ەتەنە جاقىن بولماساق تا، وتىز جىلداي قالامگەرلىك جولدا قاتار ءجۇرىپ، تالاي پىكىرلەسكەن ەكەنبىز. دۇنيەتانىمدىق كوزقا­راسىمىز وتە سايكەس ەدى دەۋ دە قيىن. كەيبىر ويلارىن اسا قابىلداي بەرمەيتىنمىن. دەگەنمەن، كوپشىلىك اڭگىمەسىنىڭ كوڭىلگە قونعاندىعىنىڭ بەلگىسىندەي، ەكەۋمىزدىڭ ەكى-ءۇش سۇحباتىمىز باسپاسوزدە دە جاريالاندى. ء(«ادىلىن ايتساڭ، «اۋليەلەر» ۇناتپايدى»، 04.2004. «بىلىكتىلىك فورمۋلاسى»، 05.2005. «قۋ قاراعاي تولعاسا»، 01.2006. «جۋرناليست» گازەتى). 

ناقتى ءبىر قۇبىلىستار تۋرالى توسىن تۇجىرىمدارى نازار اۋدارتپاي قويمايتىن. 
قازىر تالاسبەك اسەمقۇلوۆ پايىمداۋلارىنا قاراسام، ورىستىڭ كورنەكتى اقىنى ەۆگەني ەۆتۋشەنكونىڭ «قىسقا ەسسە» دەپ اتالعان جازبالارى ەسكە تۇسەر ەدى. وندا ول پۋشكين، لەرمونتوۆ، باراتىنسكي، تيۋتچەۆ، دوستوەۆسكي سىندى ون-ون بەس تۇلعاعا ءبىر-ەكى اۋىز سوزبەن-اق مىنەزدەمە بەرىپ تاستايدى. بۇلاردىڭ تارتىمدىلىعى دا سوندا – استارى قاتپار-قاتپار كۇردەلى جايتتى ۇتقىر تۇيىندەپ، ويماقتاي عانا وي ارقىلى كول-كوسىر سىرعا قانىقتىرادى. تالاسبەك تە كەز كەلگەن جاعدايدى قولما-قول قاۋزاپ، وڭاي تۇسىندىرە سالاتىن. جانە نە جونىندە بولسىن، وتە باتىل ايتادى، ءارى سونشا مەرگەن ەدى. نىساناعا ءدوپ تيگىزەتىن. ەرەكشەلىگى – ماسەلەگە ءاردا­يىم ەلدىك مۇددەمىز تۇرعىسىنان، ۇلتتىق مۇراتتار باعدارىنان قاراپ، ەجەلدەن قالىپتاسقان قايسىبىر «مىزعىماس» قاعيدالاردى تاس-تالقان قىلاتىن. بىراق سول لەبىزى كوبى­نە اۋىزشا ايتىلعان كۇيى قالا بەرگەندەي.

