- قازاق ماتەماتيكاسىنىڭ قا­زىرگى دەڭگەيىنە كوڭىلىڭىز تولا ما؟
- بىزدە «بىرەۋدەن ىلگەرى، ءبى­رەۋ­دەن كەيىن» دەگەن ءسوز بار. سو­عان سۇيەنسەك، ءبىزدىڭ ماتەماتيكا ەش­كىمنىڭ ماتەماتيكاسىنان كەم ەمەس دەي الامىز. وكىنىشتىسى-ونى با­تىس الەمى بىلە دە، تۇسىنە دە بەر­مەيدى. بىراق بۇل باسقا ءاڭ­گى­مە. مە­نىڭ ويىمشا، قازاقتىڭ ما­­تە­ما­تيكاسى سۇمدىق قىرىپ بارا جات­پاسا دا، كوشتەن قالىپ كەلە جات­قان جوق. ماسەلەنكي، ەۋ­­را­زيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە قىز­­­­­­مەت ەتەتىن ۋالباي ومىرباەۆتى الاي­ىق. ول الەم عالىمدارى جىل­­دار بويى باس قاتىرعان «نا­گا­تا پروبلەماسىن» شەشتى. ءسويت­­­تى دە، مەملەكەتتىك سىي­لىق­­تىڭ لاۋرەاتى اتاندى. وسى جەر­دە «نە­گە ۋالباي، نەگە باسقا ەمەس؟» دە­گەن سۇراق تۋادى. نەگىزى بىزدە ۋال­­باي سىندى مىقتى ما­تە­ما­تيك­تەر كوپ. الايدا ولاردى جۇرت ءبى­لە بەرمەيدى. ويتكەنى ولار ۋال­باي سەكىلدى مىقتى پروب­لەما تا­با العان جوق. قا­را­پاي­ىم تىرلىك قى­لىپ، شەكتەۋلى شەڭ­بەردەن شى­عا الماي قالدى. ەۋ­رازيا ۇلت­تىق ۋني­ۆەر­سي­تەتىنىڭ وقى­تۋشىسى مۇق­تار­باي وتەل­با­ەۆ تا مىقتى ما­­تە­ما­تيك. قازاق­ستان بويىنشا ءشا­كىرتى ەڭ كوپ ۇس­تاز سول. ەين­ش­تەي­ننىڭ قان­شا ءشا­كىرتى بولدى؟ دە­سەڭىز، وندا ءبىر دە ءبىر اسپيرانت بول­ماعان. نيۋ­تون دا شاكىرت ءتار­بيەلەمەگەن. ءبى­راق ونىڭ ەڭ­بەك­تەرىنىڭ اسەرى­مەن ميلليون­دا­عان ادام عىلىمعا كەلگەن. سون­دى­ق­­تان مىقتى ماتە­ما­­تيكتەردىڭ ءدا­رەجەسى مەن دەڭ­گەي­ىن شاكىرت­تەر­دىڭ سانىمەن با­عا­لاۋ ءتۇسى­نىك­سىز كريتەري. قالاي دەسەك تە، قا­زاق ماتە­ما­تي­كا­سى­نىڭ بۇگىنگى دەڭ­گەيىنە كو­ڭىل تو­لا­دى.
- وتاندىق ماتەماتيكتەردىڭ ەڭ­بەكتەرى ۇكىمەت تاراپىنان لاي­ىقتى باعالانىپ ءجۇر مە؟
- جوق، ءبىزدى ەڭ اۋەلى شەتەل موي­ىنداپ، شەتەل تانيدى. سودان كەي­ىن عانا ءوز ەلىمىزدە جارىل­قا­نا­مىز. ۋالبايدىڭ مىقتى ماتە­ما­تيك ەكەنىن وسىدان بالەنباي جىل بۇرىن ايتقام. سەنبەسەڭىزدەر، مە­نىڭ سۇحباتتارىمدى قاراڭىزدار. سول ۋالباي مەملەكەتتىك سىي­لىق­تى قالاي الدى؟ ونى اۋەلى اقش ما­راپاتتادى، سودان كەيىن عانا قا­زاقستان «بىزدە ۋالباي دەگەن مىق­تى ماتەماتيك بار ەكەن عوي» دەپ وعان اتاق-داڭقتى ءۇيىپ-توگىپ بە­رە سالدى. سوندا دەيمىن-اۋ، اي­دا­­لاداعى امەريكا ۋالبايدى قا­زاق­ستانعا، قازاقتارعا تانىتپاسا، ون­ىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي جۇرە بە­رەر مە ەدىك؟
- ماتەماتيكتەرگە بەرىلەتىن فيلد سىيلىعىنا ۇمتىلىپ ءجۇر­گەن قازاق عالىمدارى بار ما؟
- بۇل جەردە «ۇمتىلىپ ءجۇر­گەن» دەگەن تىركەستى قولدانباس ەدىم. ويتكەنى فيلد سىيلىعى نو­بە­ل سىيلىعى سياقتى. بۇل سىي­لىق­­تارعا ەشكىم ءوز-ءوزىن ۇسىن­باي­دى. ۇمىتكەردى وزدەرى تاڭداپ، جە­­ڭىم­­پازدى وزدەرى انىقتايدى.
