ەگەمەن قازاقستاننىڭ ارىقاراي دامۋىنا 1995 جىلعى جاڭا كونستيتۋتسيا ۇلكەن ىقپال مەن ءرول اتقاردى. ەلباسى 1995 جىلدىڭ 30 ساۋىرىندەگى ۇندەۋدە ەلگە نە ءۇشىن جاڭا كونستيتۋتسيا كەرەكتىگىن جانە ونىڭ قازاقستاننىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن قاجەتتىلىگىن حالىققا جەتە ءتۇسىندىردى. سول كەزدە ادىلەت ءمينيسترى ن.شايكەنوۆتىڭ باسشىلىعىمەن ارناۋلى جۇمىس توبى قۇرىلدى. ونىڭ جۇمىسىن ەلباسى تىكەلەي ءوز باقىلاۋىنا الدى. ول كىسىنىڭ ساراپشىلارمەن بىرگە كەيدە كۇنىنە 12–14 ساعات جۇمىس ىستەپ، كونستيتۋتسيا باپتارىن جازۋ ىسىنە تىكەلەي اتسالىسقانىن ەسكە الۋ كەرەك.

پرەزيدەنتكە الەمنىڭ ءارتۇرلى ەلدەرىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمى، بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوزارا قاتىناسى، ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسى، ادام قۇقىعىنا، جەكەمەنشىككە بەرىلەتىن كەپىلدىك جانە ت.ب. ماسەلەلەر جونىندەگى كوپتەگەن ادەبيەتتەردى قاراپ شىعۋعا تۋرا كەلدى. ەلباسى جۇمىس توبىنىڭ الدىنا الدەكىمنىڭ كونستيتۋتسياسىن قۇر كوشىرە سالماي، كەرىسىنشە باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىن تالداۋ نەگىزىندە قازاق ەلىنىڭ تالاپتارىنا بارىنشا جاۋاپ بەرە الاتىن نەگىزگى زاڭ جوباسىن دايىنداۋ كەرەكتىگىن ۇنەمى ەل ەسىنە سالىپ وتىردى. سوعان بايلانىستى كونستيتۋتسيانىڭ بارلىق ەرەجەلەرىنەن ءبىزدىڭ ەرەكشە قازاقستاندىق قولتاڭبامىز، ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ورەسى مەن داستۇرلەرىنە جانە بولاشاقتاعى پەرسپەكتيۆاسىنا سايكەسەتىن ءوز بولمىسىمىز بايقالادى.

1995 جىلدىڭ 22 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن قاراۋ جانە زاڭ تۇرعىسىندا باعالاۋ ءۇشىن ول ارنايى قۇرىلعان كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسكە جىبەرىلدى، ال 30 ماۋسىمدا جالپىحالىقتىق تالقىلاۋعا شىعارىلدى. قازاقستاندىقتار، وزدەرىنە بيلىكپەن ءبىر دەڭگەيدە ەلدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇجاتىن جاساۋعا قاتىسۋ سەنىپ تاپسىرىلعانىن تۇسىنە وتىرىپ، ماسەلەگە ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارادى. ءبىر ايعا سوزىلعان تالقىلاۋ بارىسىندا ولار 30 مىڭعا جۋىق ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستار ەنگىزدى. سولار ەسكەرىلىپ، كونستيتۋتسيا ماتىنىنە 1100 تۇزەتۋ ەنگىزىلدى.

1995 جىلدىڭ 30 تامىزىندا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم وتكىزىلدى. رەفەرەندۋمعا ەل ازاماتتارىنىڭ 81,1 پروتسەنتى قاتىسسا ونىڭ 90 پروتسەنتكە جۋىعى جاڭا كونستيتۋتسيانى ماقۇلداپ داۋىس بەردى. سولاي ەگەمەن قازاق ەلىنىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىس سەنىمدى ساياسي-قۇقىقتىق نەگىزگە يە بولدى. كونستيتۋتسياعا سايكەس، تاۋەلسىز قازاقستان دەموكراتياشىل، زايىرلى، ۋنيتارلى، الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق مەملەكەت، پرەزيدەنتتىك رەسپۋبليكا دەپ جاريالاندى. پرەزيدەنت ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن ناقتىلايتىن ەڭ جوعارى لاۋازىمدى تۇلعا، حالىق پەن بيلىكتىڭ بىرلىگىنىڭ، كونستيتۋتسيانىڭ مىزعىماستىعىنىڭ، ادام مەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگىنىڭ كەپى ءلى بولىپ تابىلادى.

