زيرا ناۋرىزباەۆا: كۇن ساۋلەلى كاھارمان
بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ تاقىرىبى «كۇن ساۇلەلى قاھارمان»، «اققان جۇلدىز»، «اڭىز قۇسى»، «ھاس باتىر»، «الەمدىك فەنومەن» رەتىندە تانىلعان سەرىكبول ادىلبەكۇلى قوندىباي (1968-2004), ونىڭ تاعدىرى مەن عىلىمي مۇراسى جايىندا بولماق. اڭىزدىڭ شىندىق ەكەندىگىن دالەلدەۋ ونىڭ بالا جاستان ارمانى ەدى. وسى مۇراتىنا تىنىمسىز ۇمتىلعان سەرىكبول ءولكەتانۋ، تۋريزم، لاندشافت ەستەتيكاسىمەن اينالىسا جءۇرiپ، ءبiلiمنىڭ سان-الۋان كءۇردەلi سالالارى: تاريح، فولكلور، ميفوگەوگرافيا، لينگۆيستيكا، ارحەولوگيا، ەتنوگەنەتيكا، ەتنوگرافيا، ميفولوگيا توعىستارىنداعى كۇللى ادامزاتقا ورتاق مءادەني-تانىمدىق مءاسەلەلەردە امبەباپ زەرتتەۋشi, تىڭ تالداۋلار جاساۋشى عالىم دەڭگەيiنە جەتتi. مۇگەدەك حالدە توعىز جىل توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان ول كولەمى جاعىنان 15 تومنان اساتىن تىڭ عىلىمي ەڭبەتى حالقىنا جازىپ قالدىرعان.
ءبىز سەرىكبولدى العاش بولىپ ءورىستىلدى وقىرمانعا ناسيحاتتاعان، مارقۇمنۇىڭ ءتىرى كەزىندە حات جازىسىپ، عىلىمي پىكىر الىسقان ، ءبىرىنشى قوندىباي وقۋلارىن (الماتى، 2005) ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسقان فيلوسوف، Otuken.kz قازاق مادەنيەتى مەن ميفولوگيا سايتىنىڭ باس رەداكتورى زيرا ناۋرىزباەۆامەن (سۋرەتتە) سۇحباتتاستىق.
بۇگىنگى سۇحباتىمىزدىڭ تاقىرىبى «كۇن ساۇلەلى قاھارمان»، «اققان جۇلدىز»، «اڭىز قۇسى»، «ھاس باتىر»، «الەمدىك فەنومەن» رەتىندە تانىلعان سەرىكبول ادىلبەكۇلى قوندىباي (1968-2004), ونىڭ تاعدىرى مەن عىلىمي مۇراسى جايىندا بولماق. اڭىزدىڭ شىندىق ەكەندىگىن دالەلدەۋ ونىڭ بالا جاستان ارمانى ەدى. وسى مۇراتىنا تىنىمسىز ۇمتىلعان سەرىكبول ءولكەتانۋ، تۋريزم، لاندشافت ەستەتيكاسىمەن اينالىسا جءۇرiپ، ءبiلiمنىڭ سان-الۋان كءۇردەلi سالالارى: تاريح، فولكلور، ميفوگەوگرافيا، لينگۆيستيكا، ارحەولوگيا، ەتنوگەنەتيكا، ەتنوگرافيا، ميفولوگيا توعىستارىنداعى كۇللى ادامزاتقا ورتاق مءادەني-تانىمدىق مءاسەلەلەردە امبەباپ زەرتتەۋشi, تىڭ تالداۋلار جاساۋشى عالىم دەڭگەيiنە جەتتi. مۇگەدەك حالدە توعىز جىل توسەكتە تاڭىلىپ جاتقان ول كولەمى جاعىنان 15 تومنان اساتىن تىڭ عىلىمي ەڭبەتى حالقىنا جازىپ قالدىرعان.
ءبىز سەرىكبولدى العاش بولىپ ءورىستىلدى وقىرمانعا ناسيحاتتاعان، مارقۇمنۇىڭ ءتىرى كەزىندە حات جازىسىپ، عىلىمي پىكىر الىسقان ، ءبىرىنشى قوندىباي وقۋلارىن (الماتى، 2005) ۇيىمداستىرۋعا اتسالىسقان فيلوسوف، Otuken.kz قازاق مادەنيەتى مەن ميفولوگيا سايتىنىڭ باس رەداكتورى زيرا ناۋرىزباەۆامەن (سۋرەتتە) سۇحباتتاستىق.
- زيرا جەتىبايقىزى، سوڭعى جىلدارى مارقۇم سەرىكبول قوندىبايدىڭ مۇراسىن زەرتەپ ناسيحاتتاۋ جۇمىستارى قانداي قارقىندا؟ ءسىزدىڭ پىكىرىنىزشە ونىڭ جانكەشتى شىعارماشىلىعى وقىرمان قاۋىمعا قاي دارەجەدە تانىلعان؟
بۇل سۇراققا جاۋاپ بەرگەندە، وقىرمانداردى ەكى توپقا بولۋگە تۋرا كەلەدى. قازاقتىلدى كوزى اشىق وقىرماننىڭ اراسىندا سەرىكبولدىن اتىن، ونىڭ زەرتتەۋلەرى تۋرالى ەستىمەگەن ادام قالماعان سياقتى. ونى مەن تالاي رەت بايقادىم. سول سياقتى عىلىمي ورتادا يگى بەتبۇرىس بار. مىسالى، اكادەميالىق ءتىلتانۋ ينستيتۋتىندا تانىمال لينگۆيست نۇرگەلدى ءۋالىۇلى جەتەكشىلىك ەتەتىن ديسسەرتاتسيالار قوندىبايدىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنەدى. سول سياقتى ءبىر جىل بۇرىن ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا وتكەن سەرىكبولدىڭ 15-تومدىعىنىڭ تۋساۋ كەسۋ راسىمىندە سويلەگەن تاريحشى تالاس وماربەكوۆ ايتقانداي، ونىڭ جەتەكشىلىگىمەن جازىلعان قازاقستاننىڭ كوپتومدىق تاريحىنىڭ العاشقى، كونە تاريحتى قاراستىراتىن تومدارى سەرىكبولدىڭ تەوريالارىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان. بۇنىڭ ءبارى - عالىمنىڭ شىعارماشىلىعىن ناسيحاتتاعان ازاماتتاردىڭ ارقاسى، ماڭعىستاۋ وبلىسى وڭىرلىك-سالالىق «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا وتكىزىلگەن شارالاردىڭ جەمىسى.
