- ۇعا-نىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەلىگىنە جاريالانعان كونكۋرسقا قاتىسۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپسىز. ءسىز ءۇشىن بۇل قانشالىقتى ماڭىزدى؟ جالپى قانداي ەرەكشە ءمانى بار؟

- ۇعا ەلىمىزدىڭ عىلىمداعى ءداستۇرلى، تەرەڭ تاريحى بار، ەڭ جوعارعى عىلىمي ۇيىم. سوندىقتان ونىڭ قۇرامىن جاڭا بۋىنمەن تولىقتىرۋ كەزەڭى قوعام ءۇشىن ماڭىزدى دەپ بىلەمىن. اكادەميانىڭ مۇشەلىگىنە وتكىزىلىپ جاتقان بۇل كونكۋرستىڭ باستى ەرەكشە ءمانى سول – قوعام ومىرىندەگى، ونىڭ دامۋ كەزەڭىندەگى وراسان ۇلكەن، اۋقىمدى ماقسات-مىندەتتەر قويىپ وتىرعان ۇلت كوشباسشىسى، ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلامالىق ماقالاسىنىڭ بۇكىلحالىقتىق تالقىلاۋ كەزىندە وتكىزىلىپ وتىر.

پرەزيدەنتىمىزدىڭ بۇل ماقالادا كوتەرگەن ماسەلەلەرى ءبىزدىڭ قوعام ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن تۇعىرنامالىق سيپاتقا يە دەر ەدىم. بۇل ماقالا قوعامدا ۇلكەن سەرپىلىس تۋدىرىپ، اسىرەسە قازاقتاردىڭ ەڭسەسىن كوتەردى دەۋگە بولاتىنداي سەزىمدەمىن. ەلباسىمىز – «ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ سانامىز ىسىمىزدەن وزىپ ءجۇرۋى، ياعني ودان بۇرىن جاڭعىرىپ وتىرۋى ءتيىس. بۇل ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاڭعىرۋلاردى تولىقتىرىپ قانا قويماي، ولاردىڭ وزەگىنە اينالادى. ال ءبىز مىقتى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ادامداردان تۇراتىن ۇلتقا اينالامىز» - دەيدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ ايتقانداي – «ۇلتقا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن عانا ەمەس، مىنەزدەن». جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىز – باتىلدىق پەن مىنەز. جاسىق، جالتاق ادامنان جاۋاپكەرشىلىك ىزدەپ-تابۋ وڭاي شارۋا بولماسا كەرەك. ەلىمىز مىقتى، ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى ءبىرتۇتاس ۇلت بولۋ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ەل بولىپ ويلاۋ عانا ەمەس، ەل بولىپ تەرەڭ ويلانۋ قاجەتتىگىن ۇلت كوشباسشىسى بارىمىزگە مىندەتتەپ وتىر.

كۇندەلىكتى ومىردە، قوعامنىڭ بارلىق سالالارىندا بۇل مىندەتتەردى ورىنداۋ ۇلكەن، كەلەلى عىلىمسىز مۇمكىن ەمەس. ياعني ۇعا-نىڭ الدىندا دا وسىنداي مىندەتتەر تۇر دەگەن ءسوز. سوندىقتان بۇل سايلاۋ قر ۇعا-نىڭ ءوزىنىڭ جاڭارۋ جولىنىڭ العاشقى قادامى ىسپەتتى.

«ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» دەمەكشى، جاريالانعان كونكۋرسقا ۇمىتكەرلەر شىعاتىنى تۇسىنىكتى جايت. بىراق جۇمىس ورنىنداعى عىلىمي كەڭەس، نەمەسە اكادەميانىڭ 3 مۇشەسى قولداپ، حات بەرمەسە كونكۋرسقا قاتىسا المايسىز. مەنىڭ وسى نيەتىمدى قولداعان، سەنىم بىلدىرگەن قازاقتىڭ ءىلىم-ءبىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى اباي اتىنداعى ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قاۋىمداستىعىنا، عىلىمي كەڭەسىنە جانە ونىڭ توراعاسى س.ج.پىراليەۆ اعامىزعا ۇلكەن ريزاشىلىقپەن راحمەت ايتامىن.

- «قوعامدىق سانا» قوعامدىق جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار زەرتتەيتىن، تالدايتىن تاقىرىپ سياقتى. ال ءسىز جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ وكىلىسىز. نەگە اڭگىمەڭىزدى وسى رۋحاني سالادان باستادىڭىز؟

- ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا ەڭ باستى قۇندىلىق ادام جانە ونىڭ ەركىندىگى مەن قۇقىعى دەلىنگەن. ال ەكوجۇيەلەر مەن بيوسفەرا ادامزاتتىڭ تىرشىلىك ورتاسى. ادام بيوسفەراعا اسەر ەتەدى، بيوسفەرا ادامعا اسەر ەتەدى. سوندىقتان، گۋمانيتارلىق جانە قوعامدىق عىلىمداردىڭ جاراتىلىستانۋلىق قىرلارى (اسپەكتىسى) بولادى، ال جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ گۋمانيتارلىق-پالساپالىق قىرلارى بولادى. ال ادامنىڭ ءومىرى كوپ قىرلى، سان-الۋان. سوندىقتان گۋمانيتارلىق نەمەسە جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ دا وڭايعا سوقپايدى.