مىسالى، بىردە لەۆ تولس­توي­دىڭ ايگىلى «سوعىس جانە بەيبىتشى­لىك» رومان-ەپوپەياسىن الەۋمەتتىك تاپسىرىسپەن جازىلعان شىعارما دەپ باعالادى.
مۇندايدا الدەكىم ءبىر ءسات ايران-اسىر بولىپ، ء"بالى، مىناۋ نە دەپ وتىر ءوزى، بۇكىل الەمدى تامسان­دىرعان تۋىندىنى مانسۇق قىلا­تىنداي بۇل كىم ەدى سونشا؟" دەپ اڭتارىلىپ قالۋى كادىك. ال تاكەڭ­نىڭ الگىندەي مالىمدەۋىنە ءمىردىڭ وعىنداي دالەلدەرى بولاتىن-دى.
راسىندا، اتالعان شىعارما دەڭگەيىنىڭ كەرەمەتتىگىنە ەشكىم شاك كەلتىرمەيدى. بىراق بەلگىلى نارسەنىڭ بۇرمالانۋى، تاريحي شىندىقتىڭ ناقتى بەرىلمەۋى باعىتىنان العاندا، ايتالىق، سول 1812 جىلعى فرانتسيا – رەسەي سوعىسىنداعى قازاق حالقى ءرولىنىڭ ەسكەرىلمەۋىن، ءتىپتى، نامىسقا تيەتىنىن ابدەن تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. ودان دا باياعى ۇلىورىستىق استامشىلىق انداعايلاپ، اۆتوردىڭ «كىشى» ۇلتتاردى مىسە تۇتپايتىنى انىق اڭعارىلىپ تۇرادى. تالاس­بەكتى دە رەنجىتەتىن وسىنداي سىڭارجاقتىق ەدى.
ورىس ءپاتريوتيزمى رۋحىندا جازىلعان كىتاپ تۋرالى انىقتا­مالىقتىڭ بارىندە دەرلىك: «سوعىس جانە بەيبىتشىلىك» 1812 جىلعى جەڭىمپاز ورىس حالقىنىڭ باتىرلىعى مەن داڭقتى تۋرالى تاريحي ەپوپەيا. مۇندا لەۆ تولستوي قاراقۇرىم ناپولەوندىقتار­دىڭ كۇل-تالقانىن شىعارعان ورىس اسكەرىنىڭ قاھارماندىعىن سونشا نانىمدى باياندايدى. ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن تۇيسىنگەن ورىس جاۋىنگەرلەرى ۇرىس الاڭىندا اسقان قايراتتىلىق تانىتادى» دەلىنەدى.
ال سول شايقاستا: «شەدشيە ۆ اۆانگاردە روسسيسكوي ارمي كوننىە وتريادى، سوستاۆلەننىە يز پرەدستاۆيتەلەي مۋسۋلمانسكيح ي ينىح نارودوۆ ناۆوديلي ۋجاس نا پروتيۆنيكا» دەگەن دەرەكتەردى قايدا قويامىز؟!.
بۇل، البەتتە، ءىستى مەيلىنشە ءادىل بەزبەندەۋگە تىرىساتىن اناتولي ەگوروۆ سىندى كەيىنگى تاريحشىلاردىڭ جازبالارى. ونىڭ «نا بورودينسكوم پولە. رازدۋميا ۋ نارودنىح سۆياتىن» اتالعان ماقالاسىندا سونداي-اق: «يستوريكي وسوبو پودچەركيۆايۋت، كاكوە بولشوە زناچەنيە دليا وسلابلەنيا پوسلەدستۆي كونتينەنتالنوي بلوكادى ناكانۋنە وتەچەستۆەننوي ۆوينى 1812 گودا يمەلا دوستاۆكا كازاحامي سكوتوۆودچەسكوگو سىريا نا رىنكي روسسي. ۆ پەريود ۆوينى ۋۆەليچيلاس زاكۋپكا ۋ كازاحوۆ ستروەۆىح ي وبوزنىح لوشادەي. ۋجە چەرەز نەسكولكو دنەي پوسلە پەرەحودا ناپولەونوم پوگرانيچنوي رەكي نەمان نا كازاحسكوم ي درۋگيح يازىكاح نارودوۆ روسسي بىلو پرينياتو وبراششەنيە وب وپاسنوستي ناچاۆشەيسيا ۆوينى. ستارشينا بايساكال تيلەكۋلى ليچنو پريزۆال كازاحوۆ ك سپلوچەنيۋ پروتيۆ ۆراگا» دەگەن دە جولدار بار. («زۆەزدا التايا». 06. 11. 2013).
دەمەك، قازاقتار كورشىلەرگە تىل جا­عىنان عانا جار­دەمدەسىپ قوي­ماي، مايدان دالا­سىن­داعى قيان-كەسكى شايقاستاردا دا ەرەن ەرلىك ۇلگىسىن كورسەتكەن: «نەمالو باشكير، تاتار، كالمىكوۆ، التايتسەۆ ي كازاحوۆ بۋكەەۆسكوي وردى، ۆحوديۆشيح ۆ سوستاۆ كورپۋسوۆ گەنەرالوۆ تۋچكوۆا ي پلاتوۆا، پوگيبلو ۆ ساموم كروۆاۆوم سراجەني ۆەكا – ۆ بيتۆە پري بورودينو»…
(وسىلاردى تۇپنۇسقاسىندا ۇسىنعانىمىز ءجون سياقتى. اۆت.).
بۇل رەتتە، ارينە، كىمنىڭ تەرىس، كىمنىڭ وڭ ەكەنىن تاپتىشتەپ وتىرۋعا قۇمارتپايمىز. تەك نە جونىندە بولسىن، ماسەلە ءمانىسىن ۇنەمى قوپارا كورسەتەتىن تالاسبەك پىكىرىندە سالماقتى نەگىز جاتاتىنىن جەتكىزبەكشىمىن عوي…
ۇلتىن ايرىقشا سۇيگەن ول قيسىنسىز تۇستا «قازاق، قازاق» دەپ تار شەڭبەردەن شىقپاۋدى دا قۇپتاي قويمايتىن. سىرت ەلدەردىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنىپ، جامانىنان جيرەنۋدى ناسيحاتتاۋشى ەدى. جوعارىدا اتالعان سۇحباتتاردىڭ بىرىندە:
– قازىرگى جۋرناليستي­كا­مىزدىڭ الدىنداعى ۇلكەن ماقسات – باتىستىڭ، رەسەيدىڭ بيىك ورەدەگى دەڭگەيىنە جەتۋ. اناۋ مگۋ، لگۋ-دا وقيتىن جاستاردىڭ اۋقىمدى حالىقارالىق شارالارعا، ءىرى قابىلداۋلارعا قاتىسىپ، سۇيەكتى ماقالالار جازىپ جاتاتىنىن كورەسىڭ. سولاردىڭ قولىنان شىققان دۇنيەلەرگە زەر سالساڭ، كەڭ وي-ءورىستى، تەرەڭ تانىم-تۇسىنىكتى اڭدايسىڭ. بىزدە ءتۇرلى باسىلىمدار قاپتاپ كوبەيىپ جاتقانىمەن، وكىنىشكە قاراي، ءىنى-قارىنداستارىمىزدىڭ كاسىبي بىلىكتىلىك جاعىنان وسۋدەن گورى كەرى كەتۋشىلىگى ءجيى بايقالادى، – دەپتى.