قازاقتا: «حالىق ايتسا، قالىپ ايت­پايدى» دەگەن ماقال بار. وتىرىك ما­قال. حالىق ءومىرى وتىرىك ايتادى. ءبىر عانا مىسال ايتايىن، كو­پەر­نيك: «جەر كۇندى اينالادى» دەدى ال حا­لىق: «كۇن جەردى اينالادى» دە­دى. كىمدىكى دۇرىس، كوپەرنيكتىكى دۇ­رىس. ءبىر-اق ادام. «سەن سولاي ايت­تىڭ» دەپ ونى وتقا جاعادى. بۇل حالىقتىڭ اقىماقتىعى. دە­مەك باعاناعى ماقال بوس ءسوز. مۇنى نو­بەل سىيلىعىن تاراتاتىن كو­مي­تەت جاقسى بىلەدى. ولار حا­لىق­تىڭ پىكىرىنە قارامايدى. سىي­لىق­­تى شۆەد عىلىمى اكا­­­­­­­­­­­­­­­­دە­ميا­سىنىڭ 40 شاقتى مۇشەسى بە­رەدى. سىيلىق باس-اياعى 5 سالادان بەرىلەدى. ءاۋ باس­تا مۇندا ءتورت-اق سالا بولعان. ول-فيزيكا، حيميا-بيولوگيا، مە­دي­تسينا جانە ادەبيەت. ەكو­نو­مي­كا سو­ڭىنان قوسىلدى. ونىڭ قو­­سى­لۋى­نا بانكيرلەر مۇددەلى بول­دى. نو­بەلدىڭ وسيەتىندە ەكو­نو­ميكا ەمەس، ماتەماتيكا بولعان. ءبى­راق ونى سىزىپ تاستاعان. مۇنى قوز­­عا­ماي-اق قويايىق. سەبەبى بۇل باس­قا ءاڭ­گىمە.
نوبەل سىيلىعىن العان ەكو­نو­ميستەر تولىپ جاتىر. سولاردىڭ بار­لىعى ماتەماتيكتەر. نەگىزى عى­لىم­دا قانداي دا ءبىر سىيلىق الۋ ءۇشىن جۇمىس جاساۋعا بولمايدى. عى­لىمدا عىلىم ءۇشىن جۇمىس ءىس­تەۋ كەرەك.
