قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2017 جىلعى 11 قاڭتارداعى №140 وكىمىمەن مەملەكەتتىك بيلىك تارماقتارى اراسىنداعى وكىلەتتىلىكتەردى ءبولۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ ماقساتىندا جۇمىس توبى قۇرىلدى. اتالعان توپ مەملەكەتتىك ورگاندار، دەپۋتاتتىق كورپۋس، سوت جۇيەسى، قازاقستان زاڭگەرلەر وداعىنىڭ وكىلدەرى مەن بەلگىلى قۇقىقتانۋشى-عالىمداردان تۇرادى (بۇدان ءارى – جۇمىس توبى).

جۇمىس توبى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ جوباسىن (بۇدان ءارى – جوبا) ازىرلەپ، وسى جىلعى قاڭتاردىڭ 26-سى كۇنى بۇكىل ەلدىڭ تالقىلاۋىنا ۇسىندى. جوبا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا (بۇدان ءارى – كونستيتۋتسيا) تۇزەتۋلەر ەنگىزۋدى كوزدەيدى، ونىڭ ىشىندە جەكە مەنشىك قۇقىعىن قورعاۋ تەتىكتەرىن كۇشەيتۋگە باعىتتالعان.

اتاپ ايتساق، جوبادا قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيۋتسياسىنىڭ 26-بابىنىڭ 1 جانە 2-تارماقتارىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن:

1. «اركىم زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلكىن جەكە مەنشىگىندە ۇستاي الادى.

2. مەنشىك قۇقىعىنا قول سۇعىلمايدى. مەنشىك، ونىڭ ىشىندە مۇراگەرلىك قۇقىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى. كونستيتۋتسيادا وزگەشە كوزدەلمەسە زاڭدى تۇردە العان مۇلىككە مەنشىك قۇقىعىن شەكتەيتىن نەمەسە ايىراتىن زاڭدار مەن وزگە دە قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋعا جول بەرىلمەيدى».

26-باپتىڭ 1-تارماقشاسىنداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى» ءسوزىن «اركىم» سوزىنە اۋىستىرعان جۇمىس توبىنىڭ ەنگىزگەن ۇسىنىستارى ءباسپاسوز بەتتەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە قىزۋ پىكىرتالاس تۋدىردى. بۇل ەڭ الدىمەن قوعامداعى جەكەلەگەن مۇشەلەردىڭ شەتەلدىكتەرگە جەرگە مەنشىك قۇقىعىن بەرەدى دەگەن الاڭداۋشىلىقتارىنا بايلانىستى تۋىندادى. كەيبىر ساياساتكەرلەر، زاڭگەرلەر مەن جاي ازاماتتار تاراپىنان بۇل نورما وتكىر سىنعا الىنسا، بەلگىلى عالىمدار مەن پراكتيكتەر تاراپىنان قولداۋعا يە بولدى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 26-بابىنداعى وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلاردى تالداي كەلگەندە، تومەندەگىدەي قورىتىندىلار مەن ناتيجەلەر شىعارىلدى: 

1. «ازاماتتار»، «ەشكىم»، ء«بارى»، «اركىم» تەرميندەرى ارقىلى تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن رەتتەۋدىڭ تاسىلدەرى تۋرالى.

حالىقارالىق-قۇقىقتىق اكتىلەردە قالىپتاسقان تەرمينولوگياعا سايكەس، كوپتەگەن ەلدەردىڭ كونستيتۋتسياسىندا «اركىمنىڭ ... قۇقىعى بار»، «ەشكiمدi دە ... ايىرۋعا بولمايدى»، ء«بارى» سوزدەرى قولدانىلادى. ەگەر اتالعان مەملەكەتتىڭ ازاماتتىعى بار تۇلعالارعا عانا ۇسىنىلاتىن قۇقىقتار تۋرالى ءسوز بولاتىن بولسا، وندا «ازاماتتاردىڭ قۇقىعى بار» سوزدەرى قولدانىلادى. مۇنداي تەرمينولوگيالىق ەرەكشەلىك قۇقىقتىق مارتەبەنىڭ ايىرماشىلىعىمەن، ياعني ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ كولەمىمەن تۇسىندىرىلەدى.

كونستيتۋتسيادا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى»، «اركىم»، ء«بارى»، «شەتەلدىكتەر» مەن «ازاماتتىعى جوق تۇلعالار» تەرميندەرى قولدانىلادى، ال بۇل تۇلعانىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن رەتتەۋدىڭ سارالانعان تاسىلدەرىن كورسەتەدى. وسى ماسەلە بويىنشا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ 2003 جىلعى 1 جەلتوقسانداعى № 12[1] نورماتيۆتىك قاۋلىسىندا تۇسىندىرمە دە بەرىلگەن. بۇل رەتتە كونستيتۋتسيا ماتىنىندە قولدانىلاتىن «اركىم» ءسوزى رەسپۋبليكا ازاماتتارىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردى دا بىلدىرەدى. 