ال ءورىستىلدى وقىرمانعا كەلگەندە جاعداي وزگەشەلەۋ بولىپ تۇر. 2005 جىلى شىققان، سەرىكبول ورىسشا جازعان قازاق ميفولوگياسىنىڭ قىسقاشا سوزدىگى وقىرمانداردىن اراسىندا ءبىرشاما تارالعان. سەرىكبولدىڭ بالسۇلۋ اپكەسىنىڭ رۇقساتىمەن ءبىز ونى ءوزىمىزدىڭ Otuken.kz سايتىمىزعا دا قويدىق، كەرەك ەتكەن ادام تەگىن الا الادى. كەز كەلگەن ينتەرنەت ىزدەۋ جۇيەسىندە قازاق ميفولوگياسىن ورىسشا سۇراپ قالساڭىز، سول كىتاپقا سىلتەمەلەر شىعادى. بىراق تا سەرىكبولدىڭ نەگىزگى عىلىمي ەنبەكتەرى ءورىستىلدى ورتاعا بەيتانىس. 2007-2009 جىلدارى مەن ءتورتتومدى «ارعىقازاق ميفولوگياسىن» ماڭعىستاۋ وبلىسى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا اۋدارىپ ءبىتتىم، ونىڭ ەكى تومى «ساگا» باسپاسىندا 2008 جىلى جارىق تا كورگەن، بىراق قالعان ەكى تومى قارجى تاپشىلىعىنان شىقپاي جاتىر. جانە وڭىرلىك باعدارلامامەن باسىلىپ شىققان ونسىز دا ازعانتاي تيراج قازاقتىلدى اقتاۋعا كەتەدى. ونداي ىرگەلى ەنبەك كەڭ تارالىپ ناسيحاتتالماعاندىقتان ءورىستىلدى عىلىمي ورتا سەرىكبولدىن زەرتتەۋلەرىن بايقاماعانسىپ تۇر.
- ءوزىڭىز اۋدارعان كىتاپتى تانىس عالىمداردىڭ اراسىندا تاراتىپ كوردىڭىز بە؟
بۇل ساۋالدى قويعان جالعىز ءسىز ەمەس. اۋدارمام ەندى شىعىپ جاتقاندا، اقتاۋدان «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وبلىستاعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى القاجان ەدىلحانوۆ دەگەن ازامات حابارلاستى. سەرىكبولدىڭ شىعارماشىلىعى، جالپى تاريح تۋرالى ءوز پىكىرى بار ادام ەكەن. مەنىڭ ەنبەگىمدى جاقسى باعالاپ، كىتاپ يۋري زۋەۆكە جەتكىزىلدى مە دەپ سۇرادى. يۋري زۋەۆ دەگەنىمىز - بەلگىلى تاريحشى، شىعىستانۋشى. ونىڭ مەتودولوگياسى - ميف پەن ءتىل ارقىلى تاريحتى قالىپقا كەلتىرۋ - سەرىكبولدىكىمەن وتە جاقىن جانە دە ماعلۇماتى وتە مول، ەڭبەگى زور ەرۋديت-عالىم. سەرىكبول ونىڭ مالىمەتتەرىن پايدالانا وتىرىپ، سول عالىمدى كوپ ماقتاعان جانە دە سونداي كوپ سىناعان: ەۋروتسەنتريستىك كوزقاراسىنىڭ كەسىرىنەن كوپ كەزدە ءبىر تال ءشوپتى جىرلاپ، وگىز جەككەن اربانى بايقاماي قالاتىن ادەتىن، قاراپايىم لوگيكاعا قارسى پايىمداۋلارىن ايقىن كورسەتكەن. ول سەكسەن جاسقا تاقاپ قالعان ادام، سول ءۇشىن مەن وعان سەرىكبولدىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان كىتابىن بەرۋگە دە جۇرەكسىندىم. ال وزىممەن قاتارلاس، سەرىكبول سىلتەمە جاساپ، سىناعان زۋەۆتىڭ شاكىرتتەرىنەن پىكىر سۇراسام، «بىلمەيمىز، كورمەدىك» دەپ قاشادى، كىتاپتاردى تەگىن بەرەيىن دەسەم، المايدى، ەكى جىلدان بەرى جولىعۋعا ۋاقىتتارى جوق (كۇلەدى). سول سياقتى ي. ەروفەەۆا جەتەكشىلىك ەتەتىن، كوشپەندىلەردىڭ مۇراسىن زەرتتەيتىن ينستيتۋتقا س. قوندىبايدىڭ كەرەگى جوق، ويتكەنى ولار «ميف» دەگەندى بوعاۋىز ءسوز رەتىندە عانا بىلەدى.
ءورىستىلدى اعا بۋىن عالىمداردىن ىشىندە سەرىكبولدى ءتىرى كەزىندە مويىنداعان، بالاشا قۋانىپ قارسى العان ءبىر عانا ادامدى كوردىم، ول 70-ءشى جىلداردىڭ وزىندە سوۆەت وداعىنىڭ فولكلوريستيكاسىن اۋىزىنا قاراتقان، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەدىگە تۇرسىنوۆ اعامىز. ونىڭ مويىنداعانى - ەڭ بيىك دەنگەيدەگى اكادەميالىق عىلىمنىڭ مويىنداعانى دەپ بىلەم، بىراق ول اعامىزدى ءورىستىلدى دەۋگە دە بولمايدى، ويتكەنى ول ەكى تىلگە بىردەي، سەرىكبولدى تۇپنۇسقاسىندا وقىعان.
قىسقاشا ايتقاندا، ءورىستىلدى قازاقستان جانە رەسەيدىڭ عىلىمى، الەمدىك عىلىم سەرىكبول قوندىبايدى تەز مويىندايدى دەپ كۇتۋ - اقىماقتىق، ويتكەنى ول ەكى ءجۇز جىلدان بەرى سالتانات قۇرىپ كەلە جاتقان ەۋروتسەنتريستىك باعىتتاعى الەمدىك (باتىس دەۋگە بولادى) عىلىمنىڭ تامىرىنا بالتا شاپتى (ونى از كورگەندەي، سەميت، قىتاي مادەنيەتتەرىنىڭ ادامزات تاريحىنداعى جەتەكشى جاسامپاز ءرولىن جوققا شىعارىپ، دالەلدى تۇردە ءبارىن دە دەي-دەي-تۇرىكتەردىڭ شاكىرتتەرى قىلىپ شىعاردى).