ەكى شەتتە – تالاسبەك پەن قاجىعالي. ورتادا – زارۋگۇل 

(قاجىعاليدىڭ وڭ جاعىنداعى – زاريا جانە ەكى قىزدىڭ باۋىرلارى) 

بىراق، قاراپ وتىرسام، ءبارىبىر ءوز باستاۋ بۇلا­عىمىزعا ورالىپ سوعۋعا بەيىم تۇرعانداي:
–جالپى، جۋر­ناليستىك ۇستاحانا جايىن ءسوز قىلعاندا ويعا ەڭ الدىمەن سوناۋ ون توعىزىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق جۋرناليستيكاسى تاريحى ورالادى. كەرەمەت! وعان مىسال رەتىندە ابايدىڭ قاراسوزدەرىن دە قويا تۇرىپ، الاش ازاماتتارىنىڭ ماقالالارىن الايىقشى. نەمەسە ىبىراي التىنسارين كوتەرگەن پروبلەمالارعا نازار اۋدارايىق. سولار­دىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعانىن اڭعاراسىز. ماسەلەن، ىبىراي «قازاقتىڭ بالاسى چينوۆنيك بولۋ ءۇشىن وقيدى» دەيدى. كوردىڭىز بە! «ولار حالىققا پايدا كەلتىرەيىن دەپ بارمايدى وقۋعا. جوعارى قىزمەتكە ورنالاسسام، شەن-شەكپەن السام دەپ وقيدى» دەيدى. ياعني، بيۋروكراتيا سول كەزدەردە-اق قالىپتاسا باستاعان. ال وسى كوزقاراس ەسكىردى مە بۇگىن؟ احمەت بايتۇرسىنوۆ تۇستاستارىنىڭ دۇنيەلەرىن الايىق. ولار ءىرى دىلگىرلىكتەر ءمانىن كورە بىلگەن. تاني بىلگەن. سول ماسەلەنى دەر كەزىندە كوتەرىپ وتىرعان. وتە سەرگەك. كەيدە پروبلەما ايقىن بولمايدى. جاسىرىن تۇرادى. قاتارداعى وقىرمان بايقاي المايدى. مىنە، ءتىلشى ءۇشىن سونى كورىپ، اشا ءبىلۋ دە ۇلكەن ونەر! تاعى ءبىر ارنايى توقتالاتىن ءجايت – جۋرناليست ءوزىنىڭ ارى مەن ۇلتىنىڭ مۇددەسى جولىندا مەيلىنشە ادال بولۋى شارت. بۇگىندە ءتۇزۋ جولدان تايقىپ كەتكەن قالامگەر كوپ. ارام پيعىلدى بىرەۋلەردىڭ ىقپالىمەن قاستەرلى تاريحىمىزدى تاپتاي سالۋعا ارلانبايدى. كەيىن وسى وپاسىزدىعى ءوز ءومىربايانىندا قارا داق بولىپ الدىنان شىعاتىنىن دا ەسكەرمەيدى.بۇل ورايدا تاعى دا ورىستارعا جۇگىنە بەرمەي، تۇرىك اعايىنداردى-اق ال. تۇركيادا بىرنەشە پارتيا بار. ونداعى ءباسپاسوز وكىلدەرى ءبىر-ءبىرىن جەپ قويا جازداپ كەڭىردەك جىرتىسىپ جاتادى. ال سولار ۇلى تۇركيا مۇراتتارىنا كەلگەندە ءبىر كىسىدەي جۇمىلا كەتەدى. ويتكەنى، ۇلت مەرەيى ءاردايىم ۇستەم تۇرۋعا ءتيىستى. وتانىڭ قۋاتتى بولسا سەن دە جىگەرلىسىڭ. بۇعان كوپشىلىك باۋىرلارىمىز اسا ءمان بەرە الماي ءجۇر…
وسىنداي قاستەرلى، اسقاق مەجەنى دىتتەگەن تالاسبەك اسەمقۇ­لوۆتىڭ ءوزى ءاردايىم بىلىكتى ساراپتاماشى، تالعاماپاز مادەنيەت­تا­نۋشى رەتىندە كەسەك تۇلعالى قالامگەرلەر قاتارىنان كورىندى. اسىرەسە، ونىڭ قازاق دالاسى عاسىرلار بويى باستان كەشكەن سوعىستار زۇلماتىنا، اشتىق ناۋبەتىنە قاتىستى تۇجىرىمدارى تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتتى. حال­قىمىزدىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوماقتى ۇلەس بولىپ قوسىلدى.