- قازاق ماتەماتيكتەرى الەم ما­تەماتيكتەرىنىڭ الدىنا «ناگاتا پرو­ب­لەماسى» سياقتى ەسەپتى نەگە قوي­مايدى؟
- بىرىنشىدەن، ادامدا تالعام دە­گەن بولۋ كەرەك. مىسالى، ءدۇ­نيە­جۇ­زىنىڭ ءبارى كوستيۋم كيەدى. ونى نە­گە كيەدى، ويتكەنى كوستيۋمدى فران­تسۋزدار ويلاپ تاپقان. ءدۇ­نيە­جۇ­زىنىڭ بۇكىل موداسى سولاردان باس­­تاۋ الادى. كيۋري اتومدى، تسير­­كۋلدى نەمىستەر ويلاپ تاپتى. قا­زىر الەمدە «جاپوندىق ساپا» دە­گەن ۇعىم بار. ول قايدان پايدا بول­دى؟ جاپونداردىڭ «تويوتاسى»، «سو­نيى» بار. سوعان قاراپ، جۇرت­تىڭ ءبا­رى «جاپونداردىڭ باسى قات­تى ءىس­تەيدى ەكەن، بۇلاردىڭ ءبارى كە­­رە­مەت ەكەن» دەگەن كوزقاراس قا­لىپ­­تاس­­تىرادى. مىسالى، ولاردا مۋ­را­كامي دەگەن جازۋشى بار ال قا­زاقتاردا دۋلات يسابەكوۆ دەگەن جا­زۋشى بار. دۋلات يسابەكوۆ مۋ­را­كاميدان ارتىق بولماسا كەم ەمەس. الايدا مۋراكاميدى ءبارى ءبى­لە­دى، يسابەكوۆتى قازاقتان باسقا ەش­كىم بىلمەيدى. نەگە؟ ويتكەنى «جا­پوندىق ساپا» دەگەن ۇعىم ولار­دىڭ باسقا سالالارىنا دا اۋى­سىپ كەتكەن. ابايدىڭ ءىنىسى ءشا­كارىم: «اباي دەيتىن حاكىم، دا­نىش­پان كىسى ەدى. اتتەڭ، تۋعان جەرى قا­زاقتىڭ ءىشى بولعاندىقتان قادىرى ازى­راق ءبىلىندى» دەگەن بولاتىن. قا­زاق حالقىنىڭ بار ەكەنىن الەم جاڭا ءبىلىپ جاتىر. ال ەۆرەيلەر مەن اعىلشىندار، نەمىستەر مەن جا­پوندار الەمدى بارلىق سالا بوي­ىنشا بيلەپ-توستەۋگە ۇيرەنىپ ال­عان. ولاردىڭ ميىنا قازاقتار «جا­ڭالىق جاسايدى» دەگەن وي كى­رىپ تە شىقپايدى. وسى تۇرعىدان ال­عاندا ءبىز ەداۋىر قيىنشى­لىق­تار­عا كەزدەسىپ ءجۇرمىز. دەگەنمەن ءتۇپ­تىڭ تۇبىندە قازاقتاردان دا دا­نىش­­پاندار شىعادى. ول ۋالباي بو­لا ما، مۇقتارباي بولا ما، باس­قا بولا ما ونى ايتا المايمىن.
- ءسىز دە ماتەماتيكسىز، الەم ما­تەماتيكتەرىنىڭ الدىنا نەگە پرو­بلەما قويمايسىز؟
- مەندە پروبلەما بار. بىراق ول الەمدىك دەڭگەيدە مە، دەڭگەيدە ەمەس پە ونى ايتۋ قيىن. ويتكەنى الەم­دىك دەڭگەيدەگى دۇنيەلەردىڭ ءبا­رى سالىستىرمالى نارسە. ماتە­ما­تيكالىق پروبلەما قويۋ ءۇشىن كەز كەلگەن ماتەماتيكتىڭ ەڭ اۋەلى ءوز ءىزباسارلارى بولۋ كەرەك. ەسەپتى شە­شۋدى سولار باستاۋى ءتيىس.
- ءسىزدىڭ پروبلەماڭىز قالاي اتا­لادى. ونىڭ اتىن اتاپ، ءتۇسىن ءتۇس­تەدىڭىز بە؟
- جوق. ءوز پروبلەماما ات بە­رىپ، ايدار تاققان جوقپىن. وعان اتى-ءجونىمدى دە تەلىگىم كەلمەيدى. ما­تەماتيكادا كەز كەلگەن پروب­لە­ما­عا فاميلياڭدى بەرۋ كەرەك دە­گەن تالاپ جوق. اربىردەن سوڭ ءبى­رەۋ­­دىڭ پروبلەماسىنا ونىڭ اتى-ءجونى قويىلماۋى دا مۇمكىن.