بىراق جاعدايدى سونشالىقتى ۇمىتسىز دەۋگە دە بولمايدى. سەرىكبولدىڭ كىتاپتارىن ورىسشا جۇيەلى تۇردە تاراتىپ، ناسيحاتتاسا، ءبىزدىڭ ءبىرىنشى ىقتيمال وداقتاستارىمىز - رەسەيدەگى ۇلتشىل تۇرىك عالىمدار. وكىنىشكە وراي، جاقسى قارقىن الىپ كەلە جاتقان، 2005 جىلى - الماتىدا، 2006 جىلى - اقتاۋدا، 2007 جىلى - استاناداعى ەۆرازيالىق ۋنيۆەرسيتەتتە وتكەن قوندىباي وقۋلارى دەگەن عىلىمي كونفەرەنتسيا، ەندىگى تۇرىك ميفولوگياسى بويىنشا حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا اينالادى دەپ كۇتكەن عىلىمي شارامىز توقتاپ قالدى.
- بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
مەن بىلسەم، رەسپۋبليكالىق دەنگەيدە عىلىم مەن ءبىلىم، مادەنيەتتى باسقاراتىن ادامدار تاراپىنان سەرىكبولدىڭ، ونىن شىعارمالارىنىڭ ماڭىزى دۇرىس باعالانباي جاتىر. باعالانسا دا، قۇر ءسوز دەڭگەيىندە. قوندىبايعا ارنالعان ءۇش بىردەي كونفەرەنتسيالاردىڭ قورىتىندىلارىندا استانادان قوندىبايتانۋ عىلىمي ورتالىعىن جانە "تۇركىلىك ميفولوگيا-Turkish mifology" سايتىن اشۋ كەرەكتىگى، سونداي-اق س. قوندىبايعا "حالىق قاھارمانى" مارتەبەلى اتاعىن بەرۋ تۋرالى، ەلباسىنىڭ باسەكەگە قابiلەتتi ەلۋ ەلدiڭ قاتارىنا جەتۋ تالابىنا قۋات بەرەتiن ەلiمiزدiڭ الەمدiك جاھاندانۋ كەزەڭiندەگi رۋحاني جاڭعىرۋىنىڭ سيمۆولى رەتiندە استانا قالاسىنىڭ داڭعىلدارىنىڭ بىرىنە تۇتاس تۇركى الەمىنىڭ بيىك رۋحىن تانىتاتىن تۇلعا رەتىندە سەرىكبول اتىن بەرiپ، جانە ونىڭ ايبىندى تۇلعاسىن بەينەلەيتىن ءمۇسىن ورناتىلۋ جايىندا بيلىك ورىندارىنا ۇسىنىس جاساۋدى پاتۋالاسقان ەدىك. سونداي-اق «قوندىباي وقۋلارىن» تۇراقتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسياعا اينالدىرۋ جايىندا شەشىم قابىلدانعان. سوڭعى كونفەرەنتسيا مارقۇم اقسەلەۋ اعامىزدىڭ جەتەكشىلىگىمەن استانادا 2007 جىلى وتكەن، بىراق ول ءىس جۇزىندە 2005 جىلدان بەرى ايتىلىپ جاتقان قورىتىندىلاردى قايتالادى. ول كونفەرەنتسياعا سول كەزدەگى ءبىلىم بەرۋ مينيسترلىگىنىڭ ۆيتسە-ءمينيسترى ف. كۋانعانوۆ قاتىسىپ، سويلەگەن. دەمەك بەلگىلى عالىمدار، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرى قاتىسقان كونفەرەنتسيا قورىتىندىلارى مينيسترلىككە جەتكەن، ال «ۆوز ي نىنە تام» ورىستار ايتپاقشى.
- قازاق ميفولوگياسىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتىن زەرتتەيتىن، ناسيحاتتايتىن Otuken.kz دەگەن سايت وسى جىلى اشىلدى عوي؟
ونى ەندى شاراسىزدىقتان مەن ءوز اقشاما جاساتىپ، قولىمنان كەلگەنشە سەرىكبولدىڭ ورىسشاعا اۋدارىلعان دۇنيەلەرىمەن، جولداسىم تالاسبەك اسەمقۇلوۆتىڭ كۇيلەر مەن زەرتتەۋلەرىمەن، ءوز ماقالالارىممەن تولتىرىپ ۇستاپ وتىرمىن. ارينە، بىرتە-بىرتە بۇل سايتىمىز عىلىمي-كوپشىلىك ەلەكتروندىق جۋرنالعا اينالادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار.
قازىرگە دەيىن س. قوندىبايدىڭ مۇراسىن ناسيحاتتاۋعا تەك قانا ونىڭ تۋعان جەرى ماڭعىستاۋ ات سالىسىپ ءجۇر، ويتكەنى وبلىس اكىمى قىرىمبەك كوشەرباەۆ سەرىكبولدىڭ كىتاپتارىن ءوزى وقىعان، ماڭىزىن تەرەڭ تۇسىنگەن ازامات. كوندىبايدىڭ 15-تومدىعىنىڭ العى سوزىندە ول بىلاي دەپ تولعايدى: «ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ حالىققا جولداۋىندا اتاپ وتكەن باسەكەلەستىك زامانىندا ۇلتىنىڭ ءاربىر ازاماتىن رۋحاني جەتەكشىلىككە تارتۋ ماقساتىندا رۋحاني بيىككە جەتەلەگەن، ءوزىنىڭ حالقىن سۇيگەن، ەلىن سۇيگەن، جەرىن سۇيگەن ۇلى ماحابباتىنىڭ ارقاسىندا سەرىكبول عىلىمدا ۇلى ەرلىك جاساپ، ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا «21 عاسىرداعى قازاقتىڭ تىرشىلىك ەتۋ كەڭىستىگى مەن ۋاقىتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جاڭا يدەولوگيا، جاڭا شەجىرە، جاڭا ميف جاسالۋى قاجەتتىگىن» ايقىنداپ بەردى، التى الاشتىڭ جاستارىنا ومىرلىك ۇلگى كورسەتتى».