o ل.ن.گۋميلەۆتى ەسكە تۇسىرەيىكشى. «ادام تەك قوعامنىڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ەتنوستىڭ دا مۇشەسى. ءوزىنىڭ ەتنيكالىق ۇجىمىمەن ول بيوسفەرامەن بايلانىستى. ۇدايى وزگەرە وتىرىپ، ءبىزدىڭ پلانەتاداعى بارلىق تىرشىلىك يەلەرى سياقتى ءولىپ، سوسىن قايتادان تىرىلە وتىرىپ، ادام ومىرىندەگى وقيعالار ارقىلى ءوزىنىڭ ءىزىن قالدىرادى. ونىڭ وسى ءىزى ەتنيكالىق تاريحتىڭ (سكەلەتى) قاڭقاسى – ەتنوگەنەزدىڭ قىزمەتى بولىپ تابىلادى.

بۇل تۇرعىدان العاندا تاريح جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ قاتارىنا جاتادى، ءارى تاريحي ماتەرياليزمنىڭ ەمەس ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم اياسىندا بولۋى كەرەك» - (اۋدارما). ال ەندى بيولوگيالىق الۋان-تۇرلىلىك تۋرالى كونۆەنتسيانىڭ مىنا ءبىر العىشارتىنا ءمان بەرەيىكشى: «ءتول تۇرمىس قالپىن ساقتاعان كوپتەگەن جەرگىلىكتى قاۋىمداستىقتار مەن تۇپكىلىكتى ەل-جۇرتتاردىڭ بيولوگيالىق رەسۋرستارعا دەگەن ءداستۇرلى جانە ەلەۋلى تاۋەلدىلىگىن، ولاردىڭ بيولوگيالىق الۋان-تۇرلىلىكتى ساقتاۋعا جانە ونىڭ قۇرامالارىن ءتيىمدى پايدالانۋعا قاتىستى بۇرىنعى ءداستۇرلى بىلىمدەر،.. تاجىريبەلەردى قولدانۋعا... ىنتىقتىعىن مويىنداي وتىرىپ (12-العىشارت) جانە ت.س.س. وسى ءبىر تەزيستەن تۋىندايتىن قورىتىندى سول – بيولوگيالىق الۋان-تۇرلىلىك ادامنىڭ تىرشىلىك ورتاسى بولا تۇرا، ونىڭ ءتىلىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ، ادەت-عۇرىپتارى مەن داستۇرلەرىنىڭ قاينار كوزى بولىپ تابىلادى ەكەن. ال بۇل كاتەگوريالار رۋحاني سالاعا جاتادى. ال، ارا-جىگىن اجىراتىپ كورىڭىز!..

«ار-وجدان مەن نامىستىڭ التىن قازىعى – ءتۇپ-تامىرىڭدى، شىققان تەگىڭدى ءبىلۋ» - دەگەن ەرتەدەن كەلە جاتقان ءافسانا-ءتامسىل بار. فرانتسۋز ويشىلى شاتوبريان ايتقانداي: «ادامنىڭ الدى ورمان بولعان، ارتىنان ءشول ىلەسىپ كەلەدى» - دەگەن وي سالاتىن ءسوزى دە بار. مەن مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىن؟ ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز تىرشىلىك ەتكەن كەزدەگى بيوسفەرا مەن ءبىز تىرشىلىك جاساپ جاتقان بيوسفەرانىڭ ايىرماشىلىعى بولسا كەرەك. سوندا شاتوبرياننىڭ ءسوزى ءمانى تەرەڭ ەسكەرتۋ بولىپ شىقپاي ما؟ بيولوگيالىق تۇرعىدان داستۇرلەرىمىزدى، ءدىلىمىزدى ساقتاۋ دەگەنىمىز – اتا-بابالارىمىز تىرشىلىك ەتكەن ەكولوگيالىق جاعدايدى مەيلىنشە ساقتاپ قالۋ دەگەن ءسوز. سەبەبى ادەت-عۇرىپ، ءداستۇر، ءتىل نانىم-سەنىم سول اتا-بابالارىمىزدان قالعان مۇرا ەمەس پە؟

- بۇل ويلارىڭىز قىزىق ەكەن.  ەلباسىمىزدىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىندا بەلگىلەنگەن مىندەتتەردى ورىنداۋ ءۇشىن ۇعا-سىنا، عالىمدارعا نە ىستەۋ كەرەك دەپ ويلايسىز؟

- تاريح دەگەنىمىز وتكەن شاقتان كەلەر شاققا ءتۇسىپ تۇرعان جارىق ساۋلە دەگەن وي بار.ءوزىنىڭ ماقالاسىندا ەلباسىمىز نۇرسۇلتان نازارباەۆ بىلاي دەيدى: «بۇل – تارلان تاريحتىڭ، جاسامپاز، بۇگىنگى كۇن مەن جارقىن بولاشاقتىڭ كوكجيەكتەرىن ۇيلەسىمدى ساباقتاستىراتىن ۇلت جادىنىڭ تۇعىرناماسى. مەن حالقىمنىڭ تاعىلىمى مول تاريحى مەن ىقىلىم زاماننان ارقاۋى ۇزىلمەگەن ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىن الداعى وركەندەۋدىڭ بەرىك ءدىڭى ەتە وتىرىپ، ءاربىر قادامىن نىق باسۋىن، بولاشاققا سەنىممەن بەت الۋىن قالايمىن».