تالاسبەكتىڭ جاستىق شاقتاعى بەينەسى

كەيىنگى ءۇش ماقالاسى كەزەگىمەن «قازاق ءۇنى» گازەتىندە جاريالانعان-دى ء(«داستۇر مۇراجايدا تۇرمايدى» – دومبىراشى قارشىعا احمەدياروۆپەن كەزىندە بەلگىلى سەبەپتەرمەن جاريالانباي قالعان سۇحبات; «كۇيدىڭ كيەسىندە ءناسىل جوق»– شەرتپە كۇي شەبەرى تاتتىمبەتتىڭ كوپشىلىككە بەلگىسىز قىرلارى; ء«دارحام ساراي» – تەڭگەنىڭ ءتۇرلى تاعدىرى تۋرالى تولعام).
اسىرەسە، سول كۇندەردە ءجيى حابارلاسا باستاپ ەدىك. اراسىندا ءبىر-بىرىمىزگە قىجىرتىپ ءتيىسىپ، ءوزارا ءازىل-اجۋاعا دا كەزەك بەرىپ قوياتىنىمىز جوق ەمەس. مەنى «قۇدا» دەپ جاقىن تارتاتىنى بار-تىن.
ءبىر كۇنى:
– ءاي، سەن وسى، ەلدەگى اعايىن­دا­رىڭ­مەن ارالاسىپ تۇراسىڭ با؟ – دەپ سۇرادى.
– ءيا، ارينە…
سويتسەم، قاراعاندى وبلى­سىنىڭ اقشاتاۋ پوسەلكەسىندەگى قۇداشاسى زاريا ومارباەۆامەن حابارلاسپاقشى ەكەن.
تالاسبەكتىڭ تەتەلەس اعاسى قاجىعالي – ءبىزدىڭ ەلگە كۇيەۋبالا ەدى. باياعىدا اۋىلعا جىل ارالاتىپ كەلىپ جۇرگەندە جەرلەس اپامىز زارۋگۇلدى اياگوز جاعىنان كەلگەن ءبىر جىگىتكە تۇرمىسقا شىقتى دەپ ەستيتىنمىن ء(بىزدىڭ ەلدە اپكەنى ادەتتە «اپا» دەپ اتايدى). سول ازامات تالاسبەكپەن بىرگە تۋعان باۋىر ەكەنىن دە سوڭىراق بىلدىك. ءوزىن جاقىننان كورگەن دە ەمەسپىن. تەك كەلىنشەگىن كوك «ۋرال» موتوتسيكلىنىڭ كەبەجەسىنە وتىرعىزىپ الىپ، قىرداعى جولمەن ىلعي ەرسىلى-قارسىلى جۇيتكىپ، الدەبىر جاقتارعا قاراي زاۋلاپ بارا جاتاتىنىن بايقاۋشى ەم. ول تۋرالى: ء«وزى وتە ىسمەر ەكەن. قولدان دومبىرا جاسايدى» دەپ ءجۇردى بىلەتىندەر.
وسى جەردە: «دومبىرا شابۋدى ناعاشى اتام ىستامبايدىڭ ءجۇنىسبايىنان ۇيرەنگەم. ودان اۋىلداعى احمەتجان شەبەردىڭ الدىن كوردىك. ەسەيە كەلە جالپى سەمەي وڭىرىندە تەڭدەسى جوق دومبىرا جاساۋشى سانالاتىن باقتىبايدىڭ ءتولتايىنىڭ شاكىرتى بولدىم. اقىرى، ءوزدى-ءوزىم بولىپ اسپاپ شابۋدى 9-شى كلاستا باستاعان ەكەم. نەگىزگى قۇپيا اعاش تاڭداۋعا بايلانىستى. جاتقان عىلىم بۇل. ىڭعايى كەلسە، نايزاعاي سوققان قاراعايدى قولدانۋ كەرەك. سەبەبى، جاي وتى كۇيدىرىپ، ىشكى جاعى ۇڭىرەيىپ قالعان قاراعايدىڭ داۋىسى ايرىقشا بولادى» دەيتىن تالاسبەك ەسىمە تۇسەدى. ونىڭ قولىنان شىققان دومبىرالاردى ايگىلى ءانشى مادەنيەت ەشەكەەۆ، سماتاي ۇمبەتباەۆ، ادىلەت مۋسيندەر ۇستاپتى. جانىبەك كارمەنوۆ تە ءتورت-بەس دومبىرا جاساتقان ەكەن. نەبىر عالامات كۇيشىلەر تۋرالى شىعارمالار جازعان مۇحتار ماعاۋيننىڭ ۇيىندە دە ءبىر دومبىراسى تۇرعان كورىنەدى. سول مۇحاڭنىڭ «كوكبالاق» اڭگى­مە­سىنە كەيىپكەر بولعان جەتكىنشەك 1982 جىلى ورىنداۋشى رەتىندە «سازگەن» ءانسامبلىنىڭ قۇرامىمەن يۋگوسلاۆياعا، 2004 جىلى ونەر ترۋپ­پاسىمەن بىرگە پاريجبەن سەن-جيۋلەندە جەنەۆا قالالا­رىنا بارىپ، الەمدىك مۋزىكا مادەنيەتى فەستيۆالىنە قاتىسىپ قايتادى…
وسىنداي ىنىمەن قاتار وسكەن قاجىعالي وسال بولسىن با…
