ازيا قۇرلىعىندا تۇركى تەكتەس تايپالار ىشىندە رەسەيدىڭ وتارلاۋىنا قاتتى قارسىلىق كورسەتكەن قازاق حالقى بولسا، افريكا جەرىندە وتارلاۋشى ەۋروپامەن العاش قاقتىعىسقا تۇسكەن ەلدەردىڭ ءبىرى وسى بەنين. پورتۋگالدار ۇندىستانعا بارار جولدا ەڭ الدىمەن افريكا جەرى ارقىلى ءجۇرىپ ءوتتى دەدىك. بۇل 1500 جىلداردىڭ شاماسىندا ەۋروپالىقتار مىڭ جەردەن وتتى قارۋى بولسا دا قارا قۇرلىققا ىشكەرىلەي ەنە المايتىن. ولار بار بولعانى جاعالاۋدا ورنالاسقان قالالاردى عانا قورقىتىپ، سوندا بيلىك قۇردى. مۇنداي تەرريتوريالار افريكانىڭ 10 پايىزىنا دا جەتپەيتىن. ال ەركىندىك سۇيگىش افريكالىق جاۋىنگەر تايپالار قۇرلىقتى ويقاستاپ تىرشىلىك ەتە بەردى.

امەريكا جەرىندە پلانتاتسيالار قۇرىلىپ، ءىرى مونوپوليست كومپانيالارعا ارزان ەڭبەك كۇشى كەرەك بولدى. فيزيكالىق تۇرعىدا الدەقايدا قۋاتتى، سوم تۇلعالى افريكاندىقتار تاپتىرماس قۇلدىڭ جۇمىسىن جاساي الاتىن. بىراق ەسىڭىزدە بولسىن ول كەزدە قازىرگىدەي قارا ناسىلدىلەر قۇل بولادى دەگەن تۇسىنىك اتىمەن جوق بولاتىن. سەبەبى سولتۇستىك افريكانىڭ قۇل بازارلارىندا ءوزى سارى، كوزى كوك ەۋروپالىقتار، ورىستار، گرۋزيندەر مەن چەركەستەر، بولگارلار مەن رۋمىندار ساتىلاتىن. ەندى ەۋروپا ۇلكەن شىعىنعا بارماي-اق باس بىلدىرىلمەگەن وسىناۋ قارا ءناسىلدى ەركەكتەردى ساتىپ الۋ ءۇشىن ايلاعا كوشتى. بۇل ءۇشىن ولارعا دەلدالدار قاجەت ەدى.

ولار بەنيندىكتەردى قارۋ-جاراق پەن اقشاعا ساتىپ الا باستادى. ال بەنين بيلەۋشىلەرى افريكا تۇكپىرىنەن توپىرلاعان قۇلداردى پورتۋگالدارعا ۇستاپ بەرىپ وتىردى. جاعالاۋداعى ەۋروپا كەمەلەرى زار جىلاعان الىپ دەنەلى قارا ادامدارعا لىق تولدى. وسىلايشا ءىرى كولەمدە قۇل ساۋداسى قالىپتاستى. دالانىڭ تاعى اڭىنداي تىرشىلىك ەتكەن بۇل قارا ادامدار اتلانتتىڭ جۇرەك اينىتار ايدىنىندا بىرنەشە اي جۇزە وتىرىپ امەريكاعا جەتكىزىلدى. جول بويى جۇرەكتەرى اينىپ، تەڭىزگە ۇيرەنە الماي پالۋبادا قۇسىپ، ودان قالسا قوجايىندارىنىڭ شەكتەن تىس قاتالدىعى، باس بىلدىرىلمەگەن اساۋلاردى قانشا اپتا اش ۇستاپ ازاپتاۋىنىڭ كەسىرىنەن ءار كەمەدەگى 100 ادامنىڭ 70-ءى ءولىپ تىناتىن. بىراق بۇل ساۋداگەرلەر ءۇشىن ايتارلىقتاي شىعىن ەمەس. سەبەبى 30 ادامدى ارزىمايتىن اقشاعا ايىرباستاپ الۋ بيزنەسمەندەردى ودان ءارى بايىتتى. وسىلايشا امەريكاعا جەتپەي جاتىپ بۇل ادامدار قۇلدىق پسيحولوگياعا ۇيرەنە باستادى.