بۇل رەتتە ىقىلىم – ەرتە زامانعى تونىكوك پەن كۇلتەگىننەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ۇلى بابالارىمىز بەن اتالارىمىز – عۇلاما عالىمداردىڭ، دانىشپانداردىڭ، حانداردىڭ، بيلەردىڭ، اقىن-جىراۋلاردىڭ باتىرلاردىڭ جانە ت.ب. عىلىمي، مادەني، ار-وجداندىق، ساياسي مۇرالارىن ءتۇيسىنىپ، جادىمىزعا ءتۇيىپ الۋىمىز كەرەك.

وسىنداي عالامات عىلىمي-مادەني مۇرانىڭ قۇرامىندا ءجۇسىپ بالاساعۇننىڭ، بابىردىڭ، مۇحاممەد-حايدار ءدۋلاتيدىڭ، ءال-ءفارابيدىڭ، اسان قايعىنىڭ، مايلىقوجانىڭ، حاندارىمىز – كەرەيدىڭ، جانىبەكتىڭ، تاۋكەنىڭ، تاۋەكەلدىڭ، بايدىبەكتىڭ، ابىلايدىڭ، قاسىمنىڭ جانە ت.ب.، ديپلوماتتار مەن ساياسات قايراتكەرلەرى – جيرەنشە-شەشەن، قادىرعالي-بي-جالايري، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بي، بۇقار جىراۋدىڭ، ودان كەيىنگى دانىشپاندار مەن وقىمىستىلار – اباي، شوقان، ىبىراي، ءسۇيىنباي، جامبىلدىڭ، الاش ارىستارىنىڭ، بۇگىنگى اقىن-جازۋشىلارىمىز، فيلوسوفتارىمىز، عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى دە ەنۋى كەرەك قوي دەپ ويلايمىن.

بيولوگ رەتىندە ەرەكشە اتاپ وتكىم كەلەتىنى – وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلىنىڭ عىلىمي فيلوسوفيالىق مۇراسىن ەرەكشە ساراپتاپ، دارىپتەۋىمىز كەرەك. سەبەبى جانىبەك حاننىڭ ساراي ەمشىسى قازاقتىڭ بيولوگيا-مەديتسينا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى بولىپ تابىلادى. مۇنداي وي بىلتىرعى جىلى كۇزدە شىمكەنتتە ايتىلدى.

ول جەردە قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى وسىمدىكتەر ءتىزىمىن جاساعان وتەيبويداق تىلەۋقابىلۇلى قازاق بوتانيكا عىلىمىنىڭ اتاسى دەپ تانۋ ۇسىنىلدى، ءسويتىپ قازاقتىڭ بوتانيكا عىلىمىنىڭ جاسى 550 جىل دەپ مويىندالدى. مەنىڭ مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، ءبىزدىڭ ۇلى بابالارىمىزدىڭ تەك ءبىرىنىڭ عانا عىلىمي مۇرالارىن تۇيسىنە باستاعاندا وسىنداي تىڭ مالىمەتتەر مەن ويلارعا تاپ بولىپ وتىرمىز. سوندىقتان وسىنداي تەرەڭ تاريحي قويناۋداعى ۇلى بابالارىمىز بەن اتالارىمىزدىڭ عىلىمي-مادەني مۇرالارىنا جاڭا كوزقاراسپەن قاراعاندا ءوزىمىزدى-ءوزىمىز جاڭا قىرلارىمىزدان تانۋىمىز، تاڭىرقاۋىمىز بەك مۇمكىن.

ءوزىمنىڭ كۇندەلىكتى جۇمىسىم – بوتانيكا عىلىمى سالاسىنان مىسال كەلتىرەتىن بولسام، الماتى وڭىرىندەگى جابايى الما ورماندارى جەر جۇزىندەگى المانىڭ اتاسى، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ناسىلدىك قور (گەنوفوند) دەپ تانىلۋى اكادەميك ا.ج.جاڭعاليەۆتىڭ ءومىر بويى جۇرگىزگەن تاباندى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ناتيجەسى. مۇنى ءبىزدىڭ عالامشارداعى ماماندار تولىق مويىنداعان. ال اكادەميك ي.و.بايتۋلين جەر شارىنداعى 4 ريزولوگيالىق عىلىمي-مەكتەپتىڭ ءبىرى سانالاتىن قازاقستاندىق ريزولوگيا، وسىمدىك تامىرلارىنىڭ ەكولوگيالىق مورفولوگياسى عىلىمي مەكتەبىنىڭ، وسىمدىكتەر ينترودۋكتسياسىنىڭ جۇيەلى ەكولوگيالىق ءادىسناماسى تەورياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىسى ەكەنىن بۇگىنگى كۇنى كوپشىلىگىمىز ەسكەرە بەرمەيمىز.

