Senbi, 20 Sәuir 2024
Alashorda 14131 34 pikir 6 Nauryz, 2020 saghat 11:28

Álihan Bókeyhan. Men Kadet partiyasynan nege shyqtym?

Baspasóz turaly. Ashyq hat

Mine, «Qazaq» gazeti jeti sayyn eki ret shyqty. Gazeta tilegi ornyna baruyna eki týrli shart kerek. Múnyng biri - qazyna, biri maqala jazatyn qalam. Gazetany oqushy kóp bolsa, qazyna bolghany. Búl Álippe siyaqty, balagha tanys sóz, múny qysqartayyq. Múnyng tetigi gazetanyng óz moynynda: maqalasy kór-jer bolsa, búl gazetany júrt almaydy. Manyzdy, ghúmyr tilegine túratyn, kesteli sózdi gazeta bolmasa, búl gazetany aqsha shygharyp almandar, joqty oqyp, aramter bolmandar, búl týrli gazet bolsa, adam múny almasa, óz obaly ózine.

Evropa gazetalarynyng tarihyna kóz salsaq, kórinedi: júrt nadan, gazeta oqushy joq bolsa, búghan Shekspiyr, Tolstoy da týk amal qyla almaydy. Biraq, gazeta shygharudyng sharty – oqushynyng barlyghy. Osy kýni bizding qazaqta oqushy bar desek, gazetanyng bay-kedeyligi, qazynasy bar-joghy óz moynyna auady. Biz gazetagha kiriskende osyny moyyngha ala kiristik. Jalynghanda, qazaq ayap alghan gazeta ghúmyry jazghytýrym alashamen jauyp qorghaghan qar ghúmyry. Búl qar ózinen ózi astynan erip, qúrymay qoya ma? Gazetanyng bir týrli qazyna joly osymen túra túrsyn, endi qalamgha kelelik.

Qazyna - gazetanyng syrty, jabuy; qalam, maqala – jany. Adam sheberligi aralasyp is qylmasa, tauday altyn – bir óli qazyna. Million iyesi nadan, qalamgha shorqaq bolsa, múnyng óli millionynan gazeta jýrmeydi. Gazetany kýilep, jaratyp bәigege qosugha óz aldyna sheber, bilgish, jýirik kerek. Búl ghúmyr toyyna shaqyrylghan kóp, óz ónerine tiyisti oryn alghan joq. Gazetagha basshy bolu kim bolsa, sonyng qolynan kelmeydi. Gazeta isi ýy aghash bolsa, basqarmasy múnyng tezi bolady. Basqarmagha basylam dep, tilenip kelgen maqala tez basyna әkelip tastaghan aghash. Aghash bútaqsyz somday, besbeldem bolsa, tezshi rahattanyp basady, bútaqty, qisyq aghashty tezge salsa, shytyrlay jarylyp úzynnan synatyn; tezshi sol iyininen asyryp laqtyratyn.

Orynsyz, kestesiz jazylghan maqala basqarmagha keregi joq. Tezshi isi jaqsy bolsyn dese, súlu aghash әkel, basqarma isi kórkeysin desen, kóp qylyp, basqarmagha jaqsy jazghan maqala jiber. Biz basqarmamyz aituly jaqsy dep maqtanbalyq, sóitse de, sabasyna qaray pispegi, minsiz jalghyz qúday, sekpilsiz jalghyz kýn. Basqarma jayyn oqushylar synar. Ýishi qansha sheber bolsa da, ýy aghash tez qasynda bolmasa, isi oiynan shyqpas. Basqarma óz әlinshe qansha jaqsy qyzmet  qylsa da, maqala kelui sarang bolsa, basqarmanyng dinkesi qúryr.

Gazet jazushygha qúmar. Tilshi, habarshy – gazeta otyny. Maqala jazu kez-kelgenning qolynan kelmeydi, búghan ýirengen, kónbis sheberlik kerek. Múny gazeta oqushylarynyng bәrinen tilemeydi. Maqalany qalam ózi tilegende jazsa, sóz kesteli bolmaq. Búl - basqarma hәm basqarmagha japsarlas gazeta kisilerining mindeti. «Keruenge ermek edin, kóship baq» degen. Gazeta shygharatyn bolghan son, maqalany jazyp baq.

Basqarma, maqala jazuy osymen jata týrsyn. Gazetagha habarshy, tilshi qaydan bolmaq?