«تورتكەن» دەيتىن الگەبرا بار. وسى­نى قانشا ايتسام دا، بۇعان قى­تايلاردان باسقا ەشكىم نازار اۋ­دارعان جوق. «تورتكەنگە» ات بى­لاي قويىلدى. وسىدان 4-5 جىل بۇ­رىن مەن يتالياعا بارىپ، دە­ما­لىس پەن ەڭبەكتى ۇشتاستىرىپ ءجۇر­دىم. سوندا جۇرگەندە ماعان ال­گەب­را­نىڭ ءتورتىنشى دارەجەلى تەڭدەۋى كەل­دى. ول 4 ارىپتەن قۇرالعان بول­دى. ءوزىم كەنەن ازىرباەۆتىڭ ءان­دە­رىن جاقسى كورەمىن. ول كىسىنىڭ ءتورت­كەن دەيتىن قىزى بار. ناق­تى­لا­ساق، ونىڭ شىن ەسىمى ءتورت كەم­پىر، ءبىر شال. وسى ويىما ءتۇستى دە، تەڭ­­دەۋ­دى «تورتكەن» دەپ اتاپ ءجى­بەر­دىم. ءبى­راق ول ءدال وسىلاي اتا­لىپ كەت­كەن جوق. ويتكەنى «ءتورت­كەن» ما­تە­ماتيكا ءۇشىن اسا اۋقىمدى پروب­­لە­ما ەمەس. بىراق مەنى قى­­­زىق­تىرادى. وسى پروبلەمانى ءوز ءشا­كىرت­­تە­رىم­نىڭ شەشكەنىن قالايمىن. وسىعان قا­تىستى قىتايلاردىڭ ءۇس­تىرت جۇ­مىس­تارىن كوردىم، وعان كو­ڭى­لىم كون­شىگەن جوق.
- قازاق بالالارىنىڭ ماتە­ما­تي­كا سالاسىنا تارتىلۋى نەگە كەمشىن ءتۇسىپ جاتىر؟
- بۇل پىكىرمەن كەلىسپەيمىن. ما­تە­ماتيكاعا كەلىپ جاتقان با­لا­لار از ەمەس. مۇنداي قۇبىلىس بار­لىق جەردە بار. دۇنيەجۇزىندەگى بالا­لاردىڭ بارلىعى ماتەماتي­كا­دان قورقادى جانە ونى جەك كورەدى. ءدۇ­نيەجۇزىندە ەڭ كوپ وقىلاتىن سا­باق تا ماتەماتيكا. ول ءبىرىنشى سى­نىپتان ونىنشى سىنىپقا دەيىن وقىتىلادى. دەسەك تە وقى­عان­­داردىڭ 1 پايىزى عانا وسى سا­لا­عا بەت بۇرادى. بۇل - تابيعي قۇ­بى­لىس. ونى ماسەلە ەتىپ كوتەرۋدىڭ قا­جەتى جوق. بىزدەگى پروبلەما بۇل ەمەس. بىزدەگى پروبلەما رەسپۋ­ب­لي­كا­لىق، حالىقارالىق بايقاۋلاردا جە­ڭىسكە جەتىپ جاتقان جاس ما­تە­ما­تيك­تەردىڭ جوعالىپ كەتەتىندىگىنەن تۋىپ وتىر. قازاقستاندا «ۇزدىك­سىز­دىك» دەگەن ءۇردىس جوق. باسى جاق­سى باستالادى دا، سوڭى سيىر­قۇي­ىم­­­شاقتانىپ كەتەدى. ءبىزدىڭ ت­ا­­­­­لانت­تى با­لالاردىڭ بارلىعى ءىرى جەڭىس­تەر­دەن كەيىن شەتەل اسادى. بالالار ءتۇ­گىلى ۋالبايدىڭ ءوزى امەريكادا ءجۇر. ويتكەنى قازاقستان وعان دۇ­رىس جاعداي جاساي العان جوق. ءبىز­دە عالىمدارعا مەدال بەرە سالۋدى مو­دا كورەدى. مەدال دەگەن نە ول، قۇر انشەيىن «بلەستياشكا». جا­سا­ماي ما جاعدايدى. ۇلكەن ءۇي، دۇرىس كو­لىك، جاقسى ايلىق بەرىپ ىن­تا­لان­دىرۋعا بولادى عوي.