اكادەميك ي.و.ءبايتۋليننىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستاندا 2 ۇلتتىق ەكولوگيالىق ستراتەگيا دايىندالىپ، ەلىمىزدىڭ ەكوجۇيەلەرىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى تەرەڭ عىلىمي تۇجىرىمدالىپ، ۇكىمەتىمىزدىڭ كوپتەگەن ناقتى قادامدارى مەن شەشىمدەرىنىڭ العىشارتى بولىپ وتىرعانىن دا ويلاي بەرمەيمىز. قازاقستاندىق بوتانيكا عىلىمىنىڭ جەر جۇزىندەگى وزىندىك جارقىن بەينەسىن نەگىزدەيتىن ن.ۆ.پاۆلوۆتىڭ، ب.ا.بىكوۆتىڭ، ن.رۋبتسوۆتىڭ، م.ق.كوكەنوۆتىڭ، م.س.بايتەنوۆتىڭ، پ.م.مىرزاقۇلوۆتىڭ، ۆ.پ.گولوسكوكوۆتىڭ، بۇگىنگى كۇنى ورتامىزدا جۇرگەن ل.يا.كۋروچكينانىڭ، ە.ي.راچكوۆسكايانىڭ، ر.پ.پليساكتىڭ، ن.م.مۋحيتدينوۆتىڭ، س.س.ايدوسوۆانىڭ، ن.پ.وگاردىڭ، س.ا.ارىستانعاليەۆتىڭ، يۋ.ا.كوتۋحوۆتىڭ جانە ت.ب. عىلىمي مۇرالارى مەن ەڭبەكتەرىن تاعى ءبىر قاراستىرىپ، ءتۇيسىنۋىمىزدىڭ ماڭىزى زور دەپ بىلەمىن.

مىسالعا، قازاق تىلىندەگى حالىقارالىق بينارلىق نومەنكلاتۋرانىڭ نەگىزىن قالاعان، قۇدايعا شۇكىر ورتامىزدا جۇرگەن، س.ا.ارىستانعاليەۆ ەكەنى سوڭعى 1-2 جىلدا عانا بەلگىلى بولدى. ال بۇل ماڭىزدى وقيعا 1977 جىلعى س.ا.ارىستانعاليەۆ، ر.رامازانوۆ – قازاقستان وسىمدىكتەرى دەگەن انىقتامالىعىنان باستاۋ العان ەكەن.

- قازاقتىڭ بوتانيكا عىلىمى شىنىندا دا الەمدە بەلگىلى مە، وزىندىك ورنى بار ما؟

- سوڭعى دۇنيەجۇزىلىك بوتانيكالىق كونگرەسسكە 150 ەلدىڭ دەلەگاتسياسى قاتىستى. سول كونگرەستىڭ پرەزيديۋمىنا 5 قۇرمەتتى ۆيتسە-پرەزيدەنت سايلاندى. سول بەس قۇرمەتتى ۆيتسە-پرەزيدەنتتىڭ ءبىرى قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ جەتەكشىسى، اكادەميك ي.و.بايتۋلين بولدى. دۇنيە جۇزىندەگى 150 مەملەكەتتىڭ ىشىندەگى 5 مەملەكەتكە بۇيىرعان وسىنداي قۇرمەتكە ءبىزدىڭ، قازاقتىڭ، بوتانيكا عىلىمىن دۇنيەجۇزىلىك بوتانيكالىق كونگرەسس لايىقتى دەپ تاپتى. بۇل ءسوزسىز مويىنداۋ، قازاقتىڭ بوتانيكا عىلىمىنىڭ الەمدە وزىندىك ورنى بار ەكەنىنىڭ دالەلى.

- پرەزيدەنتىمىز – ەلباسىمىزدىڭ وسى باعدارلامالىق ماقالاسىنداعى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن قويىلعان مىندەتتەردى ورىنداۋدىڭ ناتيجەسىندە جەكە ءوز باسىڭىز نەنى كورگىڭىز كەلەدى؟

- ەلباسىمىز ن.نازارباەۆ ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاۋ مەن ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋىن كورەگەندىكپەن، دانالىقپەن حالقىمىزعا ۇسىنىپ، باسىمدىق بەرىپ وتىر. ال ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ ەڭ باستاپقى كورىنىسى، تۇعىرى – ءتىل دەسەك ارتىق بولماس. ءتىل – ۇلتتىڭ جانى، ءبىلىمنىڭ سالتانات قۇرۋىنىڭ نەگىزى ەكەنى دە بەلگىلى دۇنيە.