ماڭعىستاۋ وبلىسى قولىنان كەلگەنىن اياماي-اق كەلە جاتىر، بىراق سەرىكبول قوندىباي - ۇلت ءۇشىن، بۇكىل تۇرىك ءناسىلى ءۇشىن ۇلى تۇلعا، ونى وسى دەنگەيدە ناسيحاتتاۋ كەرەك. جازۋشى، مادەنيەتتانۋشى تالاسبەك اسەمقۇلوۆ ونى بۇل دۇنيەگە قايتىپ كەلگەن ادامزاتتىڭ ەكىنشى ۇستازى ءال-فارابي دەپ جازدى.
- ءوزىڭىز ايتقانداي، سەرىكبول قوندىبايدىڭ ەسىمى «قازاق ميفولوگياسى» دەگەن عىلىمنىڭ سينونيمىنە اينالىپ بارا جاتىر. سول ميفولوگيا دەگەننىڭ نە ەكەنىن جالپى وقىرمانىمىزعا ءتۇسىندىرىپ بەرسەڭىز.
ميف دەگەن سوزگە كەلسەك، ول كونە گرەكيادان كەلە جاتىر. بۇل - قۇدايلاردىڭ، دۇنيەنىڭ، تىرشىلىكتىڭ، ادامزاتتىڭ قالاي پايدا بولعانىن بەينەلەيتىن اڭىزدار. بىراق ول 19 عاسىرداعى عىلىم ويلاعانداي وتىرىك ەمەس، ەرتەگى دە ەمەس (قارابايىرلانىپ كەتىپ ەرتەگىگە اينالۋى مۇمكىن). ول بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ، ءناسىلدىڭ قورشاعان دۇنيە تۋرالى، ءوزى تۋرالى، ءوزىنىڭ تاريحي جولى تۋرالى استارلاپ ايتقان شىندىعى. سەرىكبول بىلاي دەپ جازادى: «ميفولوگيا، ميف - ويدان شىعارىلعان قيال ەمەس، ول - وتكەن زامان ادامىنىڭ شىندىعىن بويىنا ساقتاپ قالعان اتا-بابا سارقىتى. ول - وتكەندى سانالى تۇردە بۇرمالاۋدىڭ، جالعاندىقتىڭ ەسكەرتكىشى ەمەس، بىرنەشە مارتە بۇكتەتىلىپ، ورالىپ، اقيقاتى مەن قاتەسى قاتار ورىلگەن، ەرىكسىز شاتاسۋدىڭ توزاڭىنىڭ اراسىندا بايقالماي قالعان اقيقاتتىڭ ءورىم قامشىسى».
جالپى العاندا، 20-21 عاسىرداعى گۋمانيتارلىق عىلىمدا ميفكە كوزقاراس قاتتى وزگەردى، ۇلتتىڭ ساناسىن، ءتۇپساناسىن دا ميف ارقىلى زەرتتەۋگە بولاتىنى انىقتالدى.
فريدريح نيتسشە ءميفتى كەز كەلگەن دەنى ساۋ مادەنيەتتىڭ كوكجيەگىن قورشاپ تۇراتىن، سول مادەنيەتتى، سول حالىقتىن ساناسىن قورعاپ تۇراتىن شەكارا دەپ بىلگەن. بىزگە سول شەكارا اسىرەسە كازىرگى جاھاندانۋ داۋىرىندە قانداي كەرەك ەكەنى ءسوزسىز تۇسىنىكتى.
ال قازاقتاردا، ماسەلەن، كونە گرەكتەرمەن سالىستىراتىن بولساق، بىرقاتار كوسموگونيالىق، استرونوميالىق جانە ەتيولوگيالىق ميفتەردەن باسقا دۇنيە جوق سياكتى ەدى. ويتكەنى ءبىزدىڭ ميفتەر دەر كەزىندە (مىڭداعان جىل بۇرىن) قاعازعا تۇسىرىلمەگەن، ابدەن قارابايىرلانىپ، فولكلور دەنگەيىنە ءتۇسىپ كەتكەن. وعان قوسا، كوشپەندىلەردىڭ كوپتەگەن ميفتەرى ءماتىن تۇرىندە ەمەس، جەكە ءسوز، مۋزىكا، ويۋ-ورنەك، كيەلى ارحيتەكتۋرادا استارلاپ بەرىلگەن، دالىرەك ايتقاندا، بىزگە سول تۇرىندە عانا جەتكەن. سويتە تۇرا، سول از مۇرامىزدى زەرتتەۋ ماسەلەسى وتارلىق يمپەريا تاريحىنان قولدان تەجەلگەن.
سەرىكبول بولسا، ءۇش ساتىلى جۇيە جوبالاعان. بىرىنشە كەزەكتە ميفولوگيانىڭ زەرتتەلۋى قاجەت دەپ، ەكىنشى كەزەكتە ورىس-سوۆەتتىك عىلىمدارىنىڭ ءالسىز كوشىرمەسى رەتىندە قالىپتاسقان بۇكىل گۋمانيتارلىق تەوريالىق عىلىمدار (فيلولوگيا، تاريح، پسيحولوگيا، فيلوسوفيا، مادەنيەتتانۋ، ت.ب.) ۇلتتىق تامىردان ءنار الىپ، ءوزىنىڭ تابيعي نەگىزىن تابۋ كەرەك دەپ، ءۇشىنشى كەزەكتە، سول عىلىمداردىڭ جەمىسىن پايدالانىپ، ءارتۇرلى ونەر، ادەبيەت، باسقا قوعام ءومىرىنىڭ سالالارى دامۋ كەرەك دەپ تاپقان. بىلەسىز عوي، باتىستىڭ بۇكىل ونەرى مەن ادەبيەتى، كەرەك دەسەڭىز، مەملەكەتتىك جانە قۇقىقتىق جۇيەلەرى ءالى كۇنگە دەيىن ءتاۋرات، باسقاشا ايتقاندا، سەميت حالىقتارىنىڭ ميفولوگياسىنىڭ، جانە كونە گرەكيا مەن ريمنىڭ ميفولوگياسىنىڭ نەگىزىندە دامىپ جاتىر.
- بۇرىڭعى باتىس ادەبيەتى پەن ونەرىنە قاتىستى ايتقانىڭىزعا قوسىلامىن، بىراق قازىرگى زاماننىڭ ونەرى تۋرالى ولاي ايتا سالۋ قيىن سياقتى...