جوعارى زاڭ شىعارۋشى ورگان – سەناتتان (جوعارى پالاتا) جانە ماجىلىستەن (تومەنگى پالاتا) تۇراتىن پارلامەنت. ءار وبلىستان جانە رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار ءار قالادان، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ استاناسىنان جوعارعى پالاتاعا ەكى سەناتور سايلانادى. 7 سەناتوردى پرەزيدەنت تاعايىندايدى. ءماجىلىستىڭ 67 دەپۋتاتى ءبىر مانداتتى ايماقتىق وكرۋگتەر بويىنشا سايلانادى. ۇكىمەتتى پرەزيدەنت قۇرادى، ول پرەزيدەنتكە ءوز قىزمەتى تۋرالى جاۋاپ بەرەدى جانە پارلامەنتكە ەسەپ بەرەدى. ۇكىمەتتى پارلامەنتتىڭ ماقۇلداۋىمەن پرەزيدەنت تاعايىندايتىن پرەمەر-مينيستر باسقارادى.

رەسپۋبليكانىڭ جوعارى سوت ورگانى – جالپى يۋريسديكتسياداعى سوتتاردىڭ قىزمەتىن باقىلايتىن جانە سوت پراكتيكاسىنداعى كەز كەلگەن ماسەلەنى تۇسىندىرەتىن جوعارعى سوت. جوعارعى سوت مۇشەلەرىن پرەزيدەنتتىڭ ۇسىنىسى بويىنشا سەنات سايلايدى، جەرگىلىكتى سۋديالاردى پرەزيدەنت تاعايىندايدى.

پرەزيدەنتىنىڭ تالابى بويىنشا جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ سوڭعى ماتىنىنە قوعامدىق كەلىسىم، ساياسي تۇراقتىلىق، بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگى جولىنداعى ەكونوميكالىق دامۋ، قازاقستاندىق پاتريوتيزم، مەملەكەتتىك ومىردەگى بارىنشا ماڭىزدى ماسەلەلەردى دەموكراتيالىق تاسىلدەرمەن شەشۋ سياقتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بازالىق پرينتسيپتەرى قوسىلدى. جاڭا دەپۋتاتتىق كورپۋس ءوزىنىڭ جۇمىسقا قابىلەتتى ەكەنىن بىردەن كورسەتتى. جوعارعى كەڭەس جىلىنا ەكى-ءۇش رەت شاقىرىلسا، ءماجىلىس ۇزدىكسىز قىزمەت ىستەدى (جازعى پارلامەنتتىك كانيكۋلدى ساناماعاندا) جانە 1996 جىلدىڭ بەس ايىندا ءماجىلىس 35 زاڭ قابىلدادى، ال جوعارعى كەڭەس ءبىر جىلدا 7 زاڭدى عانا بەكىتكەن ەدى.

ءبىرىنشى شاقىرىلىمنىڭ بەس سەسسياسى بارىسىندا ماجىلىسكە 644 زاڭ ءتۇستى، دەپۋتاتتار ولاردىڭ 558-ءىن ماقۇلدادى، ال ەلباسى 497 زاڭعا قول قويدى. پارلامەنت اتقارۋشى جانە زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تۇراقتى تەپە-تەڭدىك قامتاماسىز ەتۋگە ءوز ۇلەسىن قوسىپ جاتىر. پارلامەنتىنىڭ ەكى پالاتالاردىڭ ارقايسىسىنىڭ زاڭدارىن دايەكتى تۇردە تالقىلاۋ جولىمەن زاڭ جوبالارىن پىسىقتاۋدىڭ ءتيىمدى ىشكى پارلامەنتتىك تەتىگىن جاساۋعا قول جەتكىزىپ جاتىر. پارلامەنت كاسىبي جانە قۇزىرەتتى زاڭ شىعارۋشى ورگان رەتىندە رەسپۋبليكالىق جانە ايماقتىق مۇددەلەردىڭ ۇيلەسۋىن قامتاماسىز ەتۋگە، زاڭدى جوبالاۋ جۇمىسىندا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋگە ءوزىنىڭ قابىلەتتىلىگىن كورسەتتى.

سونىمەن، قازاقستاندا قازىرگى ستاندارتتارعا جانە پارلامەنتاريزم پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلگەن زاڭ شىعارۋشى بيلىكتى جاڭعىرتۋ اياقتالدى. مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى تەجەمەلىك ءارى تەپە-تەڭدىك جۇيەسىنىڭ ءتيىمدى مەحانيزمى جاسالدى.