سوندىقتان دا وسى وراسان ۇلكەن مىندەتتەردى ورىنداۋدىڭ ناتيجەسىندە مەن ءۇش ناقتى دۇنيەنى كورگىم كەلەدى. ول – 1) قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى الەۋمەتتىك باسىمدىلىعى جانە ونىڭ ء(تىلدىڭ) ماتەريالدىق بازاسىنىڭ نىعايۋى; 2) مەملەكەتتىڭ عىلىمعا مونوپولياسى جانە قازاق عىلىمىنىڭ دامىعان ينفراقۇرىلىمى; «عىلىم» باسپاسىنىڭ قايتا قۇرىلۋى; 3) قازاق تىلىندەگى سالالىق لينگۆيستيكانىڭ دامۋى. بۇل پرەزيدەنت مىندەتتەپ وتىرعان ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋدىڭ باستاپقى، العاشقى قادامى بولاتىنىنا سەنىمدىمىن.

- ءسىز ايتارلىقتاي بولماسا دا، ءجيى-ءجيى عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنداعى كەيبىر وتكىر مەسەلەلەردى كوتەرىپ جاتاسىز. ال بوتانيكا عىلىمىندا ءتىپتى سىن پىكىرلەر دە ايتىپ قالاسىز. بۇل تۇسىنىكتى. بىراق، ءسىزدىڭ باق-داعى بىرقاتار ماتەريالدارىڭىزدان كونستيتۋتسيا – اتا زاڭىمىزعا بايلانىستى دا ويلارىڭىزدى بايقاپ قالدىق. ءسىز جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ وكىلىسىز. نەگە – ءسىز؟ نەگە – كونستيتۋتسيا؟

- اتا زاڭىمىز – كونستيتۋتسيا ەلىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ التىن دىڭگەگى. قازاقستان ازاماتتارىنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندەگى ارقا سۇيەيتىن تىرەگى، ومىردەگى باعىتىن كورسەتەتىن باعدارشامى; ءبىزدىڭ قوعامداعى نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن، نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن كورسەتىپ تۇرعان ار-وجدان، ۇيات-نامىس، قۇقىقتىق-اداميلىق تارازى. ەڭ باستىسى، اتا زاڭىمىزدى بىلمەۋ – ەشكىمدى دە ەل الدىنداعى، قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەن بوساتپايدى.

سوندىقتان كونستيتۋتسيامىزدىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىن ءبىلۋ، ءبىلۋ عانا ەمەس-اۋ، جانىمىزبەن، سانامىزبەن ءتۇيسىنۋ بارلىعىمىزدىڭ بورىشىمىز، ءارى پارىزىمىز دەر ەدىم. كونستيتۋتسيانىڭ ىقپالى ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ بارلىق تۇكپىرىندە بىردەي بولۋى كەرەك.

كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە ونىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارى ساقتالىنىپ، ورىندالۋى مىندەتتى. ودان اۋىتقۋشىلىق بولعان جاعدايدا، قوعامدا وتكىر ماسەلەلەر پايدا بولادى. عالىم قوعامدا بولىپ جاتقان وقيعالارعا نەمقۇرايلى قاراماۋى كەرەك.

بۇل رەتتە كونستيتۋتسيانىڭ مىزعىماستىعى ەلىمىزدىڭ، قوعامىمىزدىڭ يممۋنيتەتى دەۋگە بولادى. مەن – بيولوگپىن. مەنىڭ بىلەتىنىم – اعزاداعى كەز-كەلگەن اۋىتقۋشىلىقتار مەن سترەسستەر ونىڭ يممۋندىق جۇيەسىنىڭ نىعايۋىنا الىپ كەلمەيدى، ال ءتىرى اعزا السىرەپ، قاجيدى. قوعام دا ءتىرى اعزا سياقتى.

كونستيتۋتسيانىڭ تۇعىرنامالىق قاعيداتتارىنىڭ ساقتالماي، بۇزىلۋى دا قوعامدا وتكىر جاعدايلار مەن سترەسستەر، قاراما-قايشىلىقتارعا الىپ كەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان، اتا زاڭىمىزدى ۇدايى جادىمىزدا ۇستاپ جۇرگەنىمىز ابزال.

ەلباسىمىز ءوزىنىڭ ماقالاسىندا بىلاي دەيدى: «اجەپتاۋىر جاڭعىرعان قوعامنىڭ ءوزىنىڭ تامىرى تاريحىنىڭ تەرەڭىنەن باستاۋ الاتىن رۋحاني كودى بولادى. جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ. ونسىز جاڭعىرۋ دەگەنىمىزدىڭ قۇر جاڭعىرىققا اينالۋى وپ-وڭاي».

بۇل تۇرعىدان العانداي كونستيتۋتسيا – ۇلتتىق كودتىڭ ءوزى دەگەن ۇستانىمدامىن. ۇلتتىق كودتىڭ نەگىزگى ۇشتاعان تۇعىرى ءدىل، ءتىل جانە جەر دەپ الاتىن بولساق، اتا زاڭىمىزدىڭ دا ءۇش-انىق، قۇندىلىعى دا وسى قاسيەتتى ۇعىمدار. وسى قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ تۇعىرنامالىق ورنى مەن قاسيەتتى ءمان-مازمۇنى اتا زاڭىمىزبەن ايقىن بەلگىلەنگەن، بەكىتىلگەن.