سونىمەن ءومىر بويى بوستاندىقتا شالىقتاعان افريكالىق ادامدار توپ-توپ بولىپ قۇلدىققا ايدالىپ كەتە باردى. بۇل قاسىرەتتىڭ باستاماسى عانا. بەنين امىرشىلەرى ەگەر بىزدە وتتى قارۋ بولسا ءبىز بۇكىل كورشىمىزدى باعىندىرامىز ءسويتىپ دامىعان ەۋروپا ەلدەرىمەن يىق تىرەستىرەتىن كۇنگە جەتەمىز دەپ ويلادى. ءيا، العاشقى جىلدارى ءبارى كەرەمەت بولدى. اق ادامدار بەنيندىكتەردىڭ قولىنا قارۋ ۇستاتىپ، وزدەرى قىزىعىنا قاراپ تۇردى. وتتى قارۋمەن جاراقتانعان بەنيندىك اسكەر كورشىلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باعىندىرىپ الدى. جاۋلاپ الۋ قورىتىندىسىندا بەنين ناعىز اسكەري يمپەرياعا اينالدى.

ەندى الىپ يمپەريا قۇلدىراي باستادى. باعىندىرعان جەرلەر قاڭىراپ بوس قالدى. سەبەبى  وندا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردىڭ ءبارى قۇلدىققا ساتىلعان ەدى. شارۋاشىلىق تۇگەل دەرلىك كۇيرەدى. ازىپ-توزعان جۇرت ەگىن سالىپ، جەر جىرتۋدى قالامادى. ۋاقىتشا پايداعا مالدانعان بيلەۋشىلەر قامسىز تىرلىكتەرىن ودان ءارى جالعاستىرا بەردى. قارۋ اسىنعان ەلدەن ەندى شارۋالار جان-جاققا قاشا باستادى. وڭتۇستىك نيگەريادا وسىنداي قاشقىندار قاپتاپ كەتتى. ءتىپتى بەنيننەن قاشىپ شىققان گينۋۆا دەگەن پاتشا ۇلى وسىنداي قاشقىنداردىڭ باسىن قوسىپ ۆارري كورولدىگىنىڭ نەگىزىن قالايدى. وسىلايشا قۇر قارۋعا يەك ارتقان ءبىر كەزدەگى الىپ يمپەريا بەنين ءوزىنىڭ قالاي ازىپ-توزعان اڭعارماي دا قالدى. اينالىپ كەلگەندە قۇر سۇلدەرى قالىپ، ءبىرىن-ءبىرى قىرعان جۇرتتى اعىلشىندار كەلدى دە كولونياعا اينالدىردى. ال بەنيننىڭ اعىلشىندارعا قول سەرمەۋگە دە قاۋقارى قالماعان-دى.

وسى تاريحي ساباق ءبىر كەزدەرى ءبىزدىڭ ەلشىلەرىمىز ماسكەۋگە بارىپ، وتتى قارۋ العاندا ءبىز ەشكىمنىڭ وتارىنا اينالماعان بولار ەدىك دەگەن جالعان ۇمىتكە ەلىتۋگە بولمايتىنىن ۇقتىرۋى كەرەك ەدى. سەبەبى قارۋدى پايدالانىپ، قالاي ادام ءولتىرۋدى يگەرگەنىمىزبەن ول قارۋدى ءوزىمىز جاساپ شىعارا الماساق، وزگەنىڭ اۋزىنا قاراپ تەلمەڭدەۋمەن وتەمىز. الىسقا بارماي-اق قويايىق. بەنين تاعدىرىن قايتالاعان جانىمىزدا مەملەكەت بار. بۇل – جوڭعارلار. شۆەد تۇتقىنى رەنات وسى ءبىر كوشپەندى حالىققا زەڭبىرەك قۇيۋ، ونى پايدالانۋدى ۇيرەتتى. مۇنىڭ اقىرى نە بولدى؟ توز-توزى شىعىپ، قانسىراعان جاۋىنگەر حالىق جەر بەتىنەن مۇلدە قۇرىپ كەتتى ەمەس پە؟. پورتۋگالدار بەنين ەلىنە قارۋ ۇستاتسا، ورىستار جوڭعار ەلىنە مۇنى بىلدىرتپەي جۇزەگە اسىردى. وقيعا بىلاي وربىگەن ەدى.

