-kýn baryp, el turaly súrastyryp, kóp mәselege qanyq bolyp qaldym.

Polisha memleketining shekarasy aghashy mol, ormandy, kiyik kóp. Bizder atyp alyp túramyz. Men olargha et aparyp túrdym. Bir sózinde «tekseru jaqyndady, Stalin shahtysyna jiberetin boldy», dedi.

Bir jetiden keyin barsam, Stalin shahysyna jiberip qoyypty. Men elge 1947 jyldyng sәuir aiynda keldim. Men kelsem, ol elde eken, auyrghasyn qaytarypty.

Men Mәskeuden qazan vokzalynan minip, Júryn audanyndaghy Izimbet stansiyasynan týstim. Sodan jayaulap ayaq kiyimimdi sheship, jol qapshyghymdy arqalap, Qarakel-Orqashtan bir-aq shyqtym. Baratyn jerim - Komintern kolhozy (Shaghyray-Qostam), Qarakólden 15 shaqyrym. Endi kolhozdyng kópshilik týsetin ýiine bardym, iyesi Kýlenker atty kempir eken. Auyldan poshtalionmen birge Kominternge bardym.

Húseyin aghay otbasymen osynda túrady. Kolhozdyng brigadiyri eken. Qúrmanghaly Ermaghambetov - basqarma. Húseyin aghamyz Hasen aghamyzdyng otbasyn qolyna alypty. Menimen alty jan boldyq. Soghystan keyingi uaqyt, halyq kýisizdeu eken.

Kóktemgi mezgilde el egiske kiristi. Men bir ay demaldym. Sodan song Qarakólge MTS diyrektory Tóremúratov Tajmaghambet hatshylyqqa alatyn qylyp sóilesti. Mamyr aiynda Hasen aghamyzdyng otbasy Zeynep pen qaryndasym Meruet belek ýy bolyp Qarakólde túratyn boldyq. Mamyr aiynda bólek shyqtyq. Men Tajbaghambet aghaymen 1949 jylgha deyin hatshylyqta júmys istedim.

Materialdy dayyndaghyn Balniyaz Ájniyazov,

Aqtóbe oblysy.

Abai.kz

2 pikir