ال ەندى ءسىزدىڭ سۇراعىڭىزدىڭ ەكىنشى بولىگىنە كەلسەك، 20-عاسىردىڭ باسىندا رەسەي دۋماسىندا «كادەتتەر» دەپ اتالعان «كونستيتۋتسيالىق دەموكراتيالىق پارتيا» بولعان. ول پارتيانى تاعى دا «پروفەسسورلار پارتياسى» دەپ اتاعان. سول پارتيانىڭ قۇرامىندا اتاقتى ۆ.ۆەرنادسكي دە بولعان ەكەن... سوندىقتان دا اتا-زاڭىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن شىن تۇسىنەتىندەر جاراتىلىستانۋ سالاسىنىڭ عالىمدارى ما؟ – دەپ تە ويلايمىن مەن، كەي-كەزدە.

- ءسىزدىڭ 1-2 جاريالانىمدارىڭىزدا پلاگيات تۋرالى دا پىكىرلەر بار ەكەن. وسى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- بۇل سۇراعىڭىزدىڭ جاۋابى وڭاي ەمەس-اۋ! سول ءبىر جاريالانىمداردا كەلتىرىلگەندەي، ەلباسىمىز – پرەزيدەنتتىڭ ۇعا-نىڭ مىنبەرىنەن ايتۋى – بۇل ماسەلەنىڭ ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ايتارلىقتاي ۋشىعىپ تۇرعانىن كورسەتەتىندەي. ونىڭ الدىنداعى ءبىر ماقالامدا ايتقانداي: «التىن تاباققا اس سالۋعا دا بولادى، تاس سالۋعا دا بولادى. بىراق، التىن تاباققا سالىنعان ەكەن دەپ، سونىڭ ءبارىن جەي بەرۋگە بولمايدى-عوي».

عىلىم مەن ونەردەگى ەڭ قۇندى ناتيجە – شىنايىلىق. ول تۆورچەستۆونىڭ، جاسامپازدىقتىڭ ارقاسىندا كەلەدى. عىلىمنىڭ التىن تاباعىنداعى اس – وسى تۆورچەستۆولىق ازاپپەن كەلگەن شىنايى ناتيجە، ال پلاگياتتىق دەگەنىمىز – التىن تاباققا سالىپ قويعان تاس. ول جەۋگە جارامايدى.

ءاسانالى-اعا ءاشىموۆتىڭ مىنا ءبىر ويىن قايتالاعىم كەلىپ وتىر: «اكتەر ءوزىنىڭ ەركى وزىندە، باسى بوس ادام ەمەس. رەجيسسەردىڭ تالاپتارىن ورىندايتىن ادام. بىراق اكتەر رەجيسسەردىڭ قولىنداعى شاحماتتىڭ پەشكىسى ەمەس. ول ءوز ءرولىنىڭ اۆتورى». تۆورچەستۆولىق تۇرعىدان اكتەرعا قويىلاتىن تالاپ وسى.

عالىم دا سولاي بولۋى كەرەك. بۇل – ءبىر جاعىنان. ەكىنشىدەن، پلاگياتقا قورىقپاي بارعان «عالىم» تۆورچەستۆولىق توقىراۋعا ۇشىراعان ادام. باسقا سوزبەن ايتقاندا – تۆورچەستۆولىق ەروزيا.

ۇشىنشىدەن، پلاگيات دەگەنىڭىز – اسىعىستىق، شالالىق. ال «اسىققان – شايتاننىڭ ءىسى» ەكەنى باسەنەدەن بەلگىلى. تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل اقيقاتقا قيانات. «ادىلدىككە سەنىم جوعالعان جەردە ءومىردىڭ ءمانى قالمايدى» دەگەن ءسوز بار. سوندىقتان دا، پلاگياتپەن ەل بولىپ كۇرەسۋ كەرەك. سەبەبى بۇل قۇبىلىستىڭ عالىمدار مەن عىلىمعا دەگەن سەنىمدى جويىپ، كوڭىلگە سەلكەم ءتۇسىرۋ قاۋپى جوق ەمەس.

- ەندى ءوزىڭىزدىڭ جەكە باسىڭىز تۋرالى اڭگىمەلەسسەك. ءسىز بۇرىن دا وسىنداي كونكۋرسقا قاتىسىپسىز. نەگە وتپەدىڭىز؟

- ۇعا-نىڭ مۇشەلىگىنە قابىلداۋ پروتسەسى تابيعاتتا وتەتىن تابيعي سۇرىپتاۋ قاعيداسىنا نەگىزدەلگەن. بۇل سۇرىپتاۋدان مىقتىلاردىڭ مىقتىسى عانا وتە الادى. وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي كەڭەسى قولداۋ ءبىلدىرىپ ەدى. بۇدان وزگە ۇعا-نىڭ 3 مۇشەسىنىڭ ۇسىنىس-حاتى، قازاقستانداعى 2 عىلىمي مەكەمەنىڭ، 1 جوو-نىڭ عىلىمي كەڭەستەرىنىڭ قولداۋ-حاتتارى بولدى.