كونستيتۋتسيانىڭ 12-بابىنا سايكەس «ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى اركىمگە تۋمىسىنان جازىلعان، ولار ءابسوليۋتتى دەپ تانىلادى، ولاردان ەشكىم ايىرا المايدى، زاڭدار مەن وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ مازمۇنى مەن قولدانىلۋى وسىعان قاراي انىقتالادى». كونستيتۋتسيادا، زاڭداردا جانە حالىقارالىق شارتتاردا وزگەشە كوزدەلمەسە، شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار رەسپۋبليكادا ازاماتتار ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانادى، سونداي-اق مىندەتتەر اتقارادى.

ياعني قازاقستان اۋماعىنداعى ءاربىر ادام مەن ازامات ساياسي قۇقىقتاردان وزگە بارلىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتارعا يە. بۇل ەرەجەلەر كونستيتۋتسيالىق قۇرىلىمنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنىڭ تولىقتىعى سياقتى قاعيداتىمەن كەلىسىلگەن.

2. كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنىڭ 1-تارماعىنداعى تۇزەتۋلەردىڭ ادام قۇقىقتارى سالاسىنداعى حالىقارالىق اكتىلەرگە سايكەستىگى تۋرالى.

كونستيتۋتسيانىڭ 12-بابىنىڭ 4-تارماعىنا سايكەس كونستيتۋتسيادا, زاڭداردا جانە حالىقارالىق شارتتاردا وزگەشە كوزدەلمەسە, شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق ادامدار رەسپۋبليكادا ازاماتتار ءۇشىن بەلگىلەنگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى پايدالانادى، سونداي-اق مىندەتتەر اتقارادى. ياعني ەڭ الدىمەن كونستيتۋتسيانىڭ باسقا نورمالارىمەن قاراستىرىلعان كونستيتۋتسيانىڭ بۇل تارماعى (رەداكتسياداعى كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنىڭ 1-تارماعى دا كىرەدى) شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن شەكتەي الادى.

بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 1948 جىلعى 10 جەلتوقسانداعى ادام قۇقىعىنىڭ جالپىعا بىردەي دەكلاراتسياسىنىڭ 17-بابىندا ءار ادامنىڭ دۇنيە مۇلىكتى جەكە ءوزى، نەمەسە باسقالارمەن بىرلەسىپ يەمدەنۋگە قۇقىعى بار, سونداي-اق ەشكىم دە ءوز مۇلكىنەن ەرىكسىز ايرىلماۋعا ءتيىس دەلىنگەن.

سونداي-اق ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتى دە (نيۋ-يورك، 1966 جىل 19 جەلتوقسان) اركiمنiڭ ءوزi جانە وتباسىنىڭ جەتكىلىكتi تاماقتانۋىن، كيiمi مەن باسپاناسىن قامتيتىن، جەتكiلiكتى تۇرمىس دەڭگەيiندە ءومiر ءسۇرۋ جانە تۇرمىس جاعدايىن ۇنەمi جاقسارتۋ قۇقىعىن تانيدى (11-باپ). وسىعان بايلانىستى كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنىڭ 1-تارماعىنا ەنگىزىلەتىن تۇزەتۋلەر ادام قۇقىعى سالاسىنداعى حالىقارالىق اكتىلەردەگى  قايشىلىقتاردى جويادى.

3. شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كونستيتۋتسيالىق كەپىلدىكتەر بەلگىلەۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى

كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابى 1-تارماعىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلىكتى جەكە مەنشىگىندە ۇستاي الادى دەگەندى كوزدەيدى.

 ايتا كەتەيىك، كونستيتۋتسياداعى اتالعان نورمانىڭ ەرەكشەلىگى زاڭدى تۇردە العان مەنشىكتەگى مۇلىكتى عانا قورعاۋدى قاراستىرادى. وسىعان بايلانىستى اتالعان نورما مۇلىكتى مەنشىككە الۋ ماسەلەسىن رەتتەمەيدى، تەك ونى قورعايدى. 

