بەيسەنبى, 28 ناۋرىز 2024
«سوقىر» فەميدا 6520 15 پىكىر 4 اقپان, 2019 ساعات 10:12

ەندىگى جەتپەگەنى انتيۇلتشىلدىق ەدى

سۋرەت ia-centr.ru سايتىنان الىندى

قازاقتىڭ قاراسىنىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلدى الاش بالاسىنىڭ سانىنىڭ كوبەيۋى، ءارى بيىل ساناق جىلى بولعاندىقتان پىكىرى ارام باق بەتتەرىن قازاقتىڭ «ازاماتتىق ۇلتشىلدىعىن» كوزگە ىلمەي، «ەتنوناتسيوناليزم» تاقىرىبىمەن ءوز وقىرماندارىنىڭ ساناسىن ۋلاپ، رۋحاني جاۋلاپ الۋدى داستۇرگە اينالدىرىپ جۇرگەندەر از ەمەس. ءارى قاراعاندىداعى وقيعادان كەيىن ولار ورىس ءتىلدى پيعىلى جات قانداستارىمىزدىڭ اۋىزىمەن قازاق حالقىنا اقپاراتتىق قاندى جورىقتى باستاپ كەتتى.

تيتۋلدى ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ۇلتتىق بىرەگەيلىگىن ىزدەۋگە ۇزاق ەتنوۇيقىدان كەيىن پەيلى جات، پيعىلى ارام كەيبىر ورىس ءتىلدى قازاقتارسىز جانە وزگە حالىقتارسىز ىزدەۋگە دەن قويۋى، ءبىر بارماعىن ىشىنە بۇككەندەردىڭ تالايىنىڭ شامىنا ءتيىپ وتىرعانىن جاسىرىپ جابۋعا بولمايدى. "قازاق جەرىندە ءبارى قازاقشا بولۋى كەرەك" دەگەن ءومىر تالابى كۇن تارتىبىنە ەندى شىقتى. بۇل اڭگىمە ەرتە مە، كەش پە ايتەۋىر ءبىر كوتەرىلۋگە ءتيىس بولاتىن. ەندى سونىڭ ۋاقىتى تۋعان شاقتا، ورىس ءتىلدى باق قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، جىرتىعىن بۇتىندەۋدىڭ ورنىنا باسقاشا انگە باسىپ شىعا كەلدى.

ولار قازاق تۇرمىسى مەن قازاقي كەلبەتكە پىسىقىرىپ قارامايتىن ازاماتتىق پوزيتسيا دەگەندى ۇستانىپ، ساياسي الاڭ قۇرىپ، بۇكىل ۇلتقا توپىراق شاشۋدىڭ جاڭا كەزەڭىن باستادى. ال، قازاق تۇرمىسى مەن قازاقي كەلبەتكە بەيىم ەتنيكالىق پوزيتسياداعى ەل تۇرعىندارىن "ايكاپىر" اتاندىرىپ، الا قويدى بولە قىرقۋدا.

قازاقتىڭ ۇلتتىق دەربەستىككە ۇمىتىلىپ، ءوز ەلىندە اعا ۇلتقا اينالۋىنا نە كەدەرگى؟ “تولەرانتتىقتىڭ” ءداۋىرى وتكەنىن دە، ورىس ءتىلدى باق مويىنداپ وتىر. بىراق قازاقتاردى ۇلتتىق پروبلەمالار ەمەس، وتباسىنداعى كۇيبەڭ تىرلىك تولعاندىرۋى كەرەك دەپ اقىل ايتقانسيدى.

ءدىني جانە ەتيكالىق فاكتوردى ەش ەسكەرمەي، بىرجاقتىلىقپەن ەلىمىزدەگى بۇقارا حالىق الەمدىك جانە ايماقتىق مەيرامداردى بىرىگىپ وتكىزۋگە كوندىككەن دەپ: كەڭەستىك جاڭا جىل، كىرەشەن شومىلۋىن،  حەللوۋيندى، اۋليە ۆالەنتين كۇنىن مىسالعا كەلتىرىپ ءمۇايىمسيدى.

"ۇلت سانىنىڭ كوبەيۋىنە ەتنوناتسيوناليزم نەمەسە كسەنوفوبيا سىرتتان تاڭىلىپ وتىر" دەپ كولگىرسيدى دە وعان بالاما رەتىندە قازاقتار اراسىندا قازاق تىلىندە كەڭىنەن ورنىققان «ازاماتتىق ۇلتشىلدىقتىڭ» ءوڭىن اينالدىرىپ، ورىس ءتىلدى «ازاماتتىق ۇلتشىلدىق» دەگەن جاڭا تەرميندى ومىرگە اكەلۋگە بارىن سالۋدا.