شىنىن ايتۋىم كەرەك، مەن وتەتىن شىعارمىن دەپ ۇمىتتەنگەنمىن. بىراق، قاجەتتى مولشەردە داۋىس جيناي المادىم. دەموكراتيالىق قاعيداتتىڭ ءبىرى – ازشىلىقتىڭ كوپشىلىككە باعىنۋى. سوندىقتان ول سايلاۋ ءادىل ءوتتى دەپ ەسەپتەيمىن. ءوز باسىم، مىقتىلاردىڭ قاتارىندا بولعانىما شۇكىرشىلىك ەتتىم.

- ال قازىر قالاي بولىپ جاتىر؟ ءسىزدىڭ كانديداتۋراڭىزدى باسقا ءبىر ماسەلە بويىنشا قولداپ جازىلعان ۇجىمدىق حات تۋرالى حاباردارمىز. وعان نە دەيسىز؟

- مەن ونداي حات تۋرالى ەشتەڭە بىلمەيمىن. سىزدەن ءبىرىنشى رەت ەستىپ تۇرمىن. جاسىرمايمىن – وتە قۋانىشتىمىن. ول حاتقا قول قويعان ازاماتتار مەن ازاماتشالارعا العىسىم شەكسىز. بۇل ەندى قوعامدىق پىكىر عوي، سوندىقتان داۋىس بەرۋ كەزىندە ەسكەرىلەر دەگەن ءۇمىتىم دە جوق ەمەس.

بۇل جولى دا اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ عىلىمي كەڭەسى ۇسىندى. بۇگىنگى تاڭعا دەيىن قازاقستاننىڭ ءار جاعىنان ارىپتەستەرىمنەن جاقسى پىكىرلەر كەلىپ جاتىر. سىبىردەن رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىز دە قولداۋ بىلدىرگەندىگىن ەرەكشە ايتقىم كەلەدى. فەيسبۋك ارقىلى دا قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتقاندار بار. شۇكىرشىلىك...

-الدىڭعى، 4 جىل بۇرىنعىداي ەمەس بۇل كونكۋرسقا قوماقتى عىلىمي كاپيتالمەن كەلىپ وتىرمىن – 15 مونوگرافيا، 5 – وقۋلىق قۇرال مەن كىتاپ، 173 عىلىمي تەزيستەر مەن ماقالالار، قورعالعان 27 ديسسەرتاتسيا، ونىڭ 12-ءى كانديداتتىق، 15-ءى ماگيسترلىك ديسسەرتاتسيا.

ەڭ ماڭىزدىسى بۇگىنگى تاڭدا «قازاقستاننىڭ فلوراسىن» قازاق تىلىندە دايىندايتىن عىلىمي-تۆورچەستۆولىق ۇجىم قۇراستىراتىن مۇمكىنشىلىك بار; زاماناۋي فلوريستيكالىق عىلىمي مەكتەپ قۇرىلدى; «قازاقستاننىڭ فلوراسى» ەنتسيكلوپەديالىق انىقتامالىعىنىڭ كونتسەپتسياسى جاسالىندى; قازاقستان فلوراسىنىڭ ءتۇر قۇرامى انىقتالدى – 6305 ءتۇر، 1164 تۋىس، 171 تۇقىمداس. 5650 ءتۇردىڭ قازاق تىلىندەگى انىقتاعىش كىلتتەرى جاسالىندى; قازاق تىلىندەگى زاماناۋي بينارلىق نومەنكلاتۋرا جاسالىندى.

- ازامات رەتىندە، عالىم رەتىندە ءسىزدى نە مازالايدى؟ نەگە الاڭدايسىز؟

- ءسىزدىڭ بۇل سۇراعىڭىزعا بەرەر جاۋاپتى از-كەم شەگىنىستەن باستايىق... باياعىدا ءبىر كىسى ءبىر دانىشپانعا كەلىپ «باقىت دەگەنىمىز نە؟»، - دەپ سۇراپتى. «باقىت دەگەن اقىل-ەسى دۇرىس ادامنىڭ قالىپتى جاعدايى ەمەس»، - دەپتى دانىشپان. «ەسى دۇرىس كىسىنىڭ قالىپتى جاعدايى نە؟»، - دەپ سۇراپتى الگى كىسى. «اقىل-ەسى ءبۇتىن ادامنىڭ قالىپتى جاعدايى – ۋايىم»، - دەپتى دانىشپان.

بۇل تۇرعىدان العاندا مەن ءۇشىن باقىت دەگەن جاقىندارىم مەن كاسىبي جۇمىسىمدى، ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى مەن قوعامنىڭ تىنىشتىعىن ۋايىمداۋ. ۋايىمداۋ دەگەنىمىز – ويلاۋ، ويلانۋ، بولىپ جاتقان وقيعالاردى ساراپتاۋ، تالداۋ، ءوزىڭ ءۇشىن قورىتىندى جاساۋ. وسى «ۋايىمداۋ» كەزىندە الاڭداۋشىلىق تۋدىراتىن ءىرىلى-ۇساقتى ماسەلەلەر بار. ءومىر بولعان سوڭ ولار دا از ەمەس. بىراق، سولاردىڭ ىشىندەگى اۋقىمدى-اۋقىمدى دەگەندەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن ايتايىن:

قازاقتا «جىلايتىن بالا اتاسىنىڭ ساقالىمەن وينايدى» دەگەن ناقىل ءسوز بار. مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى الاڭدايتىنىم – سوڭعى ۋاقىتتا اتا زاڭىمىزعا وزگەرىس ەنگىزۋ قۇشتارلىعى، ۇمتىلىستار كوبەيىپ كەتتى. پارلامەنت قابىلداعان زاڭداردىڭ بىرقاتارىنان اتا زاڭىمىزدىڭ تالاپتارىمەن سايكەسسىزدىكتەر تابىلىپ جاتىر.