استانانىڭ 180 كۆادراتتىق ءۇي­ىن­دە بولدىم. بىراق وندا عالىم ەمەس، بيزنەسمەن تۇرادى. وسى جاع­داي نەگە كەرىسىنشە بولمايدى؟ ءبىز­دە شەتەلدەن مامان شاقىرۋعا قۇ­مار. ولار كىمدەر ءوزى؟ ولار سول جاق­تا جۇمىس تابا الماعاندار، ءوت­پەي قالعاندار جانە باسىم بولىگى اعىل­شىن ءتىلىنىڭ مۇعالىمدەرى. ول جاق­تان بىزگە ماتەماتيكا، فيزيكا، حي­ميا سالاسىنىڭ مىقتىلارى كەل­گەنىن ءوز باسىم كورگەن ەمەس­پىن.
- ءوزىڭىزدىڭ الەۋمەتتىك جاع­داي­ىڭىزعا قاناعاتتاناسىز با؟
- ەشكىمنەن كەم ەمەسپىن. باي­لىق جاعىنان ەسەپتەسەڭىز مە­نەن دە بايلار تولىپ جاتىر. الاي­دا مەن كوشەدەن بوتەلكە تەرىپ ءجۇر­گەن جوقپىن. ءوزىمنىڭ قالاعان ءىسىم­مەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. ءشا­كىرت­تەرىم دە كوپ. ودان باسقا نە كە­­رەك؟
- شاكىرتتى قالاي تاڭدايسىز؟
- بۇرىن بارلىعىن شاكىرت قى­لا بەرەتىنمىن. قازىر ءوزىم كور­گەن­دەرمەن، سىرىن بىلەتىندەرمەن عا­نا ارالاسامىن. ويتكەنى سىرتتان كەل­­گەندەرمەن جۇمىس ىستەۋ قيىن. قول­دارىنداعى قۇجاتتارى كو­بى­نە­سە وتىرىك بولادى. سوسىن مەنى دە، ءوز­دەرىن دە شارشاتادى. انەۋ ءبىر كەز­­دەرى الدەكىمدەردى بەلدەن با­سىپ، قور­عاتىپ جىبەردىم. قازىر سول قى­لى­عىم ءۇشىن ۇيالىپ ءجۇرمىن. ءبۇ­­گىن­دە وزىمە شاكىرت قىلعىم كەل­گەن جاس­تاردىڭ 3-4 كۋرستا جازعان عى­­لى­مي جۇمىستارىنا قارايتىن بول­­دىم. قالعانى سونىڭ ءنا­تي­جە­سى­ن­دە بەلگىلى بولادى.
- سوندا ماتەماتيكا عى­لى­مى­نىڭ اتاعىن ءسىزدىڭ بەدەلىڭىز ار­قى­لى الىپ كەتكەندەر بار ما؟
- جوق دەپ ايتا المايمىن.
- سولاردىڭ عىلىمعا كەرى اسە­رىن تيگىزەتىنىن بىلە تۇرا، مۇن­داي قادامعا قالاي باردىڭىز؟
- ولار عىلىمعا كەرى اسەرىن تي­گىزە المايدى. مىسالى، پەدا­گو­­گي­كادان جىلىنا جۇزدەگەن ادام قور­عايدى. سولاردىڭ بار­لىعى كە­رەمەت پە؟ وسىنىڭ قا­سىن­دا مە­نىڭ ىقپالىممەن ءوتىپ كەت­كەن 1 ماتەماتيك ەشتەڭە ءوز­گەرتە ال­ماي­دى.
ماتەماتيكتەردىڭ استانادا ءوت­كەن ءى سەزىندە ماتەماتيكا ءپا­نى­نىڭ مۇعالىمدەرىن 3 جىل سايىن ات­تەس­تاتسيادان وتكىزىپ تۇرۋ تۋ­را­لى ۇسىنىس ايتىلدى. بۇل قۇر ءاۋ­رە­شىلىك. استانا مەن الماتىدا ما­تە­ماتيكتەردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرىپ وتى­رۋعا بولادى. ال ەلدى مە­كەن­دەر­­دەگى ماتەماتيكتەردى قالاي تەك­­سەرەسىز؟
مەنىڭ ءبىر ەۆرەي وقۋشىم بار. قا­زىر يزرايلدە تۇرادى. الگىنىڭ قا­بىلەت-قارىمى سۇمدىق. ونى­مەن باسقا شاكىرتتەرىمدى سالىس­تى­را ال­مايمىن. دەسەك تە، عىلىم­عا جە­تەك­تەپ ءجۇرىپ قوسقان ءشا­­­­­­­­­­­كىر­­تىم «تۇك بىلمەيدى، ما­تە­ما­تي­­كادان ءمۇل­دە ماقۇرىم» دەپ ايت­پايمىن. بار­لىعى سالىس­تىر­ما­لى تۇردە عوي.