وسى ورايدا الاش دۇنيەتانىمى مەن قازاق ماسەلەسىنە قاتىستى كەجەگەسى كەرى تارتاتىن (باق Kokshetau.Asia (https://kokshetau.asia/obshchestvo/36917-etnonatsionalizm-eto-put-k-razvalu-kazakhstana shakbaev?) قانداسىمىز راحيم وشاقباەۆتىڭ پىكىرىن كەيبىرەۋلەردى يمانداي ۇيىتىپ، قۇران سوزىندەي ەتىپ، جاريا ەتىپتى. بۇنداعى قورقىنىشتى وي «قازاق مۇدەسىن قورعاۋ» ناسىلدىك كەمىتۋگە باستايدى. ءارى قازاق ەلى كوپۇلتتى مەملەكەت دەگەن ساندىراق پىكىردى قانداسىمىزدىڭ اۋزىمەن ايتقىزۋدىڭ ار جاعىندا نە جاتىر؟

«سووتۆەتستۆەننو، كوگدا مى گوۆوريم پرو ەتنوناتسيوناليزم، ناتسيونال-پاتريوتى ۆىستۋپايۋت زا يسكليۋچيتەلنوست ي پرەۆوسحودستۆو كازاحوۆ ۆ كازاحستانە. ەسلي ۋج گوۆوريت پرو توچنوست تەرمينوۆ، ەتو پوپاداەت پود وپرەدەلەنيە راسوۆوي ديسكريميناتسي سوگلاسنو كونۆەنتسي وون و ليكۆيداتسي ۆسەح فورم راسوۆوي ديسكريميناتسي. داۆايتە يا پروتسيتيرۋيۋ ەتو وپرەدەلەنيە: “راسوۆايا ديسكريميناتسيا — ليۋبوە رازليچيە، يسكليۋچەنيە، وگرانيچەنيە يلي پرەدپوچتەنيە، وسنوۆاننوە نا پريزناكاح راسى، تسۆەتا كوجي، رودوۆوگو، ناتسيونالنوگو يلي ەتنيچەسكوگو پرويسحوجدەنيا، يمەيۋششيە تسەليۋ يلي سلەدستۆيەم ۋمالەنيە پراۆ چەلوۆەكا ي وسنوۆنىح سۆوبود ۆ پوليتيچەسكوي، ەكونوميچەسكوي، سوتسيالنوي، كۋلتۋرنوي يلي ليۋبىح درۋگيح وبلاستياح وبششەستۆەننوي جيزني”. ەسلي مى گوۆوريم و گراجدانسكوم ناتسيوناليزمە، و توم، چتو ينتەرەسى كازاحستانتسەۆ پرەۆىشە ۆسەگو، تو ۆ ەتوم سمىسلە يا پريزنايۋ سەبيا گراجدانسكيم ناتسيوناليستوم. پوەتومۋ يا، ناپريمەر، كاتەگوريچەسكي پروتيۆ ەدينوي ۆاليۋتى ۆ ەاەس، يا ۆىستۋپايۋ زا بولەە ناپوريستۋيۋ زاششيتۋ ناشيح ينتەرەسوۆ ۆ ەتوم ينتەگراتسيوننوم وبەدينەني. نو ۆسە مى، ۆنە زاۆيسيموستي وت ناتسيونالنوستەي، يمەەم ابسوليۋتنو راۆنىە مورالنىە، گراجدانسكيە پراۆا ي راۆنىە وبيازاننوستي. كومۋ نۋجەن وسوبىي ستاتۋس؟».

كوپتى تولعاندىرعان «از ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەپ جۇرگەنىمىز جەتىستىگىمىز بە، كىناراتىمىز با» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابىن قانداسىمىز قابى قانىپ بىلايشا بەرەدى:

«بەز پروۆوزگلاشەنيا وسوبوگو ستاتۋسا كازاحوۆ ۆ كازاحستانە مى جيت نە موجەم؟ منە كاجەتسيا، نام گريازنىي ۆوزدۋح گورازدو بولشە مەشاەت، چەم نەكي ستاتۋس. نو ۆ توم، چتو كازاحي نازوۆۋت سەبيا گوسۋدارستۆووبرازۋيۋششەي ناتسيەي ي تەم سامىم ۆوزمۋت نا سەبيا وتۆەتستۆەننوست زا سۋدبۋ سترانى، نەت جە نيچەگو پلوحوگو؟ پوچەمۋ درۋگيە ناتسيونالنوستي نە موگۋت برات ەتۋ سامۋيۋ وتۆەتستۆەننوست، ەسلي وني توجە گراجدانە كازاحستانا؟ ەسلي ناس بولشينستۆو، ناپروتيۆ، مى دولجنى ەششە بولەە تاكتيچنو پودحوديت ك ۆوپروسام ناتسپوليتيكي، دابى نە ۋششەمليات ينتەرەسى مەنشينستۆ ۋ پۋبليكي، يمەيۋششەي تريبۋنۋ ي ناحودياششەيسيا سەيچاس ۆ ترەندە، مويا پوزيتسيا سەيچاس نەپوپۋليارنا. نو يا گوتوۆ وزۆۋچيۆات ەە پوستوياننو ي تۆەردو وتستايۆات. نەت ني ۋ كوگو ني پرەۆوسحودستۆا، ني يسكليۋچيتەلنوستي! دليا مەنيا ەتو پرينتسيپيالنىي ۆودورازدەل. كازاحستانتسى — نارود منوگوناتسيونالنىي»

ءوزىنىڭ قوعام قايراتكەرى ەمەس، كاسىپكەر ەكەنى ويىنا ورالىپ، وسى سۇحباتىمەن جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسىپ، ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ وتىرعانىن جورتا ۇمىتىپ، مەن ەشكىممەن پىكىرسايىسقا تۇسپەيمىن دەپ مالىمدەيدى دە: «...چي پراۆا، يا سچيتايۋ، ستاۆياتسيا پود ۋگروزۋ اپولوگەتامي مونوناتسيونالنوستي — ناپريمەر، مويم درۋگوم ايدوسوم سارىموم. يا سوۆەرشەننو نە رازدەليايۋ تەزيس سارىما و توم، چتو مى نە منوگوناتسيونالنىي نارود ۋ ناس ەست رۋسسكيە، تاتارى، ۋزبەكي، كورەيتسى، ۋكراينتسى ي ت. د. يا پەرەچيسليل تولكو كرۋپنىە ەتنوسى. ۋ ناس منوگو مەتيسوۆ وت مەجناتسيونالنىح براكوۆ، كوتورىە گوردو سچيتايۋت سەبيا كازاحستانتسامي. پوچەمۋ مى وبيازاتەلنو دولجنى پروسيت يح نازىۆات سەبيا كازاحامي؟ ۋ ناس چتو، تاكوي بولشوي كومپلەكس؟ دليا ەتيح ليۋدەي يح ناتسيونالنايا يدەنتيچنوست موجەت بىت تاكجە ۆاجنا، كاك دليا ناس ناشا. پرينۋجدات درۋگيە ناتسيونالنوستي سامويندەنتيفيتسيروۆاتسيا كازاحامي، ا نە كازاحستانتسامي، ەتو گرۋبو نارۋشات يح پراۆا ي ەتو ۆىگلياديت ابسۋردنو. توگدا نا چەم مى بۋدەم سترويت ناشۋ وبششۋيۋ منوگوناتسيونالنۋيۋ يدەنتيچنوست؟ مويا ۆەرسيا — ونا ۋجە ەست ي ەە نۋجنو سترويت ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد نا بازە تسەننوستەي گۋمانيزما ي پريزنانيا ابسوليۋتنوي تسەننوستي ناشەي وبششەي گوسۋدارستۆەننوستي. ەتنيچەسكايا سامويدەنتيفيكاتسيا — دەلو ليچنوە وبششيە تسەننوستي ۆ توم، چتو ۋ ناس پراۆا چەلوۆەكا دولجنى بىت نادەجنو زاششيششەنى، دولجنو بىت ۆەرحوۆەنستۆو زاكونا، چتو مى يمەەم پراۆو دىشات چيستىم ۆوزدۋحوم، مى پروتيۆ كوررۋپتسي، سترەميمسيا ك پروگرەسسۋ ي حوتيم يمەت ۆ ناشەي سترانە لۋچشيە ميروۆىە پراكتيكي، چتوبى ناشا جيزن بىلا بولەە بەزوپاسنوي ي كومفورتنوي...».