كۇمانىڭىز تۇسىنىكتى. بۇرىنعى، كلاسسيكالىق ونەر تىكەلەي ميفولوگياعا نەگىزدەلەتىن ەدى، عىلىمي تىلمەن ايتقاندا، سوعان سىلتەمە جاسايتىن ەدى. ال قازىرگى مادەنيەت سول كلاسسيكالىق كەزەڭدە جاسالعان كودتى يەمدەندى، كلاسسيكانى تەرىسكە شىعارىپ وتىرسا دا، يا پوستمودەرنيستتىك يرونياعا سالسا دا، سول ءتىلدى پايدالانادى، بىلايشا ايتقاندا، ارالىق سىلتەمە جاسايدى. ساۋاتتى وقىرمان سونىڭ ءبارىن كورىپ وتىرادى، «مادەني ويىننىڭ» نەگىزگى ءمانى دە سول. تىكەلەي ميفولوگيانى پايدالاناتىن ونەر، اسىرەسە كينوتۋىندىلارى («ترويا»، «وديسسەيا»، «ناحان بالىقتى ەرتتەپ مىنگەن» سياقتى) توقتاۋسىز تۋىنداپ جاتادى، ويتكەنى قانشا زامان وتسە دە، ادام تۋرالى، ونىڭ جانى تۋرالى ميفولوگياداي ايتقان ونەر جوق.
ەندى مىسال ءۇشىن قازىرگى سوت جۇيەسىنە كەلەيىك، ءبىز ءۇشىن ونىڭ فورماسى وزىنەن ءوزى قالىپتاسقان، باسقاشا بولۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى (پوستمودەرنيزمنىڭ اتالارى - فرانتسۋزدار - بۇل جانساق پىكىردى تەرىسكە شىعارىپ، جابايى قوعامداعى تەرگەۋ مەن سوت تۋرالى «ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ميلليون جىل بۇرىن» ءفيلمىن ءتۇسىردى، دەپاردە ويناعان كۇلدىرگى كومەديا بولسا دا، ول اۆتورلاردىڭ ساناسىنا ابدەن سىڭگەن پوستسترۋكتۋراليزمنىڭ جەمىسى: باسقاشا ويلاپ، باسقاشا ءىس جۇرگىزۇگە بولادى دەگەن ءسوز).
مىڭداعان جىلدان بەرى كەلە جاتقان سوت قالاي بولادى: ايىپتالعان ادام، ادۆوكات پەن پروكۋرور، سوت مۇشەلەرى يا ءبىر تورەلىك ەتەتىن ادام. ءبارى دۇرىس سياقتى. بىراق كوپ قوعامداردا، قورعاۋشى مەن كىنالاۋشى بىلاي تۇرسىن، ادامنىڭ كۇناسى، جەكە جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى ۇعىم مۇلدە جوق. سوت فورماسى قايدان شىققان؟ باتىس حالىقتارىنىڭ ۇعىمىندا ولگەن ادام و دۇنيەگە بارعاندا، و دۇنيەنىڭ پاتشاسىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەدە ىستەگەنى تۋرالى ەشتەڭەنى جاسىرماي باياندايدى، سوعان وراي، ول يا جۇماققا، يا توزاققا جىبەرىلەدى. وعان يبراھيم-پايعامباردان تاراعان دىندەر ادامنىڭ قۇداي الدىنداعى كۇناسى (گرەح) تۋرالى، ادامنىڭ جاقسى مەن جامان ىستەرىن تىركەپ تۇراتىن پەرىشتەلەرى (ولار سول ادۆوكات پەن پروكۋرور عوي) تۋرالى يدەيالاردى قوستى.
سول دىندەردىڭ اسەرىمەن كوشپەندى قوعامدا ونداي يدەيالار دا قىلاڭ بەرەدى، بىراق نەگىزى ءبىزدىڭ بيلەر جۇيەسى باسقا ميفولوگياعا، رۋلىق ساناعا سۇيەنگەن. جوعارىدان تاعايىندالعان سوت جوق، ءبيدى ەكى جاق وزدەرى كەلىسىپ تاڭدايدى (ترەتەيسكي سۋديا). باستى ماسەلە - كۇنانى وتەۋ ەمەس، ار-ابىرويدى ساقتاپ، ەكى رۋدى تاتۋلاستىرۋ. قىسقاسى، ول تەرەڭگە، توتەم دەگەن ۇعىمعا كەتەتىن ماسەلە، كەزىندە مەن بۇل تاقىرىپقا ماقالا دا جازدىم.
- سەرىكبولدىڭ شىعارماشىلىعىنا قايتىپ ورالايىق...
سەرىكبول ءوزىن قالجىڭداپ قازاق ميفولوگياسىن زەرتتەۋگە قاجەت بولعان نارسەلەردى (مىسالدار، تاقىرىپتار، يدەيالار) ەسەپكە الىپ، باسىن ءبىر كىتاپقا قوسىپ، تۇگەندەۋمەن اينالىساتىن زاۆحوزبىن دەيتىن. ارينە، ونىڭ ەنبەگى جاي جيناقتاۋشى، جۇيەلەۋشى دەڭگەيىنەن ولشەۋسىز بيىك. دۇرىس جۇيەگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن تەوريالىق نەگىز كەرەك: مەندەلەەۆتىڭ حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسىن جاساۋعا دەگەن تالپىنىسى حيميا عىلىمىنىڭ مۇلدەم جاڭا باعىتىن اشتى، كوپتەگەن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەلەمەنتتەردى اشۋعا جاعداي جاسادى. باستى نارسە - مەندەلەەۆ ءوزى جاساعان جۇيەگە دۇرىس نەگىز، كلاسسيفيكاتسيانىڭ ءپرينتسيپىن تاپتى. سەرىكبول سول سياقتى ميفولوگيا عىلىمىن ەمپيريكالىق، مازمۇنداۋ قالىپتان تەوريالىق، ەۆريستيكالىق ماڭىزى بار عىلىمعا اينالدىردى.
- وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن، مىسال كەلتىرسەڭىز...