- نارىقتىق ەكونوميكالىق زا­ماندا عىلىممەن اينالىسۋ قان­شالىقتى ءتيىمدى؟
- ءتيىمسىز. بۇل جەردە ءسىز عى­لىم­مەن نە ءۇشىن اينالىسىپ ءجۇر­گەنىڭىزدى ۇعۋ كەرەكسىز. ەگەر ءسىز «كوتتەدج سالامىن»، «ما­شي­نا مىنەمىن» دەسەڭىز، سىزگە عىلىم­مەن اينالىسۋدىڭ كەرەگى جوق. قاي جەردە، قاي كەزەڭدە بول­ما­سىن عىلىمداعى، ونەردەگى ادام­دار­دىڭ جالاقىسى تومەن بولعان. شە­تەلدە دە سولاي. الايدا شە­تەل­دە مىقتى قورلار بار. عا­لىم­دار سول قورلاردىڭ گرانتتارىن ۇتىپ الىپ ءومىر سۇرەدى. قازاق­ستان­دا مۇنداي جوقتىڭ قاسى.
بىزدە بىردە-ءبىر باي عىلىمعا قار­جى قاراستىرمايدى. بارلىعى تىر جالاڭاش قىزداردىڭ باي­قاۋى­نا اقشا بولگەندى ابىروي سا­نايدى. بىرەۋى قازاق عى­لىمى­نىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە نيەت ءبىل­دىر­مەيدى.
مەن عىلىمنان ءلاززات الامىن. مە­نى اقشا قىزىقتىرمايدى. ءوزىم­نىڭ ەركىن ءجۇرىپ-تۇرۋىم، قا­لا­عان ىسىممەن شۇعىلدانۋىم ءبا­رى­نەن قىمبات. ماقتانعانىم ەمەس، ءبى­راق ازىرشە قازاقستاننىڭ جو­عار­عى وقۋ ورىندارىنا شاقىرتۋى ەڭ كوپ ادام مەنمىن. بىراق مەندە ءبىر پروبلەما بار. ۋاقىت تاپشى. ەش­كىمنەن كەم ەمەسپىن جانە اسىپ تا بارا جاتقان جوقپىن. ءۇش جەردە جۇ­مىس ىستەيمىن. تاپقانىم بالا-شا­عاما جەتەدى. كوتتەدجىم جوق، ما­شينام بار. ونى ماعان باۋىر­جان وسپانوۆ دەگەن جىگىت سىيعا تارت­تى. ماشينامنىڭ ماركاسى- «شكودا». سونىمەن ارتقا دا ءجۇ­رەم، العا دا جۇرەم. بىرەۋلەر مە­نەن «مەرسەدەس» نەگە ءمىن­بەي­سىڭ؟» دەپ سۇرايدى. ماعان ونىڭ نە كە­رە­گى بار. ا پۋنكتىنەن ۆ پۋنكتىنە جەت­­سەم بولدى عوي.
- ءبىلىم جانە عىلىم مينيس­تر­لى­گىنىڭ وسى سالادا جۇرگىزىپ جاتقان رە­فورمالارىنا قالاي قارايسىز؟
- اتالمىش ۆەدومستۆانىڭ نە­گىز­گى باعىتى دۇرىس. بىراق جۇيەدەن ءجۇي­ە­گە كوشۋ كوبەيىپ كەتتى. ءبىز بو­لون ۇردىسىنە كىرىكتىك. دۇرىسى كە­ڭەستىك جۇيە بولاتىن. ماسەلەنى ما­­تەماتيكا سالاسىنان الىپ قا­راي­تىن بولساق، ءبىزدىڭ ماتەما­تي­كا­داعى قازىرگى جەتىستىكتەرىمىزدىڭ نە­گىزى وتكەن كەزەڭدە قالىپتاستى دەۋ­گە تولىق نەگىز بار. «ناگاتو پروب­لەماسىن» شەشكەن ۋالباي كە­ڭەس كەزىندەگى ماتەماتيكانى وقى­عان. عىلىمي جۇمىسىن دا سول كەز­دە جازىپ، سول كەزدە قورعاعان. ەڭ باستىسى، ول شەتەلگە دەر كە­زىن­دە شى­عىپ ۇلگەردى. ويتپەگەندە ءبىزدىڭ ابىز اباي سەكىلدى شەكتەلىپ، كو­­رىن­بەي قالاتىن ەدى.