وشاقباەۆ بۇدان ارى ۇلتتىق بىرەگەيلىك اركىمىنىڭ جەكە باسىنىڭ ءىسى مەن وعان ارالاسپايمىن دەيدى دە، قازاق ەلىندەگى ورىس تىلىندەگى باق قولدان ۇرلەپ جۇرگەن قازاقستانداعى فاشيزمگە ەلىمىزدە جوق دەپ ورىندى جاۋاپ بەرەدى. ءارى ءوزىنىڭ ورىس ءتىلدى «ازاماتتىق ۇلتشىلىدىعى» ءۇشىن  الەۋمەتتىك جەلىدەگى قارالانۋىن قازاق تىلدىلەردىڭ كورگەنسىزدىگىنە بالايدى. قازاق مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ جاتقان، ءارى ۇلتتىق پارتيانىڭ مىندەتىن مويىنا الىپ وتىرعان Facebook-تى  اقپاراتتى بۇرمالايدى دەپ شاعىنادى.

«ەتنوناتسيوناليزم — ەتو پۋت ك رازۆالۋ سترانى يا نە سچيتايۋ ۆوزموجنىم ناحوجدەنيە راسيستوۆ ۆ پۋبليچنوم پولە كازاحستانا. ەتنوناتسيوناليزم ۆوزبۋجداەت پەششەرنىي ارحەتيپ — ەستەستۆەننۋيۋ ورگانيچەسكۋيۋ پوترەبنوست چەلوۆەكا ۆ سيستەمە «سۆوي-چۋجوي». تەم سامىم نانوسيتسيا بولشوي ۋششەرب نام، كازاحام. يز ناس دەلايۋت كاكيح-تو پەششەرنىح ناتسيوناليستوۆ. نو ەتو سوۆەرشەننو نە تاك. ۋ ناس سۆوي يستوريچەسكي پۋت — پۋست نەپروستوي، نو مى ەگو دولجنى ساموستوياتەلنو پرويتي. نو راسيزم، ەتنوناتسيوناليزم، كسەنوفوبيا، يا ۋۆەرەن، ەتو نە ناش پۋت».

وسى سۇحباتتى الۋشى ءتىلشىنىڭ «ءسىز شىن مانىسىندە انتيۇلتشىلدىق قوعامدىق بىرلەستىگىن قۇرىپ نەمەسە ونىڭ قۇرامىنا كىرە الاسىز با؟» دەگەن ساۋالىنا  «ونو ۋجە ەست — ەتو پارتيا نۋر وتان، ي يا ەە اكتيۆنىي چلەن. يا ۋبەجدەن، چتو ناش پرەزيدەنت ۆسە ەتي گودى ۆەل يسكليۋچيتەلنو پراۆيلنۋيۋ ي سبالانسيروۆاننۋيۋ پوليتيكۋ تسەننوستي ميرا ي سوگلاسيا پروپيسانى ۆو ۆسەح ناشيح كليۋچەۆىح دوكۋمەنتاح. ەتو وسنوۆا ناشەگو رازۆيتيا، بەز نيح مى پوتەرياەم گوسۋدارستۆەننوست. گدە ەتي پوپۋليستى بۋدۋت، كوگدا ۆنەشنيە سيلى پرەدياۆيات كازاحستانۋ سۆوي پرەتەنزي ي پراۆا، وبوسنوۆىۆايا يح زاششيتوي وت فاشيزما؟ پوسموتريتە، كاكوي وبراز سوزدالي ۋكراينە ي ك چەمۋ پريۆەلو يسپولزوۆانيە وبرازا فاشيزما دليا دوستيجەنيا گەوپوليتيچەسكيح تسەلەي. ۆ يۋگو-ۆوستوچنوي ۋكراينە 2,7 ميلليونا بەجەنتسەۆ. ەتو كاتاستروفا! يا ابسوليۋتنو نە وجيدال وت سۆويح توۆاريششەي ي درۋزەي زاياۆلەني، چتو “مى نە منوگوناتسيونالنايا سترانا”، چتو ۆەس نارود كازاحستانا ەتو كازاحي، ا ۆسە وستالنىە ناتسيونالنوستي – دياسپورى، ي ياكوبى ۋ نيح ەست ۆتورايا رودينا. نەت ۋ نيح درۋگوي رودينى! وني زدەس روديليس ي وني پولنوپراۆنىە گراجدانە كازاحستانا. مى ۆسە وبەدينەنى وبششەي يستوريچەسكوي سۋدبوي نا “يسكوننوي كازاحسكوي زەملە”. ۆلاست نە دولجنا زايگرىۆات س ناتسيوناليستامي» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ارنايى تاپسىرمامەن سۇحبات ساۋالىن تۇزگەن ءتىلشىنىڭ ارام پيعىلى قازاق ءتىلدى الاش بالاسىنا قارسى انتيۇلتشىل قوزعالىس قۇرىپ وعان قازاقتاردى تارتۋ ءام وسى يدەيا توڭىرەگىندە ورىس ءتىلدى قانداستارىمىزدىڭ تامىرىن باسىپ كورۋ.