سوندايدا، «اتتەڭ، بۇل كۇيەۋ جىگىت ءوزىنىڭ تۋعان قايىناتاسى ءابىلماش مۇعالىمدى كورىپ ۇلگەرمەدى-اۋ. انە، بارماعىنان بال تامعان شەبەر دە، عاجايىپ دومبىراشى دا سو كىسى ەدى! دەگەنمەن، وزدەرى ءبىر-ءبىرىن تاۋىپ قوسىلعان ەكەن» دەپ ويلايتىنمىن. زارۋگۇل دە مۋزىكا مامانى. ەكەۋلەپ ءتۇرلى تويلاردىڭ ستسەناريلەرىن جازاتىن سياقتى; بىرىگىپ، اسابالىق جاسايدى. بۇ جاعىنان، جاڭاشىلدىقپەن ەرەكشەلەنىپ، كوڭىلدەن شىققانى سونشالىقتى، وزدەرىن كورشىلەس اۋىلدارمەن قاتار اعادىر، اقسۋ-ايۋلى، اقتوعاي سەكىلدى ىرىرەك ەلدىمەكەندەرگە دەيىن شاقىرتا باستاپتى. ءسويتىپ، ءىس اۋقىمىن كەڭەيتىپ، تۇرمىستارىن تۇزەيدى. گاز-24 «ۆولگا» اۆتوكولىگىن الادى.
ايتەۋىر، تىرلىكتەرى ءىش جىلىتاتىن. ىزدەنىپ، شاپقىلاپ، ادال ەڭبەگىمەن ءبىر باس مالىن قالايدا ەكەۋ ەتسەم دەپ تىربانعان جان قاشاندا ريزالىق تۋعىزباي ما.
بىراق ارادا نەداۋىر ۋاقىت وتكەندە الگى ماشينامەن اعا­دىردان كەلە جاتىپ اپاتقا ۇشى­راعانىن ەستىدىك. زايىبىمەن بىرگە مەرت بوپ كەتتى. جازمىشقا نە امال بار.
ودان بەرى دە ونشاقتى جىل اۋىستى عوي…
تالاسبەك بولسا، ەندى سول مارقۇم جەڭگەسىنىڭ اپايى زاريانىڭ تەلەفونىن سۇراپ تۇر.
تاۋىپ بەردىم.
سوڭعى تىلدەسۋىمىز ەكەن.
بەرتىنىرەك ءمالىم بولعانىنداي، قۇداشاسىمەن حابارلاسىپ، ودان اسەمقۇلوۆتار اۋلەتىنىڭ ەسكى فوتوالبومى جايىن سۇرايدى. ءتىپتى، قايتا-قايتا انىقتاپ بىلسە كەرەك. قاجىعالي مەن زارۋگۇلدىڭ قول­دارىندا قالعان زات سەكىلدى.
زاريا ونى مۇقيات ساقتاپ قويعان ەكەن. دەرەۋ شىعارىپ، ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ءىنىسى قۋاندىققا ۇستاتىپ، استاناعا جونەلتەدى. تىكەلەي تالاسبەك اعاڭنىڭ قولىنا تيگىز دەپ تاپسىرما بەرگەن.
الايدا قالتا تەلەفونىن كوتەرمەپتى. دولبارلاپ كورسەك، بۇل تالاسبەكتىڭ ءوزى دە تۋرا اتتانىپ كەتكەن ءسات…
مىنە، سول ىزدەگەن نارسەسى قازىر مەنىڭ الدىمدا جاتىر. ءومىر بويى تالاسبەك كوڭىلىنىڭ ءبىر تۇكپىرىندە جۇرگەن باعالى دۇنيە.
باياعى سوۆەت زامانىندا شىققان البوم ەكەن. ءتۇسى جاسىل. اجەپتاۋىر قالىڭ. سىرتىندا رەسەي يمپەرياسى باس ادميرالدىعى مەكەمەسى عيماراتىنىڭ سۇلباسى بەينەلەنگەن. ونىڭ استىندا «لەنينگراد – Leningrad» دەگەن تاڭبا تۇر. ءجۇز بەتكە تۋرا ەكى ءجۇز ءبىر سۋرەت جاپسىرىلىپتى. ەرىنبەي ساناپ شىقتىم. التى جۇزگە تاياۋ كەسكىن بار. ءبارى ءبىر-ءبىر تاعدىر. بۇلاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارىن ەسەپتەسە… تۇتاس عۇمىر ەلەستەيدى.
سۋرەتتەردىڭ تۇسىرىلگەن ۋاقىتىن مولشەرلەسەك، سول، 1940 پەن 2000-شى جىل ارالىعىن قامتيدى-اۋ. كوبىنە، اكە-شەشە، اعا-جەڭگە، اپكە-جەزدە، جورا-جولداستىڭ راسىمدەرى. كەڭسە ماڭايىندا، اۋلادا، ەسىك الدىندا، ءۇي ىشىندە تارتىلعان كەسكىندەر.
قوڭىرايعان عانا قازاقى الەم، قۇباتوبەل تىرشىلىك كورىنىستەرى، قاراپايىم شارۋا ادامدارى اراسىندا ەڭ كوپ كەزدەسەتىن بەينەنىڭ ءبىرى اناسى – قاميلانىڭ سۋرەتى. بۇ كىسىنىڭ تىگىنشى ەكەنى باي­قالدى. ىلعي ءىس تىگۋ ماشيناسىمەن وتىرادى نەمەسە اتەلەدە الدەكىم­دەردىڭ ولشەمدەرىن الىپ تۇرادى.

