(Iı jәne İi tanbalary boyynsha)

Qazirgi tanda latyn әlipbiyine tolyqqandy kóshudi kesheuildetip otyrghan mәselelerding biri –  tól dybystardyng dúrys tanbalanuy jәne halyqtyng qabyldauyna jenil әlipby núsqasyn úsynu mәselesi. 

Álemdik tәjiriybedegi latyn әlipbiyin qoldanushy qay halyqtyng bolmasyn әlipby reformasyndaghy kýrdeli mәseleler de tól dybystardyng tanbalanuynan tuyndaghan. Demek latyn әlipbiyine kóshu tәjiriybesi kórsetip otyrghanday, ózge halyqtar osy joldy birneshe ghasyr boyy jýrip ótse, biz bir-eki jyldyng auqymyna syidyryp, birden halyq sanasynyng qarsylyqsyz  qabyldauyn kýtuimiz qisynsyz bolar. 

Latyn әlipbiyine kóshudi әldeqashan erte bastap ketken aghylshyndar birneshe әlipby reformalary barysynda әrbir dybystyng әlipbiydegi  atauy jәne sóz arasynda oqyluy  mәselesine qaramastan, oqylym erejelerin qalyptastyrghan. Mysaly, Ii dybysynyng әlipbiydegi atauy [ai] bolghanymen, ashyq buynda ghana [ai]  bolyp  oqyluy, basqa jabyq jәne biteu buyndarda [i] dep oqyluy әdisteme túrghysynan tiyimdi bolady degen oidamyz. Birinshiden,  әlemdik tәjiriybeden eskeretin negizgi mәsele, әlipby reformasy túsynda  tól dybystardyng mýmkindiginshe әlem tilderindegi balamalardan alshaqtatpay alghan jón dep esepteymiz. Ekinshiden, qazaq tilinde «i» әrpining óte jii qoldanyluy  әrip ýstindegi nýktening kóbengine әkeledi. Osy mәselelerdi eskere otyryp, «bir dybys – bir tanba» prinsiypine say әri әlem halyqtarynyng basym kópshiliginde oryn alghan  «i» dybysynyng ornyna  «ı»   әrpin berip, «ı» ornyna   «i» tanbasyn úsynudy jón lep sanaymyz. Oyymyz dәleldi bolu ýshin, osy  eki tanbany ózara almastyru mәselesine qatysty  synama ótkizdik. Olardyng qúramy 3 toptan qúralghan 30 erikti adamnan túrdy. Aldymen  eki әripting oqyluy men jazyluy tanystyryldy, keybir shetel azamattaryna latyn әlipbiyine negizdelgen qazaq әlipbii týsindirildi.  Bәrine jeke sózdi, sodan song sóz tirkesin oqu tapsyrmasy úsynyldy. Mәselen:

Áripterdi ózara almastyryp oqu nәtiyjesindegi qorytyndy tómendegidey boldy:

1, top. Latyn әlipbiyimen  jaqsy tanys qazaq tilin jetik biletin top. Ózara almasqan әripterdi birden qabyldady jәne sózder men sóz tirkesterin erkin oqydy.

2, top. Latyn әlipbiyimen jetkilikti dәrejede tanys emes, qazaq tilin jetik biletin top. Ózara almasqan әripterdi  dúrys qabyldady, sózder men sóz tirkesterin oquda  kidiris jasady.

3, top. Latyn әlipbiyimen tanys, qazaq tilin bastauysh dengeyde ghana  biletin sheteldikter (top qúramynda 2 efiopiyalyq, 3 týrik,  1 shotlandyq, 2 ýndis, 2 orys).  Ózara almasqan әripterdi qabyldap, sózder men sóz tirkesterin bayau oqydy. Tek 2 týrik әripterdi  qate oqydy. 

Qorytyndylay kele, Iı jәne İi әripterin ózara ornyn almastyru shaghyn toptaghy synama qorytyndysy kórsetkendey, әdisteme túrghysynan oquda qiyndyq tudyrmaytyny bayqaldy jәne keleshekte osy oi-boljam jýzege asyp jatsa, este saqtaudyng tiyimdi jattyghulary  arqyly atalghan әripterding oqyluy men jazyluyn jyldam mengertuge mýmkindikter bar ekendigin aitqymyz keldi. 

Lәzzat Beysenbaeva 

Euraziya Últtyq Uniyversiyteti, PhD

Abai.kz