سەرىكبول اشقان كوپتەگەن جاڭالىقتاردىڭ ءبىرى - قازاق حالقىنىڭ اڭىزدىق اتاسى الاشا حانعا قاتىستى. الاشا حان قازاقتىڭ العاشقى حانى عانا ەمەس، ونىڭ ەسىمى وسى ەتنوستىڭ ەكىنشى ەسىمىنە (پاترونيم) اينالدى. قازاق وزدەرىن «الاش بالاسىمىز» دەپ، تايپالار بىرلىگىن «التى الاش» دەپ اتاعان. 20 عاسىردىڭ باسىندا قازاقتىڭ رۋحاني ەليتاسى الاش-وردا ۇيىمىن قۇرىپ، ءدال سول اتپەن مەملەكەت ۇيىستىرۋعا ۇمتىلدى. ال كەڭ تارالعان اڭىزدارعا دەن قويساق، الاشا حاننىڭ، ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ اتى الاپەس اۋرۋمەن بايلانىستى ەكەن. ءبىر ءتۇرلى جاعىمسىز جاعداي. سەرىكبول بولسا الاشا حاننىڭ باستاپقى بەينەسى كۇنتەكتىلىكپەن بايلانىستى ەكەنىن، ول - بۇل دۇنيەگە ۇيلەسىمدىك پەن ءتارتىپ ورناتاتىن كۇنتەكتى قاھارمان (سوليارنىي گەروي), قوعام قۇراتىن ساناتكەر (كۋلتۋرنىي گەروي) ەكەنىن عىلىمي تۇردە بۇلجىماستاي ەتىپ دالەلدەدى. ونىڭ الاشۇبارلىعى، كەيبىر باسقا فولكلورلىق كەيپكەرلەردىڭ تۇكتىلىگى سياقتى - سول كۇننەن تاراعان قاھارماننىڭ بەلگىسى. كەيىنگى فولكلوردا العاشقى سيپاتى ۇمىتىلىپ، قارابايىرلانىپ (دەميفولوگيزاتسيا) الاپەسپەن تۇسىندىرىلە باستاعان.
بۇل جەردە ماعجاننىڭ ولەڭى ەسكە امالسىز تۇسەدى:
ەرتە كۇندە وتتى كۇننەن گۋن تۋعان،
وتتى گۋننەن وت بوپ ويناپ مەن تۋعام...
مەن - كۇن ۇلى، كوزىمدە كۇن نۇرى بار...
ءيا، اقىن ميفولوگيادان حابارى بولماسا دا، سول ءبىر اقيقاتتى تۇيسىكپەن سەزگەن. ك.گ. يۋنگ بۇنى «ارحەتيپ كوللەكتيۆنوگو بەسسوزناتەلنوگو» دەپ اتاعان. ارحەتيپ دەگەنىمىز كونەدەن كەلە جاتقان، حالىقتىن ءتۇپساناسىندا مىڭداعان جىلدار ساقتالىپ، اندا-ساندا جاڭعىرىپ وتىراتىن بەينەلەر، قۇرىلىمدار. ولاردىڭ جاڭعىرعانى سول حالىققا قۇت تا بولۋى مۇمكىن، حالىقتىڭ جاڭادان تۇلەۋىنە اكەلۋى مۇمكىن، سانانىڭ ىندەتىنە دە اينالۋى مۇمكىن. جالپى سەرىكبولدىڭ ءبىر ماقساتى - قازاقتىڭ ساناسىن جاڭعىرتاتىن رۋحاني تەتىكتەردى تابۋ بولدى. ءبىر عاسىر بۇرىن الاششىل اقىندار «ويان، قازاق!» دەپ تەبىرەنسە، سەرىكبول ءميفتى «دۇرىس تالداۋ ارقاسىندا بۇگىنگى، پەندە قازاقتىڭ قانىندا، تانىندە، تۇيسىگىندە ورىن الىپ، بىراق ارەكەت جاساۋعا دارمەنسىز بولىپ وتىرعان «باسقا (ماڭگى) قازاق» - «ىشكى قازاقتىڭ» نەمەسە «ارعىقازاقتىڭ» تانىمى مەن سەنىمىن وياتا الامىز»، - دەدى. ال، «ميفكە ورالۋ» - سيقىرلى، قاسيەتتى جانە تاڭعاجايىپ ەل - جارقىن قازاق ەلىنە - «ماڭگى ەلگە» قايتىپ ورالۋ دەگەندى بىلدىرەدى.
كيەلى قازاقتىڭ ماڭگى ەلى - رەالدى گەوگرافيادا ەمەس، ءبىزدىڭ سانامىز بەن تۇيسىگىمىزدە، ياعني ءاربىر قازاقتىڭ ىشىندە ورنالاسقان، ابدەن تۇمشالانىپ، شاڭ باسىپ، تانىلماي جاتقان «ىشكى ەلىمىزدە». مىنە، ميفولوگيا - وسىنداي كيەلى كەڭىستىكتى قايتادان تانىپ بىلۋگە جول اشىپ بەرەتىن كىلتتەردىڭ ىشىندەگى نەگىزگىسى» دەپ جازادى.
- عاجاپ ءسوز ەكەن... سوندا سەرىكبول ءۇشىن ميفولوگيا - قازاقتىڭ ساناسىن وياتاتىن رۋحاني تەتىك، ءبىزدىڭ عىلىم مەن ونەر، ادەبيەتىمىزدى جاڭعىرتاتىن قۇرال عوي...
سەرىكبول ءوزى «ارعىقازاق ميفولوگياسىنىڭ» كىرىسپە سوزىندە بىلاي جازادى: «ارينە مەن ايتقان قيسىندار - بۇكىل قوعامنىڭ دەرتىن جازاتىن ەمدەۋ ءتاسىلى ەمەس، «ەمىن تاپتىم» دەسەم، قۇدايدىڭ الدىندا دا، ادامنىڭ الدىندا دا كۇپىرلىك بولار ەدى. بىراق... ۇلتىمىزعا ءتان پارىقسىزدىقتى باسەندەتۋگە بولادى عوي دەپ ويلايمىن، ۇمىتتەنەمىن».
مىسالى، قازاق ءتىلى تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. سەرىكبول بۇل تاراپتا دا بىرەگەي وي ايتقان. بىرىنشىدەن، ول قازاق ءتىلى، قازاق ءسوزى مىڭداعان جىلدىڭ اقپاراتىن ساقتاعانىن كورسەتەدى. عالىم ءۇشىن ءبىزدىڭ ءتىلىمىز - ميفولوگيانى قالىپقا كەلتىرەتىن بىردەن ءبىر قۇرال. قاراپايىم بولىپ كورىنەتىن ءسوزدىڭ تىلسىمىن اشقاندا ادام امالسىز تاڭقالادى ەكەن. مىسالى، باتىس عىلىمى كوپ جازعان، كوپتەگەن كونە قۇدايلاردىڭ ەسىمدەرىنە جانە ميفولوگيالىق ۇعىمدارعا (اتاقتى ۆالگاللا، ەليسەي جازيراسى، ەليزيۋم سياقتى) نەگىز بولعان «يندوەۋروپالىق» كونە ءتۇبىر «ەل»، «ۆال» كادىمگىدەي تۇرىكتىڭ «ءولۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان ەكەن.