اناسى قاميلا

اكە كەسكىنى سيرەك. بىلۋىمىزشە، بايمۇحامەد دەگەن اعاي. ەرتەرەك قايتىس بولعان. ءبىر-ەكى عانا كەيپى ساقتالعانداي.
ايتكەنمەن، تالاسبەكتىڭ ء«تال­تۇس» اتالاتىن ومىرباياندىق رو­­ما­­­نى­نىڭ بىرقاتار قاھارمانىن تانىپ قالدىق. وسى شىعارمادا: – اپكە، ماعان نەگە ءسىز دەپ سويلەيسىز؟! – دەيدى اجىگەرەي تاڭقالىپ.

اكەسى بايمۇحامەد

– ويتكەنى، مەن ءسىزدى جاقسى كو­رەمىن عوي، – دەيدى قاليما كۇلىم­سىرەپ.
اجىگەرەي قاليمانىڭ اي جۇ­زىنە، قۇلاعىنداعى بۇراما التىن سىرعاسىنا قاراپ ءسال وتىرادى.
– ال ىرىسقاليدى شە… ىرىمبەك پەن قۇندىز، قىنابەكتى شە… ولاردى جاقسى كورمەيسىز بە؟
– ولاردى دا جاقسى كورەم.
ەكەۋى ءۇنسىز قالادى.
– ال ءسىز شە، – دەيدى قاليما، – ءسىز مەنى جاقسى كورەسىز بە؟
اجىگەرەي ماڭدايىن ۋقالاپ ويلانادى.
– مەن ءسىزدى ايايمىن، – دەدى سودان كەيىن.
– نەگە؟
– بىلمەيمىن، ايتەۋىر، ايايمىن…» دەگەن جولدار بار.
مۇنداعى اجىگەرەي – تالاسبەك­تىڭ ءوزى. قاليما – قاميلا اپاي. شە­شە­لەرى. اۆتور اتىن اسا وزگەرت­پەگەن. ەكى-اق ءارىپتىڭ ورنىن اۋىس­تىرعان.
(وسى ورايدا وقىرمانعا تۇسىنىكتىرەك بولۋ ءۇشىن ايتا كەتەيىك، كۇيشى ءجۇنىسباي اقساقال، كىتاپتا – سابىت، بولاشاق ءىزباسارى رەتىندە تۋعان جيەنى تالاسبەكتى قىرقىنان دا شىقپاي جاتىپ الىپ كەتىپ، باۋىرىنا سالىپ الادى. بالا ەرجەتكەنشە اتاسىنىڭ قولىندا تاربيەلەنىپ، كوپ قاسيەتىن بويىنا سىڭىرەدى، كۇيىن ۇيرەنەدى. كورسەتىلگەن ۇزىندىدە سول بوزبالا ءوز شەشەسىمەن جۇزدەسىپ وتىر. اناسى شالدىڭ قولىنداعى وسى ۇلىنا ىلعي ء«سىز» دەپ سويلەيدى. ءبىر­تۇرلى جاتسىناتىنىن اڭداپ ساقتانا ما ەكەن، ايتەۋىر، ابايسىزدا تىك­سىنتىپ المايىن دەگەندەي، ىلعي ايالاپ، اقىرىن، سىبىرلاي ءتىل قاتادى).
«ىرىسقالي» دەگەنى، ارينە، قاجىعالي. ال ىرىمبەك ەڭ ۇلكەن اعالارى-اۋ. روماندا اسكەرگە شاقىرىلىپ، سوندا ءجۇرىپ جارالانىپ، كەمباعال بولىپ ورالاتىن جىگىت. تەك ونىڭ شىن اتىن بىلمەيدى ەكەم. ماڭايدا سۇراپ، انىقتاپ الا قوياتىنداي دا ەشكىم جوق. قۇندىز بەن قىنابەك دەگەندەر ومىردە باقىت پەن تالعات پا دەپ جوبالايمىن.