"بار ماسەلە ۇلتتىق بىرگەيلىك ەمەس، ازاماتتىق بىرەگەيلىك توڭىرەگىندە شەشىلۋى كەرەك" دەيتىن ورىس ءتىلدى باق ەل ءىشىن وسىلايشا الا تايداي ءبۇلدىرۋدى قالاپ وتىر. ءتىپتى جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ تاريحي اتاۋىن يەلەنۋى ورىنسىز شۋ كوتەرۋدە. ءتىلشىنىڭ سوڭعى ساۋلى قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋدىڭ توڭىرەگىندە ءورىپ، وعان وشاقباەۆ مىرزا: «...ەتو وچەن چۋۆستۆيتەلنايا تەما، كوتورايا ترەبۋەت بولشوگو وبسۋجدەنيا. پرينيمات رەشەنيە و پەرەيمەنوۆاني سترانى نۋجنو پوسلە توگو، كاك بۋدەت پونياتنو، چتو وب ەتوم دۋمايۋت ناشي سوگراجدانە. گلاۆنايا سلوجنوست ۆەد زاكليۋچاەتسيا ۆ توم، چتو پوسلە پەرەيمەنوۆانيا داجە سام فاكت گراجدانستۆا بۋدەت پريراۆنەن ك پرينادلەجنوستي كازاحسكوي ناتسي. درۋگوي ۆوپروس ەششە ي ۆ توم، چتو ەتۋ پوۆەستكۋ راسكاچيۆايۋت وپرەدەلەننىە ليۋدي، ي وني حوتيات وبەرنۋت پەرەيمەنوۆانيە ۆ ۆىگودنوم يم كليۋچە يا ۋۆەرەن، ۆلاست نە دولجنا بولشە زايگرىۆات س ناتسيوناليستامي. تەم بولەە، چتو پوميمو رازجيگانيا روزني ي يازىكوۆوي نەتەرپيموستي، وني پىتايۋتسيا پوستاۆيت پود سومنەنيە يلي داجە سۆەرنۋت وسنوۆنىە دوستيجەنيا ناشەگو نارودا ي پرەزيدەنتا — ابسوليۋتنىي مير ي ابسوليۋتنوە مەجناتسيونالنوە سوگلاسيە. يا داجە پودوزرەۆايۋ، چتو يدەت پرەدنامەرەننايا سكرىتايا ناتيۆنايا كامپانيا پو ديسكرەديتاتسي ۆسەح دوستيجەني 28 لەت نەزاۆيسيموستي. نەكوتورىە يز نيح داجە پريامو نازىۆايۋت سۆوە ۆيدەنيە بۋدۋششەگو سترانى ۆتوروي رەسپۋبليكوي. تو ەست وني حوتيات “پەرەۋچرەديت” كازاحستان، پەرەپيسات وسنوۆى ناشەي كونستيتۋتسي، پومەنيات ۆسە نازۆانيا ي سيمۆولى، ۆكليۋچايا فلاگ. سدەلات سترانۋ مونوناتسيونالنىم گوسۋدارستۆوم س ماكسيمالنىمي ستيمۋلامي پو ۆىتەسنەنيۋ نەكازاحوۆ ي ليۋبىح ليۋدەي، نە ۆلادەيۋششيح گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم. ا چتو بۋدەت سو سترانوي ي سۋدبامي ليۋدەي، يح ابسوليۋتنو نە ۆولنۋەت» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

سوندا وسىنداي بۇلدىرگى سۇحبات بەرۋدەگى Kokshetau.Asia-نىڭ كوزدەگەنى نە دەگەن ساۋال كوڭىلدى الاڭداتادى. بىراق «كوپ قورقىتىپ، تەرەڭ باتىراتىنىن» ورىس ءتىلدى باق-تىڭ سەزىنۋى ءام بايبالامداپ، ويبايعا باسۋى كوڭىلدى تىنشىم ەتەدى.

ەندى ۇلت بولىپ ساقتالىپ قالامىز دەسەك، قازاق مۇددەسى ءۇشىن ءوز ىشىمىزدەگى «انتيۇلتشىل» جانە «ينتەرناتسيونالدىق» قوزعالىستارمەن كۇرەسكە ءتۇسۋدىڭ ءداۋىرى تۋعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قورعانىستان كۇرەسكە اۋىساتىن كەز جەتكەن سياقتى. ءسىز قالاي قارايسىز!؟

ءابىل-سەرىك الياكپار

Abai.kz

15 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1559
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2249
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3499