Júma, 19 Sәuir 2024
Aymaq 6037 22 pikir 10 Aqpan, 2020 saghat 12:04

Qordaydaghy oqighany jyly jauyp qoigha bolmaydy

Elimiz Tәuelsizdik alghanymen, tituldy últtyng azamattyq-qoghamdyq, әleumettik-ekonomikalyq, sayasi-etnikalyq qúqyghy mýldem joq ekenin Qordayda oryn alghan oqigha aiqyndap berdi. Búnday oqigha monoúlttyq memleket qúrugha bet alghan elde endi jii bolyp túrady. Qala da, dala da búrynghy kópúlttyq kelbetin joghaltyp, bir últtyq ajaryna ene bastady.

Osyghan qatysty arydan boljap, kýni búryn últtyq iydeologiya qalyptastyra almaghan biylik qazaq-dýngen elitalyq-etnostyq әm ekonomikalyq-qylmystyq qaqtyghysyna oryn berip aldy. Bizding shesheuinikter týrli últ aralas qonystanghan jerde túratyndardy ghana qaperge alyp, al, bir ghana últ qonystanghan jerde túratyndardyng әleumettik-ekonomikalyq mýddesin 30 jyldan beri eskermeuining ayaghy qandy oqighagha bastap alyp keldi. 

Búghan halyq emes, 30 jyldan beri Qorday qazaqtarynyng barlyq mýddesin ayaqqa taptap, tek dýngenderdi ghana adam qataryna qosyp kelgen barsha biylikte bolghan shendi-shekpendiler týgeldey kinәli. Eng aldymen, qazaqtyng kiyeli shekarasynda dýngenderge etnikalyq qylmysty top qúrghyzghan, jergilikti qazaqtardy kәsipkerlikpen, dihanshylyqpen ainalysugha mýmkindik bermegen Qorday audanynda biylik tizginin búrynghy jәne býgingi ústaghandar qatang jazalanuy kerek. 

Dúnghandar búghan deyin Qyrghyz elinde de beypildik tanytyp, tituldy últty basynyp, 2006 jyly Qazaqstangha qashyp bas saughalaghan edi. Endi jana otandarynda búrynghy әuenderinde basyp, tuymyzdy órtep, ústazdarymyzdy sabap, seksendegi aqsaqalymyzdy tayaqqa jyghyp, poliyseylerimizdi adam dep sanamaytyn dәrejege jetti. Búny qazaq «suyndy iship, qúdyghyna týkirgendik» deydi. 

Qazaq tildi BAQ qazaq últyna qarsy dúnghandar ústanghan sayasat ashyq jazylsa, orys tildi BAQ tek últaralyq qaqtyghys dep jele jorta óte shyghuda.

Osy orayda Altyn Orda saytynda belgili jornalshy Serik Maleevtin  «Mejnasionalinoe stolknovenie v Kordae. Osnova konflikta sohranyaetsya» atty terennen qauzaghan saraptamalyq maqalasy shyqty. Biz osy maqalany Abay kz saytynyng oqyrmandaryna audaryp úsynyp otyrymyz.

Óz basym, qazaqstandyq IIM siyaqty Qordaydaghy teketires tәmәm boldy dep jogharghy jaqqa danghazalaudan aulaqpyn, әri jalaulatqan uәjder jasap, jalghan qiyal qúshaghynda qalmaymyn. Tektires tolyq bitken joq. Onyng terenge jayghan tamyryn júlyp alyp tastay almaysyn.

Men búl jaghdayatty býkil el kóleminde alyp qarastyrudy úsynamyn.

Biz nege qol jetkizdik:

Dúnghandar ishimdikti tatyp almaytyn, elimizding ontýstigin meken etken etnikalyq top.

Olar dinine berik imany kәmil músylmandar.

Bala tuu jaghynan eshbir problemalary joq.

Dúnghandar – tamasha dihandar әm biznesmender.

Dúnghandar – júdyryqtay júmylghan etnikalyq top.

Dúnghandardyng etnikalyq toby birte-birte qúshaghyn kenge jayyp keledi. Ári Qorday audanyndaghy ózderining ekonomikalyq mýddesining auqymyn keneytude.

Al, endi ózimizding tap osy kiyeli Qorday topyraghynda túratyn qazaqtargha keletin bolsaq, mynany angharamyz.

Qazaqtardyng basym kópshiligi ishimdikti esh tatyp almaydy.

Qazaqtar islam dәstýrin berik ústanady.

Qazaqtardyng dúnghandar siyaqty bala tuu jaghynan esh problemasy joq.

Elimizding Ontýstigindegi qazaqtar dihanshylyq pen bizneste dúnghandardan esh kem týspeydi.

Qazaqtar júdyryqtay júmylghan dey almaymyn.

Qazaqtar san jaghynan ósip, Qorday audanyndaghy ózderining ekonomikalyq mýddesining auqymyn keneytuge kýsh sala bastady.

Al, Qorday degenimiz – Qazaqstannyng Qyrghyzstanmen shektesetin shekarasy. Búl jerde ýlken aqsha arly-berli aghylyp jatyr. Onyng ishinde kontrabanda men saudadan týsetin qyruar qarjy bar.