مەن بولون ءۇردىسىن دە قول­داي­مىن. تۇپتەپ كەلگەندە بولون ءۇر­دى­سىنىڭ كەڭەستىك جۇيەدەن ەش ايىرماشىلىعى جوق. كەز كەلگەن جۇيە­نى وزىڭە سىڭىستىرگەندە ونى تۇ­تاس قامتۋ كەرەك يا بولماسا وعان ءمۇل­دە جولاماۋ كەرەك. ءبىز كرە­ديت­تىك جۇيەنى الدىق. قازىر مۇعا­لىم­دەر ازاننان كەشكە دەيىن ساباق بە­رەدى. ساعاتى، ستۋدەنتى كوپ. ءبى­راق ايلىق جالاقىسى كوبەي­مە­گەن.
بۇگىندە قازاقستاندا تاقتا جە­تىس­پەيدى. جۇرتتىڭ ءبارى يننوۆاتسيا مەن كومپيۋتەرلەندىرۋدىڭ سوڭىن­دا ءجۇر. وقىتۋشى ستۋدەنتكە ەسەپ­تى تاقتاعا بورمەن جازىپ ءتۇسىندىرۋى ءتيىس. بۇدان باسقا جولدى ءبىل­مەي­مىن.
- ينتەراكتيۆتى تاقتالار قول­دا­نىسقا ەنىپ جاتقان جوق پا؟
- ءيا، بىراق كلاسسيكالىق تاقتا قا­لۋ كەرەك. ينتەراكتيۆتى تاقتا الە­منىڭ بارلىق ەلىندە بار. دە­گەن­مەن ەشكىم بۇرىنعى تاق­تا­لار­دان باس تارتىپ جاتقان جوق. پي­فا­گور تەورەماسى وسىدان 2 مىڭ جىل بۇرىن دا پيفاگور تەورەماسى بول­عان، بىزدەن كەيىنگى 2 مىڭ جىل­دا دا ول سولاي بولىپ قالا بەرەدى. ون جەردەن يننوۆاتسيا قىلىڭىز، ون جەردەن يندۋستريليزاتسيا قى­لى­­ڭىز پيفاگور تەورەماسى ءوز­گەر­مەي­دى. ال پيفاگور تەورەماسىن ءۇي­­رەتپەسەڭىز، ماتەماتيكانى ەش­كىم ۇيرەنبەيدى. سينۋس، كوسينۋس تا­­عىسىن تاعى پيفاگور تەو­رە­ما­سى­نا نەگىزدەلگەن. اينالىپ كەل­گەن­دە جاڭالىق اشامىز دەپ ءجۇرىپ، كو­نەدەن كوز جازۋعا بولمايدى. كلاس­سيكالىق تاقتالارعا قاتىستى دا وسىنى ايتامىن.
- ينتەراكتيۆتى تاقتالار سىزگە نە­سىمەن ۇنامايدى.
- ۇنايدى. الايدا ونىڭ ما­عان نە كەرەگى بار؟ مىسالى، سەن ۇيا­لى تە­لەفون ۇستايسىڭ، مەن ۇس­تا­­ماي­مىن. ويتكەنى ول ماعان كە­رەك ەمەس. ونسىز دا ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر­­مىن.
- ۇيالى تەلەفون بايلانىس ءۇش­ىن قاجەت قوي...
- سىزگە كەرەك شىعار، ماعان كە­رەگى جوق.
- ءسىزدى بىرەۋ ىزدەسە شە؟
- ىزدەسە تاۋىپ الادى. سەن تاۋ­ىپ الدىڭ عوي.
- ماتەماتيكاعا قاتىستى مەم­لەكەتتىك تىلدەگى وقۋلىقتار جا­زىلىپ جاتىر ما؟
- بىلمەيمىن، ماعان ەشكىم تاپ­سىرما بەرگەن جوق، مەن جاز­عان جوقپىن. مەندە وعان ۋاقىت تا جوق.