زەرتتەۋشى ءبىر تاڭبادان بۇكىل ءسوزىمىزدى، ال ءبىزدىڭ سوزدەردەن باسقا، ادامزات تاريحىندا «جەتەكشى رولگە» يە حالىقتاردىڭ ەڭ كەرەمەت دەگەن سوزدەرىن شىعارادى. جانە ءبىزدىڭ بابالارىمىز سوزدەردى جاراتقاندا ولاردان الدەقايدا كوپ ءبىلىپ، سوزگە الدەقايدا كوپ ماعىنانى ەڭگىزگەنىن دالەلدەيدى.
سەرىكبولدىڭ ءوزى جازعانداي: «قازاق ءتىلىنىڭ جەكەلەگەن سوزدەرىن سارالاي كەلە ماعان تاپ بولعان، مەنى تاڭداندىرعان وي «وسى قازاعىمنىڭ ءتىلى ءوڭىن اينالدىرعان تازشا-بالا سياقتى ەكەن» دەگەنگە ساي ەدى... قازاق ءتىلى - اۋىلدىڭ اڭقىلداق شالىنىڭ تىلىندەي تىم قاراپايىم، تىم قارابايىر، تىم سوزىلىڭقى سياقتى. بىراق بۇل سىرتتاي قاراعانداعىسى عانا. قازاقتىڭ كەز كەلگەن قارا ءسوزىنىڭ قابىعىن قىرساڭ، ونىڭ استىندا جىلتىراعان التىن كورىنىپ تۇرعانىن كورىپ تاڭ قالاسىڭ... قازاق ءتىلى - ەكىندى ءتىل، ياعني تۋىندى ءتىل. ول كونە جۇمباق ءتىلدىڭ قارابايىر، كۇندەلىكتى تىلگە اينالعان ءتۇرى. قازاق ءتىلى - ارعى دۇنيە ءتىلى. ءبىز ونى قاراپايىم سوزدەردىڭ ەجەلگى ماعىناسىن انىقتاۋ ارقىلى كورسەتتىك تە. ال ءداستۇرلى ەجەلگى تانىم زاڭدىلىعى بويىنشا ءبىر نارسە ءبىر دۇنيەدەن ەكىنشى دۇنيەگە وتكەندە، ءوزىنىڭ بولمىسىن تۇبەگەيلى تۇردە قاراما-قارسى سيپاتقا وزگەرتەدى. الگى الپامىس باتىر و دۇنيەدە قالاي تازشا بالاعا اينالىپ كەتسە، قازاق ءتىلى ارعى دۇنيەدەن مىنا جالعان دۇنيەگە كەلگەندە ءوڭىن اينالدىرىپ، قارابايىر ءتىل بولىپ كورىنەدى. اقيقاتىندا ول - اسىل دا جۇمباق ءتىل».
قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋ، ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا نەبىر جوبالار تياناقتالىپ جاتىر. بىراق سەرىكبولدىڭ بۇل يدەياسىنا ساياتىن ءبىر عانا «قوبىلاندى» - جاتقا» دەگەن جوبا بار. ونىڭ اۆتورى جانە جەتەكشىسى - ونەرتانۋشى زەمفيرا ەرجان. ول ءوزى وتە قىزىق جانە كىرپياز ادام، بەس ۇرپاقتان بەرى - ونەر سالاسىندا جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان قالا زيالىلارىنىڭ اۋلەتىنەن. اجەسى - اكتريسا، مارقۇم اكەسى - سۋرەتشى، شەشەسى دە بەلگىلى اكتريسا - نۋكەتاي مىشپاەۆا. زەمفيرا الماتىدا تۋىپ وسكەن، ماسكەۋدە وقىعان، سەگىز جىلداي جالعىز ءوزى جەكە ونەرتانۋ جۋرنالىن شىعارعان ادام. ول سانالى تۇردە تۋعان تىلىنە قايتىپ كەلگەن، جالعىز قىزى قازاق مەكتەبىندە وقيدى. زەمفيرانىڭ جوباسىنىڭ يدەياسى تومەندەگىدەي: قازاق ءتىلىن كۇندەلىكتى، يا كەڭسە ءتىلى رەتىندە ەمەس، كيەلى دا كوركەم ءتىل رەتىندە ۇيرەتۋ، قازاق تىلىنەن از-ماز حابارى بار ادامدى بىردەن ءتىل عالامىنا ەڭگىزۋ. جوباعا قاتىسۋشىلار ءار ساباققا جىردىڭ 30 جولىن جاتقا جاتتايدى، كەلەسى 30 جولىن اۋدارۋعا تىرىسادى. جوباعا لينگۆيست انار فازىلجانوۆا قاتىسادى، ول كونەرگەن، سوزدىكتەردە جوق سوزدەردى تۇسىندىرەدى، مەن بولسام، مادەنيەتتانۋشى رەتىندە جىردىڭ ميفتىك، ىرىمدىق، فيلوسوفيالىق قاتپارلارىن تۇسىندىرەمىن. وتكەن جىلى ەكى ايداي بىرقاتار بيزنەسمەندەرمەن تاجىريبە ساباقتاردى وتكىزدىك. ءبىر قىزىعى، جوبامىز تۋرالى قازاقتىلدىلەردەن «ءبۇل مۇمكىن ەمەس، ءوزىمىز جىردىڭ ماعىناسىن، سوزدەرىن ونشا بىلمەيمىز، ورىستىلدىلەر ونى قايتەدى، بۇل تىم قيىن، كەرەگى جوق نارسە» دەگەنگە ساياتىن ءسوز ەستىدىك.