Gazetany shygharghan Evropa, gazetany gýldendirgen Evropa. Evropada kesteli sóz arasynda gazeta kýshi - úlygh patshalyqtyng biri dep sóileydi. Búl sipat gazetagha qalay bitken? Evropada gazeta – ghúmyr ainasy. Ghúmyr ne bolsa, bәri gazetada kórinip týrady. Gazetany oqyp, júrt ózin-ózi kóredi, ózin-ózi biledi.

Bilim artyghy oryn tapqan әdis-tәsil, búlar ghúmyr jýzinde talas-tartys sipaty. Gazetagha Evropa ghúmyr bolghandy jazady, ne bolghanda әr adam, әr sayasat partiyasy gazetadan kórinip, qarsy jaqtyng amalyna qaray әdis qylady. Biz Evropanyng gazetasyn alyp, búghan qazaq ghúmyrynan ne týk jazbadyq, ne Qarymbayday, tilge, habargha sarang boldyq. Múnymyz balyqty jaghagha shygharyp, endi júz degen emes pe? Qyrda el ishinde jýrgen hat biletin qazaq bizding gazetagha tilshi – habarshy bolmasa, kim bolady? «Qazaq» gazetasy qazaq ghúmyryna aina bolmasa, qazaq ózin-ózi qalaysha tanidy? Ghúmyr jýzinde gazetany qalaysha paydalanady?

«Quandym týnde jýrip, kýn shyghar dep, bolsa da búlt býrkeu, jel quar dep», - Narmambet aitqany qayda? «Qazaqqa» tilshi-habarshy bolatyn azamattar barmysyn, joqpysyn? Gazetanyng qashsa qútylmaytyn bir isi – sayasat joly. Múnymyz ýkimet pen júrt arasy. Júrt ýkimetpen qasynyspay, arbaspay ghúmyr sýrmes. Bizde júrt joq pa, ýkimet joq pa? Qyrda bolghan sayasat isine bizding «Qazaq» tipti saran. Bizde habarshy joq! Búl qalay, bizding qyrda hat biletin kisi joq pa?

Toghyz oblys, bir guberniya qazaq jaylau qylghan jerde neshe oblostnoy mekeme, neshe mirovoy sudiya, neshe krestiyanskiy, uezdny nachalinik mekemeleri bar, osynyng әr qaysysynda tym bolmasa bir qazaq perevodchik bar, okrujnoy sot perevodchikteri ghúmyr boyy qazaqty aralaydy. Gazetagha – ghúmyr ainasyna, әsirese kerek sot otchety. Sotta ghúmyr isi boyausyz kórinedi. Tolstoydyng sot otchetyn zerttep alyp, roman jazatyny osy... Qyrda qansha uchiyteli, múghalim, bolys tilmashy bar. Taghy qyrda adam, mal dәrigeri, felidsher bar. Hat biletin qazaq qansha! Osylar habarshy – tilshi bolsa, men múny jazamyn ba?

Sipalap ainalama qol sermedim,

Jastardan erinshekti men kórmedim!

«Qazaqqa» bar bilgenin jazyp túrsa,

Erinshek bizding jastar men der me edim?

Qyr balasy.

«Qazaq» gazeti, 1915 j., № 94.


Men Kadet partiyasynan nege shyqtym?

Kadet partiyasy: «Jer adamgha menshikti bolyp berilse de jón» deydi. Bizding qazaq jerdi menshikti qylyp alsa, bashqúrtsha kórshi mújyqqa satyp, biraz jylda sypyrylyp, jalanash shygha keledi.

Kadet partiyasy últ avtonomiyasyna qarsy. Biz Alash úrandy júrt jiylyp, últ avtonomiyasyn tikpek boldyq.

Fransuz, orys hәm ózge jýrttyng tarihynan kórinedi: molla ýkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi. Ruhany is ayaq asty bolady. Jalovanie alghan mollalar hýkimetke jetekshilik bolyp, erip ketedi. Bizding qazaq-qyrghyzdyng isin kórkeytetin bolsaq, hýkimet isinen bólip qoyghan ong bolady. Ony oryssha «otdelenie serkvy ot gosudarstva» deydi. Kadet partiya mening búl pikirime ózgeshe qaraydy.

Osy ýsh jol airylghany biyl ashyqqa shyqty. Men sonan song qazaqqa Alash partiyasyn ashugha tyrystym. Múny men iilidegi jalpy qazaq sezinde aitqan edim.

Ghalihan.

«Qazaq», 1917 j., 23 dekabri, №256


Baspagha dayyndaghan Zarqyn Tayshybay

Abai.kz

34 pikir