- «ۋاقىت جوق» دەگەن ءسوزدى قاي­تا-قايتا ايتىپ وتىرسىز. سون­دا ءسىز جۇمىسباستى بولىپ كەت­كەنسىز بە؟
- مەنىڭ جۇمىسىم دا ءحوببيىم دە - عىلىم. تەك سونىمەن عانا اي­نالىسامىن. مەندە بوس ۋاقىت دە­گەن بولمايدى. دەمالىسىم مەن جۇمىسىم قاتار جۇرەدى. اس­تا­ناعا كەلگەنىمە 3 كۇن بولدى. سول 3 كۇندە ۆەلوسيپەد تەۋىپ ءجۇر­مىن. وزەننىڭ بويىنا ۆە­لو­سي­پەدپەن جۇرەتىن جەر جاساپ قوي­ىپتى. بۇل - وتە اقىلدى ءنار­سە، ماعان قاتتى ۇنادى. جالپى، اس­تاناعا وسىمەن 3-رەت كەلىپ تۇر­مىن.
- استاناعا نەگە از كەلەسىز؟
- قاجەتتىلىك جوق. ونىڭ ءۇس­تى­نە استانا شەنەۋنىكتەردىڭ قا­لا­سى. تۇبىندە عىلىمنىڭ قالاسى بو­لار، بىراق وعان ۋاقىت كەرەك.
- «بايتەرەكتە» بولىپ كور­دى­ڭىز بە؟
- جوق.
- نەگە؟
- قىزىق ەمەس.
- جۇرت ءسىزدى «قىرسىق قازاق­تار­دىڭ» قاتارىنا قوسادى. بۇعان نە دەيسىز؟
- ەشقانداي قىرسىقتىعىم جوق، بوس ءسوز بۇل. بىراق ماعان ءبا­رى­بىر، جۇرت نە دەسە، و دەسىن. «قىر­سىق قازاق» دەگەندى ءسىز سياق­تى جۋرناليستەر ويلاپ تاۋىپ ءجۇر­گەن شىعار. دۇنيەدە قىر­سىق­تار كوپ. سولاردىڭ كوشىن يسااك نيۋ­تون باستاپ تۇر. ماتەما­تي­كا­داعى قىرسىقتاردىڭ ميل­لون­نان بىرىنە جەتسەم، مەنىڭ قىر­سىق­تىعىمنىڭ ارقاسىندا ما­تەماتيكا عىلىمىنا جۇرت نا­زار اۋداراتىن بولسا، مەنىڭ قۋا­نى­شىمدا شەك بولماس ەدى. بىزدە مۇح­تار شاحانوۆ دەگەن «قىرسىق» بار. ءتىل تۋرالى ايتا بەرەدى. سول كى­سىنىڭ دەڭگەيىنە جەتسەم، ءوزىمدى شەك­سىز باقىتتى سانار ەدىم. قىر­سىق­سام، ماتەماتيكا ءۇشىن عانا قىر­سىعامىن. مەنىڭ ساياساتتا نە­مەسە باسقادا شارۋام جوق. ءبى­رەۋ­لەرگە پىكىرىم ۇناماسا «نۋ ي چتو؟». مەن قىز ەمەسپىن عوي، جۇرت­تىڭ بارىنە ۇنايتىن.
- باعانا ءسىز حالىق اقىلدى ەمەس دەگەن وي ايتتىڭىز عوي، سو­نى­ڭىز ارتىقتاۋ ايتىلعان جوق پا؟
- نەسى ارتىق؟ قازاقتىڭ «حا­لىق ايتسا، قالىپ ايتپايدى» دە­گەن ماقالى دۇرىس ەمەس دەدىم. ءسىز كە­لىسپەيسىز بە، مەن دالەلىن كەل­تىر­دىم عوي. مەنىڭ قاي جەرىم دۇ­رىس ەمەس، ءسىز نەمەن كەلىسپەي تۇر­سىز؟
- اركىمنىڭ ءوز پىكىرى، ءوز كوز­قا­راسى بار عوي، اڭگىمەڭىزگە راق­مەت. اماندىقپەن جۇزدەسەيىك.

سۇحباتتاسقان
قانات ماحامبەت

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=8680&Itemid=2