– «ەرتەڭىنە تۇستەن كەيىن قۇندىز اپكەسى ىرىسقالي مەن اجىگەرەيدى ەرتىپ الىپ اعايىن-تۋعانمەن امانداسىپ شىققان. جولشىباي تالاي اڭگىمە ايتتى. ساۋدا تەحنيكۋمىندا وقيتىن كورىنەدى. ەندى ەكى جىلدان كەيىن بىتىرەدى ەكەن. الىستاعى الماتى جايلى نەشە ءتۇرلى حيكايا شەرتكەندە ىرىسقالي مەن اجىگەرەي اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمعان»…
البومداعى ەڭ كوپ سۋرەت تە وسى باقىتتىكى. الماتىدا وقىعانى اڭعارىلادى. ىلعي قازىرگى رەسپۋبليكا سارايىنىڭ تۇسىندا نەمەسە ورتالىق دەمالىس باعىنىڭ الدىندا، كوكتوبەدە تۇسكەن. ءتىپتى، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى قالانىڭ تۇرعىنى بولۋى مۇمكىن. اندا-ساندا ۇشىراسىپ قوياتىن تالعات دەگەن ءجاسوسپىرىم بالانىڭ ءتۇر-كەلبەتىنە قاراپ، كەيىپكەرىمىزدىڭ ءىنىسى مە دەپ مولشەرلەدىم. «تالتۇستە» ساتەن ەسىمدى دە قىز بار. بۇل زاۋرەش ەمەس پە ەكەن؟! ول دا تالاسبەكتىڭ اپايى سياقتى. كۇيەۋىنىڭ اتى – ابايحان.
تالاسبەكتىڭ جاس شاعىنداعى سۋرەتتەرمەن قاتار تاعى ءبىر ءجيى كەزدەسكەن كەسكىن – سماعۇلدىكى. قاجىعاليدىڭ دوسى سياقتى. الدە…
تالاسبەك «ورىس مەكتەبىنە بەرگەنى ءۇشىن اتاما ريزامىن» دەۋشى ەدى. قاجىعاليدىڭ دا سوندا وقىعانى بايقالدى. تومەنگى سىنىپتاردا تۇسكەن ەكى-ءۇش سۋرەتىندە وزگە ۇلتتىڭ ۇل-قىزدارىمەن قاتار وتىر.
زارۋگۇلدىڭ بايمۇحامەد بالالارىنا ۇيىتقى بولىپ، شاڭىراقتىڭ بەرەكەسىن كىرگىزگەنى ايقىن سەزىلەدى. اۋلەتتىڭ ۇلكەن-كىشىسىنىڭ ءبارى ىلعي سونىڭ اينالاسىنا شوعىرلانۋعا ۇمتىلعانى كورىنىپ تۇر (نەگىزى، ونى اپا دەۋىمە دە كەلە قويمايدى. مەنەن بىرەر جاستاي عانا ۇلكەندىگى بار. قاجىعاليدان ەداۋىر كىشى)…
ء«تالتۇس» شىعارماسىندا قالي­ما تالاي جىلدار بىردە ءتاتتى، بىردە كەر­مەك وتباسىلىق عۇمىردى قاتار كەش­كەن كۇيەۋى بايمۇقان (ياعني، باي­مۇحامەد) قايتقاندا ەگىلىپ جىلاي­دى: «ەلۋ سەگىز دەگەن ەركەك ولە­تىن جاس پا ەكەن؟! – دەدى كۇيىنىپ، – توپتى بالا-شاعانى تاستادى دا كەتە باردى»…
بۇدان تالاسبەك اكەسىنىڭ الپىسقا جەتپەي دۇنيە سالعانى بىلىنەدى. ەندى قاراپ وتىرساق، ءوزى دە تۋرا وسى جاستا كەتتى ەمەس پە…
اينالاداعى جاستايىنان كورگەن كۇردەلى جاعدايلار، زۇلىمدىققا بەيىم كەيبىر قاتارلاستارىمەن اراداعى تارتىس، تىرشىلىكتىڭ قاتىگەز زاڭدارى قايسار، ويلى جەتكىنشەكتى تەز شىڭدايدى. ءۇي ىشىندەگى كيكىلجىڭدەردىڭ ءوزى، تۋماعان اجە كورسەتكەن قورلىق قارشاداي بالانىڭ جان الەمىن سەرپىلتىپ، ومىردەگى سانسىز ساۋالداردىڭ جاۋابىن ىزدەۋگە يتەرمەلەيدى. قيالىن ۇشتاپ، شيرىقتىرىپ، ەرتەرەك ءپىسىپ-جەتىلۋىنە ىقپال ەتەدى. جازۋشى ءوزى باستان كەشكەن قيلى جايتتەردى «تالتۇستە» بۇكپەسىز كەس­تەلەگەن. شىعارما سونشالىقتى شىنشىلدىعىمەن دە قۇندى.