ورىستاردىڭ I پەتر پاتشاسى بيلىككە كەلە سالا شۆەدتەرمەن سوعىسادى. پولتوۆا تۇسىندا بولعان سوعىستا شۆەدتىڭ رەنات ەسىمدى وفيتسەرى ورىستارعا تۇتقىنعا تۇسەدى. وسى تۇتقىن پاتشا جارلىعىمەن وزگە اۋداندارعا ەمەس، ءدال جوڭعارلارمەن شەكارالىق ايماققا يامىشەۆ (قازاقشا ءجامىش) بەكىنىسىن تۇرعىزۋعا اتتاندىرىلادى. ەكسپەديتسيانى بۋحگولتس باستاپ ولار جولدا كەلە جاتقاندا ويرات قوسىندارىنا كەزدەيسوق ۇشىراپ وسى كەزگە دەيىن ىم-جىمى ءبىر ەكى جاق سوعىسا كەتەدى. جوڭعارلار وسىنىڭ الدىندا عانا ءسىبىر شەكارالىق شەپتەرىنە قانشا رەت ەلشىلىك سالعانى، ءتىپتى ماسكەۋگە دەيىن بارىپ قايتقانى بەلگىلى. ويراتتار نە ءۇشىن پاتشا ادامدارىنا شابۋىلدايدى؟ سونىمەن نە كەرەك ورىس جاساقتارى شەگىنىپ، رەنات كەزدەيسوق تۇتقىنعا تۇسەدى. ويراتتار اراسىندا 20 جىل ءومىرىن وتكىزگەن رەنات ولارعا بۇرىن مۇلدە بەيتانىس بولعان وتتى قارۋدىڭ قۇپياسىن اشتى. بۇل تۋرالى رەناتتىڭ وزىمەن قۇپيا كەزدەسكەن رەسەي ەلشىسى ل.ۋگريۋموۆ بىلاي دەيدى:

«شۆەد وفيتسەرى رينات 1729 جىلى ويراتتارعا 4 فۋنتتىق 15 دانا زەڭبىرەك، كىشى كاليبرلى 5 دانا زەڭبىرەك، 10 فۋنتتىق قىسقا ستۆولدى 20 جانا زەڭبىرەك جاساپ بەرىپ، ولارعا قالاي قولدانۋدى ۇيرەتتى».

رەناتتىڭ تۇتقىنعا ءتۇسۋى كەزدەيسوقتىق پا، الدە قولدان جاسالعان دۇنيە مە؟ بۇل جاعىن وقىرماننىڭ وزىنە قالدىردىق.

سەبەبى باستى ماسەلە بۇل ەمەس. عىلىم مەن جاڭالىعى جوق ەل ءتۇبى بوداندىققا تۇسەتىنى انىق. بۇل دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. ۇنەمى اينالىستا بولماعان نارسە ءتۇبى ەسكىرەدى. ەسكى نارسەلەردەن، كونە دۇنيەلەردەن قۇتىلا الماساڭىز جاڭا نارسەلەر كەلمەيدى. جاڭادان كەلگەن بىرەڭ-ساراڭ دۇنيە قوردالانىپ قالعان ەسكى نارسەلەردىڭ قاسىندا ءوز قاسيەتىن جوعالتادى. بۇل يىستەنىپ كەتكەن تاماققا تازا تاماقتى ارالاستىرعانمەن بىردەي دۇنيە.

اقىر سوڭىندا ابدەن قانسىراپ ءالى قۇرىعان بەنيندىكتەردى انگليا، ال جوڭعارلاردى رەسەي قالپاقپەن قاعىپ الدى. عىلىم مەن بىلىمگە ارقا سۇيەمەگەن ەلدىڭ تاعدىرى تراگەديامەن اياقتالاتىنى بىزگە ساباق بولسا ەكەن.

رىسبەك رامازانۇلى، تاريحشى

Abai.kz