اتا زاڭىمىزدى قورعاۋ قاجەتتىگى كۇننەن-كۇنگە ايقىن سەزىلىپ كەلە جاتقان سياقتى. بۇل رەتتە كونستيتۋتسيالىق كەڭەس پەن جەتەكشى ساياساتتانۋشى، قۇقىقتانۋشى عالىمداردىڭ ۇنسىزدىگى مەن ۇياڭدىعى دا مەنى الاڭداتادى.

عالىم-پەداگوگ رەتىندە قازىرگى ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار، دوكتورانتتاردىڭ از وقيتىندىعى دا الاڭداتۋشىلىق تۋدىراتىن جاعداي. تۇپتەپ كەلگەندە بۇل كاسىبي ەروزياعا (توزۋعا), باسەكەلەستىككە قابىلەتتىلىكتىڭ تومەندەۋىنە الىپ كەلەتىنى تۇسىنىكتى-عوي.

- ءسىزدىڭ جاقسى كورەتىن شارۋالارىڭىز بار ما؟ نەنى جاقسى كورەسىز؟

- جۇبايىممەن، بالالارىممەن، جيەن-نەمەرەلەرىممەن، اسىرەسە نەمەرەلەرىممەن ارالاسىپ، سويلەسىپ، شۇيىركەلەسكەندى جاقسى كورەمىن. حاكىم ابايدى، ل.ن.گۋميلەۆتى، گەرولد بەلگەردى، وڭتۇستىك قازاقستاندىق اقىن-جازۋشىلار – مارحابات بايعۇتتى، ءادىھام شىلتەرحانوۆتى، ءوزىمنىڭ اعاتايىم ابدىبەك ارالبايۇلىن وقىعاندى جاقسى كورەمىن.

تۇڭعىشباي-اعا جامانقۇلوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى اندەردى جاقسى كورەمىن. ونىڭ «بارىپ قايت، بالام...» ءانىن ەستىگەندە، بۇتكىل قازاقتىڭ مۇڭ-زارىن سەزىنەمىن.
- ءاسانالى-اعا ءاشىموۆتىڭ ورىنداۋىنداعى:
- «ۋا، تاكاپپار دۇنيە!
- ماعان دا ءبىر قاراشى!
- تانيمىسىڭ، سەن مەنى –
- مەن، قازاقتىڭ بالاسى!» - مونولوگىن جاقسى كورەمىن.
- دوسقان-اعا جولجاقسىنوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى بۇقار جىراۋدىڭ تولعاۋىن جاقسى كورەم. ەسىڭىزدە بولسا، ول بىلاي باستالاتىن ەدى عوي:
- «اينالاسىن جەر تۇتقان
- ايدى باتپاس دەمەڭىز...
- قۇرساعى جۋان بايلاردان
- داۋلەت كەتپەس دەمەڭىز...
- جارلىنى جارلى دەمەڭىز،
- جارلى بايعا تەڭەلىپ،
- جايلاۋعا كوشپەس دەمەڭىز!..
- جالعىزدى جالعىز دەمەڭىز،
- جالعىز كوپكە تەڭەلىپ،
- جاپان-تۇزدە جولىعىپ،
- كەك قايتارماس، دەمەڭىز...»
- «شانشار» تەاترىن جاقسى كورەمىن.
- «مۋزارت» جانە «جىگىتتەر» توبىن ءسۇيىپ تىڭدايمىن.
- كورىسپەسە ساعىنىسىپ جۇرەتىن دوستارىمدى جاقسى كورەمىن.

- وقىرماندارىڭىزعا ءسوز سوڭىندا نە دەر ەدىڭىز؟

- كەيدە، كينوسەريالداردىڭ كەيىپكەرلەرى ايتقان ءبىر ويلار ويىڭدا شەگە بولىپ قادالىپ قالادى. جاقىندا سونداي ءبىر كەيىپكەردىڭ: «دۇرىس ادامدار دۇرىس جەردە وتىرۋى كەرەك» دەگەن قاعيداسىن ەستىپ، ۇناتىپ ەدىم... ۇعا-سى دۇرىس ادامدار وتىراتىن دۇرىس جەر-عوي. ۇمىتكەر رەتىندە وسى قاعيداعا، تالاپقا ساي بولۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، «دۇرىس بولا الماساق – بىزگە سىن، دۇرىس تاڭداي الماسا – ۇعا-سىنا سىن»، - دەر ەدىم.

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اڭگىمەلەسكەن - نۇرا ماتاي

Abai.kz