اتالعان تۋىندىنىڭ ءون بويىنان شەشە مەن ۇلى اراسىندا ۇزدىكسىز تارتىلعان تىلسىم بايلانىستى تۇيسىنەسىز. باستاپقىدا ۇزاق جىلدار ءوز اناسىن قابىلداي قويماعان بالانىڭ ەسەيە كەلە پەرزەنتتىك سەزىمى ويانعانى بايقالادى. – «قاليمانىڭ قالتىراي جىلاعانى كوز الدىنا كەلىپ قالدى. بۇرىن اتاسى سياقتى قايراتتى بولاتىن. ەڭسەسى بيىك بولاتىن… سوڭعى رەت يىعىنىڭ سۇلق تۇسكەنىن، بەلىنىڭ بۇگىلگەنىن ايانىشتان جۇرەگى ەلجىرەي بايقاعان. ول ەندى سابىتتىڭ قىزى ەمەس، ول ەندى كارى ايەل… ءومىردىڭ تاۋقىمەتىن كوپ كورگەن، اۋىر ەڭبەكتەن بەلى بۇگىلگەن، كىشكەنتاي عانا قاپ-قارا قولدارى قاعازداي جۇقارعان… كادىمگى كارى ايەل… سامايىنا اق جۇگىرگەن، بەتى ءاجىم-ءاجىم… ءار اجىمىنەن مەيىرىم نۇرى توگىلىپ تۇرادى… شاشىنان سيپاپ، بەتىنەن سۇيسەم، قاپ-قارا الاقانىنان سۇيسەم… سۋالعان ومىراۋىنان يىسكەسەم… مەيىرىم قانار ما ەدى»…
ونى قوعامنىڭ دا وگەي بالاشا سىرتقا تەپكەن ساتتەرى از ەمەس ەكەن. سەبەبى، وقىعان-توقىعانى مول، العىر قالامگەردىڭ وقشاۋ وي، باتىل پىكىرلەرى كەيبىر «اۋليەگە» تۇرپىدەي تيەدى. سول سەبەپتى، ولار مۇنى قالايدا مۇقاتۋعا ارەكەتتەنەدى نەمەسە مۇلدە كوزگە ىلمەۋگە، ساناتقا قوسپاۋعا تىرىسادى. الگىندەيلەرگە جاقپادىم دەيتىنى وسىدان.
توڭىرەگىنىڭ تۇسىنبەۋى، ىشكى كۇيىنىش، ارپالىستىڭ ءبارى، البەتتە، تابيعي ۇدەرىستەر. سوندىقتان، كۇيزەلتتى دەپ ەشكىمدى كىنالاۋدىڭ دا رەتى جوق-اۋ. ءتۇرلى قايشىلىقتار حالقىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان جىگىتتى ءاردايىم بيىكتەرگە باستاپ وتىرعان.
جاسىل البومداعى تانىستارى ءبىزدىڭ قاھارمانىمىزبەن بىرگە تالاي احۋالدى كوردى عوي. بىراق وسى سۋرەتتەرگە ءتىل بىتسە دە، اي، بۇلاردىڭ ەشقايسى ءدال تالاسبەكشە قانى سورعالاعان شىن­دىقتى ايتا الماس ەدى. ال كەيىپكەرىمىز شىمىر قولتاڭباسى ارقىلى سانانى ءدۇر سىلكىنتىپ، كوزىڭدى شىراداي جاعىپ، تارتىمدى ءبىر كەڭىستىكتەرگە جەتەلەي بەرەدى. جانە بۇل البوم كوپشىلىگىمىز باستان كەشكەن بەلگىلى كەزەڭدەردىڭ وزىندىك ءبىر كۋاسىندەي. وسى جادىگەردى يەسى جوق ەكەن دەپ تاستاي سالماعانى ءۇشىن زارياعا زور راحمەت ايتقىمىز كەلەدى.
بۇل ورايدا، ارينە، تۋعان قارىن­دا­سىم مەن ۇلكەن ۇلىم كورسەتكەن كومەككە توقتالماي كەتسەم قيانات بولار. ءبىرى البومدى زارۋگۇلدىڭ اقشاتاۋداعى تۋىستارىنان الىپ، ەكىنشىسى قاراعاندىعا ارنايى بارىپ الماتىعا جەتكىزىپ، قولىما امان-ەسەن تيگىزگەنشە اجەپ­تاۋىر ەڭبەك ءسىڭىردى. راسىندا، اۋىلدان ەرتەرەك كەتكەندىكتەن شىعار، ارالاسامىن دەگەنمەن، كە­يىن­دە توسىرقاپ، اعايىن-تۋىسپەن اسا قاتىسا بەرمەيتىنىمىز جاسىرىن ەمەس…
ەندى مۇنى كىمگە تاپسىرسام دەپ ەلەگىزىپ وتىرعان جايىم بار. تالاسبەكتىڭ جولداسى زيرا ناۋرىزباەۆانى سىرتتاي عانا بىلەمىن. بالالارىنا بەرگەنىم دۇرىس-اۋ. اكەلەرى عۇمىرىنىڭ سىرلى شەجىرەسىندەي دۇنيەنىڭ شىن قادىرىن سولار عانا ءجىتى سەزىنۋى مۇمكىن.
* * *
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت دەمەكشى، سوناۋ اۆتوبيوگرا­فيالىق روماندا اجىگەرەي بالا اقىرى تۋعان اناسىنا ورالادى. مۇندا قىم-قۋىت، بىراق وتە قيسىندى ءومىر زاڭدىلىعى جاتىر.
سويتكەن تالاسبەكتىڭ جارىق دۇنيەدەن ءدال وتەر شاقتا اكە-شەشە، تۋعان-تۋىستىڭ بەينەلەرىن ىزدەۋى قاتتى ويلانتتى. سانادان تىس الدەبىر بەيمالىم كۇش تۇرتپەكتەي باستاعان. قۇداي-اۋ، وسىندايدا نە سىر بار ەكەن شىنىندا دەپ، قيالدانباسىڭا لاج قالمايدى.

قۇلتولەۋ مۇقاش.

الماتى.

اباي.kz 

دەرەككوز: http://www.qazaquni.kz/?p=32918