ال ءورىستىلدى ادامدار بۇل جوباعا قينالا-قينالا كىرسە دە، قازىر جالعاسىن سۇراپ جاتىر. مىسالى، جوبامىزعا ءبىر، جاسى كەلگەن، ءىرى دۇنيەجۇزىلىك كومپانيانىڭ قازاقستان مەن ورتا ازياداعى ديرەكتورى، بىرنەشە شەت ءتىلىن بىلەتىن ايەل ادام قاتىسقان. قينالعانىن كورسەڭىز. بۇرىندا بىرنەشە رەت قازاق ءتىلىن ۇيرەنەيىن دەپ تالپىنعان. وسى جولى دا دەڭگەيى تىم تومەن ەكەنىن كورىپ، قوسىمشا وزىنە مۇعالىم جالداعان. جىردىڭ ءبىر-ەكى جولىن ايتىپ بەرۋ ول ءۇشىن قول جەتپەس اسقار تاۋ بولىپ كورىندى. جوبادان كەتىپ قالا ما دەپ تە ويلادىق. بىراق نامىسقا تىرىستى، جانە دە جاڭادان تۋعان نەمەرەممەن قازاقشا عانا سويلەسكىم كەلەدى، قازاقشا ەرتەگى ايتقىم كەلەدى دەپ ءجۇردى. ءبىر-ەكى ايدان كەيىن ول قوبلاندىنىڭ اكەسى توقتاربايدىن زارلى سوزدەرىن انگە سالىپ ايتقاندا ءبارىمىز تاڭقالدىق.
تۇسىنەسىز بە: مۇنداي ادامداردى قورقىتىپ قازاق ءتىلىن ۇيرەتە المايسىز. كوپ بولسا، شەتەلگە كەتىپ قالادى، بۇكىل جاعدايى جاسالعان ادامدار. ولارعا قازاقتىڭ باتىس حالىقتارىنان اسپاسا كەم سوقپايتىن رۋحاني، كوركەم بايلىعى بار، وعان تەق قانا قازاق ءتىلى ارقىلى جەتۋگە بولادى دەپ كورسەتۋ كەرەك. جانە دە تۇرمىستىق پروبلەمالاردى باياعىدا شەشكەن ادامداردا ءبىر ىشكى كريزيس بولادى (ونى پسيحولوگيادا قىرىق جاستان اسقان ادامنىڭ كريزيسى دەيدى). ومىرلىك ماڭگى سۇراقتارعا ادام جاڭادان جاۋاپ ىزدەي باستايدى، سول كەزدە ءبىزدىڭ جوبامىز ادامنىڭ ىشكى سۇرانىسىنا ءدوپ كەلەدى.
ساباق كەزىندە جىردىڭ ءبىر كىلتيپانىن ءتۇسىندىرىپ جاتقاندا، ءبىر بيزنەسمەننىڭ جانىندا وتىرعان ادامعا تاڭقالىپ «كرىشۋ سنوسيت» دەگەنىن ەستىپ قالدىم. سوندا كۇنى بويى انتيكريزيستىك ماجىلىسكە قاتىسىپ، ەكونوميكا ماسەلەلەرىن تالداعان ادامعا قازاقتا «تۇياق» دەگەن ءسوزدىڭ سيمۆولدىك استارى، ونىڭ مەتافيزيكامەن، شوعىم تاڭبامەن; اتتى قۇرباندىققا شالۋدىڭ كونە ىرىمىمەن بايلانىسى تۋرالى اڭگىمە شىنىمەن باسقا ءبىر دۇنيەگە جەتەلەگەندەي بولدى ما دەپ ويلادىم. كۇندەلىكتى سۇرقاي تىرشىلىكتە جۇرگەن ادامعا بۇل جوباعا قاتىسقان شىنايى ينتەللەكتۋالدىك، قىزىقتى وقيعا.
ال ءورىستىلدى بيزنەس، مادەني، ساياسي ەليتا انا ءتىلىن شىن كوڭىلدەن ۇيرەنىپ جاتسا، جىر جولدارىن سوزدەرىنە قوسىپ جاتسا باسقالارعا ۇلگى بولماي ما. زەمفيرا سول ءۇشىن قازىر اقشا ىزدەۋدە، جوباعا قاتىسۋشىلاردىڭ ىشكى دۇنيەسى قالاي وزگەرەتىنىن كورسەتەتىن رەاليتي-شوۋ سياقتى دەرەكتى سەريال تۇسىرگىسى كەلەدى.
ايتپاقشى جىردى اندەتىپ ايتقان بيزنەسمەن ايەل كەيىن ءبىزدى تاعى دا تاڭقالدىردى. قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايىن تالقىلاعان ءبىر پىكىرسايىستا ءورىستىلدى قازاقتار ۇلتتى تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ نەبىر «جوبالارىن» ۇسىنىپ جاتقاندا ول العا شىعىپ «بۇنىڭ ءبارى دە بەكەر ءسوز. كوپ سوزدىككە ۇرىنباي، ءبارىمىز قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. باسقا جول جوق» دەدى. بۇنى بىز سياقتى ادام ايتسا ءجونى باسقاشا بولاتىن ەدى. ال سول ورتادا بەلگىلى، كۇندە شەتەلگە بارىپ تۇراتىن بيزنەسمەن ايتقاننان كەيىن، ءبارىنىڭ اۋىزدارى جابىلىپ قالدى.
سەرىكبول ايتقانداي «قازاق ءتىلى - ەكى دۇنيەنىڭ اراسىنداعى جول. ونىڭ ءبىرىنشى - كىرەر ەسىگى - تىم تار، تىم الاسا، كىرگەننەن كەيىن جۇرەر جولى دا تار ءدالىز سياقتى... بىراق تار ۇڭگىر جول قادام باسقان سايىن كەڭەيىپ بيىكتەي بەرەدى. شىعاتىن تەسىك - ۇلكەن قاقپا. ياعني ءتىل ءبىلۋ ءۇشىن دە، قازاق بولۋ ءۇشىن دە تار تەسىككە ەكپەتتەپ كىرەسىڭ، ونىڭ ەسەسىنە شىققاندا ەڭسەندى بيىك ۇستاپ، تىك شىعاسىن. بۇل - قايتا جارالۋ، ينيتسياتسيالىق (جەتپەكتىك) سىناق».
بۇل عالىمنىڭ تەق قانا ءورىستىلدى قانداستارىمىزعا ايتقان ءسوزى ەمەس، ويتكەنى «قازاق ءتىلدى ورتادا وسكەن، قازاقشا ساۋات اشىپ، ءبىلىم العان، قازاقشا سويلەيتىن پەندەنىڭ قازاقتىعىنىڭ دا وڭىپ تۇرعاندىعى شامالى. قازاق بولۋ - تەك قازاقشا سويلەۋ ەمەس، ادام جانىنىڭ ەرەكشە كوڭىل كۇيىنە ءتۇسۋ...»
سۇحباتتاسقان - نۇرا ماتاي، «اباي-اقپارات»