سايكەسىنشە، ەلدىڭ ينۆەستيتسيالىق تارتىمدىلىعىنا كەرى اسەر ەتۋى مۇمكىن شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا قازاقستان اۋماعىندا زاڭدى تۇردە العان مۇلىكتى جەكە مەنشىككە الۋ مۇمكىندىگىن بەرمەيدى. الايدا مەملەكەتتەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق، عىلىمي-مادەني بايلانىستاردى دامىتۋ اتالعان مەملەكەتتە ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىنا كەپىلدىكتەردى تالاپ ەتەدى. وسىعان بايلانىستى جوبادا شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالار ءۇشىن «زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلكىن جەكە مەنشىگىندە ۇستاي الادى» (26 باپتىڭ 1-تارماعى) قۇقىعى سياقتى كەپىلدىكتەر ورناتۋعا تالپىنىس جاسالعان.

بۇل رەتتە كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنداعى وزگەرىستەرگە قاتىستى شەتەلدىكتەرگە جەرگە مەنشىك قۇقىعىن بەرۋ تۋرالى ماسەلەسى بويىنشا پىكىرتالاستار نەگىزسىز، ويتكەنى اتالعان باپتىڭ 1-تارماعىنداعى نورمالار اركىمنىڭ مۇلىك، سونداي-اق جەر الۋ قۇقىعىن قاراستىرمايدى.

كونستيتۋتسيانىڭ 6-بابىنىڭ 2 جانە 3-تارماقتارىنا سايكەس، جەر زاڭدا بەلگىلەنگەن نەگىزدەردە، شارتتار مەن شەكتەردە جەكە مەنشىكتە دە بولۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە مەنشىك سۋبەكتىلەرى مەن وبەكتىلەرى، مەنشىك يەلەرىنىڭ ءوز قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ كولەمى مەن شەكتەرى، ولاردى قورعاۋ كەپىلدىكتەرى زاڭمەن بەلگىلەنەدى. 

4. شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ مەنشىك قۇقىعىن شەكتەۋگە جول بەرمەۋ تۋرالى

كەيبىر وتاندىق زاڭگەرلەر ادام مەن ازاماتتىڭ بارلىق كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى شەكتەلۋى ءتيىس دەگەن قاتە پىكىرگە بوي الدىرعان. ال باسقالارى ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن كونستيتۋتسيانىڭ ءىى تاراۋىندا قاراستىرىلعانمەن  تەڭەستىرەدى. 

بىراق كونستيتۋتسيادا شەكتەۋگە جاتپايتىن جەكەلەگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ تىزبەسى بەلگىلەنگەن. ماسەلەن، كونستيتۋتسيانىڭ 39-بابىنىڭ 3-تارماعىنا سايكەس «كونستيتۋتسيانىڭ 10; 11; 13-15-باپتارىندا; 16-بابىنىڭ 1-تارماعىندا; 17-بابىندا; 19-بابىندا; 22-بابىندا; 26-بابىنىڭ 2-تارماعىندا كوزدەلگەن قۇقىقتار مەن بوستاندىقتار ەشبىر جاعدايدا دا شەكتەلمەۋگە ءتيىس».

كونستيتۋتسيانىڭ كورسەتىلگەن باپتارىندا (13-15,16, 17, 19, 22) «اركىم»، ء«بارى»، «ەشكىم» سوزدەرى قولدانىلادى. ال كونستيتۋتسيانىڭ 10 جانە 11-باپتارىندا «ازامات» تەرمينى قولدانىلعان. ونىڭ ۇستىنە اتالعان باپتاردا سوزدەردىڭ بۇلاي قولدانىلۋىنىڭ ماقساتى وتە تۇسىنىكتى، ويتكەنى ولار نە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتىعىنان ايىرۋعا، نە بولماسا ازاماتتى شەت مەملەكەتكە بەرۋگە قاتىستى، سوعان سايكەس شەتەلدىك ازاماتتىڭ نەمەسە ازاماتتىعى جوق تۇلعانىڭ قۇقىقتارىن قامتي المايدى.

ءوز كەزەگىندە كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنىڭ 2-تارماعىندا «مەنشىك، ونىڭ ىشىندە مۇراگەرلىك قۇقىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى» دەلىنگەن.

بۇل رەتتە زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلىككە زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى. «مۇلىك» تەرمينى ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا «مەنشىك» تەمينىمەن تىعىز بايلانىستى. ونى كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنىڭ جاڭا رەداكتسياسى تۋرالى قورىتىندىدا م.ك. سۇلەيمەنوۆ[2] تە اتاپ وتكەن.

وسى كونتەكستىدە كونستيتۋتسيانىڭ 26-بابىنداعى اتالعان تارماقتاردى ولاردىڭ كونستيتۋتسيالىق-قۇقىقتىق باعدارلانۋى تۇرعىسىنان اجىراعىسىز بىرلىكتە قاراستىرۋ قاجەت.