مەملەكەتتىك مەحانيزم جەتىلدى جانە سوعان سايكەس اۋمالى-توكپەلى جاعدايلارعا قاراي، بيلىك قۇرىلىمىنىڭ دا ۇنەمى جاڭارىپ تۇرۋىن ءومىردىڭ ءوزى تالاپ ەتتى. 1998 جىلعى جولداۋىندا پرەزيدەنت كونستيتۋتسياعا بۇرىن جاريا ەتىلگەن ساياسي ىرىقتاندىرۋ ارناسىندا بىرنەشە تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى ۇسىندى. بۇل تۇزەتۋلەر، اتاپ ايتقاندا، سايلاۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋگە، ءادىل جانە ەركىن سايلاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىن ارتتىرۋعا، پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋگە، ازاماتتىق قوعامدى جان-جاقتى دامىتۋعا، ءباسپاسوز بوستاندىعىن قامتاماسىز ەتۋگە، تاۋەلسىز سوت جۇيەسىن قالىپتاستىرۋعا، بارلىق بيلىك ورگاندارىندا ايەلدەردىڭ وكىلدىگىن ارتتىرۋعا قاتىستى بولدى. جولداۋ جاريالانعان بويدا، 30 قىركۇيەكتە پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى بەرىلدى. بۇل زاڭ جوباسىن تالقىلاي وتىرىپ، دەپۋتاتتار بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋىنا پارلامەنتتىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ تۋرالى، اكىمدەردى كەزەڭ-كەزەڭمەن سايلاۋ تۋرالى، سونىمەن قاتار قوس پالاتا دەپۋتاتتارى مەن ەلباسىنىڭ وكىلەتتىك مەرزىمىن ۇزارتۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادى.

جوبانى بەكىتكەنگە دەيىن كوپ جۇمىستار جۇرگىزىلدى. اقىر سوڭىندا 1998 جىلدىڭ 7 قازانىندا زاڭنىڭ تۇپكىلىكتى نۇسقاسى قابىلداندى. كونستيتۋتسياعا ەلدەگى ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ ءارى قاراي دامۋىنا جاڭا سەرپىن بەرگەن 19 تۇزەتۋ ەنگىزىلدى. مىنە، وسى كەزدەن باستاپ تومەنگى پالاتاعا سايلاۋ تەك ءبىر مانداتتى وكرۋگتەر بويىنشا عانا ەمەس، پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا دا جۇرگىزىلدى. ماجىلىستە پارتيالارعا 10 قوسىمشا ورىن ءبولىنىپ، بۇل ورىندار – جيناعان داۋىس سانىنا قاراي پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا سايلاۋعا تۇسكەن ۇمىتكەرلەرگە ءبولىنىپ بەرىلدى. مىنە، وسىلايشا پارتيالار دەپۋتاتتىق ماندات ءۇشىن كۇرەسكە تىكەلەي قاتىساتىن بولدى.

ءسويتىپ، ارالاس سايلاۋ جۇيەسىنە كوشۋ وسىلاي باستالدى. قابىلدانعان تۇزەتۋلەر كونستيتۋتسيانى وزگەرتۋ مەن ۇكىمەتتى باقىلاۋ ماسەلەلەرىندە پارلامەنتتىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتتى. تاۋەلسىز سوت جۇيەسىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى – القابيلەر سوتى بولدى. پرەزيدەنت وكىلەتتىگى 7 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى، سەناتورلار – 6 جىلعا، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى 5 جىلعا سايلاناتىن بولدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر جانە پرەزيدەنتىككە كانديداتتار ءۇشىن جاس شەكتەۋى جويىلدى، سونىمەن قاتار سايلاۋ ۋچاسكەسىنە كەلۋشىلەردىڭ ساندىق شەگى الىنىپ تاستالدى (بۇرىن سايلاۋ ءوتۋ ءۇشىن كەمىندە سايلاۋشىلاردىڭ 50 پروتسەنتى قاتىسۋى تالاپ ەتىلەتىن). كونستيتۋتسياداعى سايلاۋشىلاردىڭ ساندىق شەگىنە قاتىستى وزگەرىستى قازاقستان وزگە دە دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ۇلگىسىمەن جاساعان ەدى. 1998 جىلدىڭ قازان ايىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا ەنگىزىلگەن تۇزەتۋلەر ساياسي جۇيەنىڭ دامۋى مەن ەلدى دەموكراتيالاندىرۋعا جاڭا سەرپىن بەردى.

قازاق ەلىنىڭ، اتا زاڭنىڭ ارقاسىندا، 1995 جىلدان باستاپ قازىرگى زامانعا دەيىن مەملەكەتتىك قۇرىلىستاعى جانە ەكونوميكانى رەفورمالاۋداعى جەتىستىكتەرىنىڭ مولدىعى. كونستيتۋتسيامىزدىڭ نەگىزگى قاعيدالارىنا سۇيەنىپ، نارىق ەكونوميكاسىنا كوشتىك جانە دەموكراتيالىق قوعامنىڭ نەگىزىن قالادىق. دەموكراتيانىڭ ەڭ ماڭىزدى ينستيتۋتى – پارلامەنتاريزمدى دامىتۋ ءۇشىن بارلىق جاعداي جاسالدى. قوس پالاتالى پارلامەنت ۋاقىت سىنىنان ابىرويمەن ءوتتى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ، قازاق-ورىس حالىقارالىق ۋنيۆەرسيتەتى «رۋحاني جاڭعىرۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى

Abai.kz