Yaghni, tituldy últ qazaq pen dúnghan etnikalyq tobynyng arasyndaghy ekonomikalyq mýddelerding konfliktisining oryn alghandyghy kózge úryp túr. Búla jerde passionarly  [fr. passioner – sheksiz qúshtarlyq] dúnghan etnikalyq toby men odan da zor passionarly qazaqtardyng arasyndaghy teketiresi beleng aldy.  

Mine, osy kezde bәri bir shetke jiylyp qoyylyp, týsinbestik jaylaydy. Al, týsinbestik, renish-ókpe oryn alghan jerde, iydeologiya ómirge keledi. Dúnghandadyng jaghdayynda búl últshyldyq, antialashtyq әm antiymemlekettik iydeologiya. Qazaqtar bәrin bauyryna basyp jatyr, búnyng bәri dúrys emes, memleket bizge ógeylik tanytuda degen gói-góiler sóz etile bastaydy. Búnday memlekette dúnghandar ýshin esh bolashaq joq degen pikir algha tartylady. Mine osydan kelip, bolashaq tolyq qandy konflikti órbip әm ósip shyghady.

Onyng ýstine antialashtyq әm antiymemlekettik iydeologiya әuelde birli jarymdardyng qauashyghyna qonaqtay keulese, jýre kele, bizdegi oryn alyp otyrghan iydeologiyalyq bos auasyz kenistik jaghdayynda esh kedergige úshyramay, Qazaqstandaghy dúnghan kópshiligining basty iydeologiyasyna ainalyp shygha keldi. 

Mine biz tap osymen betpe-bet kelip otyrmyz. Qordaydaghy dúnghan men qazaq últaralyq qaqtyghysynyng eng tereng de, tamyrly sebebi osynda jatyr.

Osy qaqtyghysty tap dúnghandardyng ózi bastaghandyghy kezdeysoq emes. Olardyng arasyndaghy antiqazaqtyq kónil-kýy búrynnan pisip jetilgen. Al, Qazaqstan Halyqtary Assambleyasy tórinde shaljiyp otyrghan osy halyqtyng ókilderi óz qandastary arasynda esh yqpaly joq quys keudeler ghana.

Kórip otyrghanymyzday búrala biylep, sharyqtata últtyq әn salumen búnday problemalardy esh sheshe almaymyz.

Qansha aitqanmen, Qazaqstannyng ontýstiginde jer az (búghan jastar arasyn jaylaghan júmyssyzdyqty qosynyz), biraq qazaqtar men dúnghandar arasynda tuu óte joghary bolghandyqtan, IIM jogharghy shendilerining izin ala «Qaqtyghys basyldy, túrghyndardyng alandaushylyghynyng esh sebebi joq?» dep kenirdek jyrta mәlimdey almaymyz.

Óz basym dәl osylay kesip-pishpes edim.

Elimizding ontýstigindegi halyqtyng tyghyz qonystanuy problemasyn kýshke salatyn bir ghana poliyseylik is-sharamen sheshe almaymyz. Onyng ýstine qazaqtar eshqashan dúnghandar jәne ózge de Qazaqstandaghy etnikalyq toptardy bólip jarmaydy.

Degenmen bәstik qúny million túratyn bir saual bar. Nege Qazaqstan Halyqtary Assambleyasy mýsheleri ýshin demokratiyany belden basyp Qazaqstan Parlamentine saylanugha kvotalyq mýmkindik beremiz, nege olar óz qandastaryn kvotamen halqy az soltýstikke qonystanugha ýndemeydi?

Biz tek osylaysha ghana Qazaqstannyng ontýstigindegi oryn alyp otyrghan jaghday men júmyssyzdyqty, qazaq pen dúnghandar arasyndaghy ekonomikalyq mýddeden tuyndaghan qaqtyghystardy sheshemiz.

Búla arada Qordaydaghy dúnghandardyng aldynda esh tandau joq. Ózderi týp kóterile osydan 130 jyl búryn qashqan Qytaygha qayyra bara almaydy. 2006 jyly etegin kesip elinen qughan qyrghyz aghayyndargha baryp ta panalay almaydy.

Biraq júrttyng bәrine, qazaqqa da, dúnghangha da, Qazaqstandaghy basqada etnikalyq azshylyqtardyng ókilderine júmys pen túrghyn ýy tabylatyn halyq siyrek qonystanghan Qazaqstannyng soltýstigi bar.

Qazaqstan Halyqtary Assambleyasy mine әli eshkim týren salmaghan osy baghytta júmys isteui kerek. Ózderining kvotalaryn toltyryp, halyq tyghyz qonystanghan jerlerdegi enbekke qabiletti jastaryn Qazaqstannyng soltýstigine attandyrsyn. Bosyp ketken orystardan bosaghan jerdi jaynatyp, membaghdarlama boyynsha salynghan ýilerge qonystanyp, óz últy arasyndaghy júmyssyzdyq problemasyn sheship, qazaq elining baghy ýshin qyzmet etsin. 

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz

22 pikir