سونىمەن قاتار كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 2 تارماعى زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلگەن جىلجىمايتىن مۇلىك قۇقىعى سۋبەكتىسىن تىكەلەي بەلگىلەمەيتىندىگىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – 26 باپتىڭ بۇل تارماعىنىڭ قولدانىستاعى رەداكتسياسىنا سايكەس جىلجىمايتىن مۇلىك قۇقىعى شەكتەۋسىز بارلىق جەكە تۇلعالارعا كەپىلدىك بەرەدى.

كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 1 تارماعىنداعى ەرەجەلەر ماعىناسىنا سايكەس زاڭمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ عانا مەنشىكتى يەمدەنۋ مۇمكىندىگىنە كەپىلدىك بەرىلەدى. دەمەك، كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 1 تارماعىمەن شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ مەنشىك قۇقىعىنا قاتىستى جاساندى شەكتەۋ قويىلعان. بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا اركىمگە تۋمىسىنان جازىلعان ادام قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى تانىلادى جانە كەپىلدىك بەرىلەدى دەگەن كونستيتۋتسيانىڭ 12 بابىن 1 جانە 2 تارماعىنىڭ، 26 بابىنىڭ 2 تارماعىنىڭ جانە 39 بابىنىڭ 3 تارماعىنداعى ەرەجەلەرىنە جانە ادام قۇىقتارى سالاسىنداعى حالىقارالىق ستاندارتتارعا سايكەس كەلمەيدى.

5. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭناماسىندا شەتەلدىكتەردىڭ جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ مەنشىك قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جەتكىلىكسىز بولۋى تۋرالى

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىق كودەكسىنىڭ 12 بابىنا سايكەس (جالپى ءبولىم) (بۇدان ارى – اك) جەكە تۇلعالار رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى, باسقا مەملەكەتتەر ازاماتتارى مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالار تانىلادى. دەمەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنىڭ, باسقا مەملەكەتتتەر ازاماتتارى مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ مەنشىك قۇقىعىنا كەپىدىك بەرىلەدى. 

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قولدانىستاعى زاڭناماسى كەيبىر جاعدايلاردا «ازامات» جانە «جەكە تۇلعا» تۇسىنىكتەرىن تەڭ دارەجەدە قاراستىرادى. مىسالى، اك-ءتىڭ 2 ءبولىمىنىڭ 1 پاراگرافىنىڭ ءون بويىندا ازاماتتار قۇقىقتارى قاراستىرىلعان، دەگەنمەن دە پاراگرافتىڭ ءوزى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى مەن باسقا دا جەكە تۇلعالار» دەپ اتالادى. سوعان قاراماستان، اك 12 بابى كودەكستە باسقاشا بەلگiلەنبەسە، بۇل تاراۋدىڭ ەرەجەلەرi بارلىق جەكە تۇلعالارعا قولدانىلادى دەپ ايقىندايدى.

سونىمەن بىرگە، اك-ءتىڭ كورسەتىلگەن پاراگرافىندا بەكىتىلگەن ازاماتتار قۇقىقتارىنىڭ كەيبىرەۋى شەتەلدىكتەر مەن ازاماتتىعى جوق تۇلعالارعا قولدانىلمايدى. مىسالى، اق 19 بابىنىڭ 1 تارماعى بويىنشا ازاماتتار وسى كودەكستە جانە وزگە زاڭ اكتiلەرiندە كوزدەلگەن جاعدايلاردى قوسپاعاندا زاڭدى تۇلعا قۇرماي-اق كاسiپكەرلiك قىزمەتپەن اينالىسۋعا قۇقىلى دەلىنگەن.

ال ءوز كەزەگىندە دارا كاسىپكەرلىك رەتىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ، ورالمانداردىڭ تازا كىرىس الۋعا باعىتتالعان، جەكە تۇلعالاردىڭ وزدەرiنiڭ مەنشiگiنە نەگiزدەلگەن جانە جەكە تۇلعالار اتىنان، ولاردىڭ تاۋەكەل ەتۋىمەن جانە مۇلiكتiك جاۋاپكەرشiلiگiمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن دەربەس، باستاماشىل قىزمەتi تانىلادى. وزگە جەكە تۇلعالارعا دارا كاسىپكەرلىكتى جۇزەگە اسىرۋعا تىيىم سالىنادى (قر كاسىپكەرلىك كودەكسىنىڭ 30 بابىنىڭ 1 تارماعى).

سونىمەن قاتار، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا جاۋاپكەر-ۇيىم ورنالاسقان بولسا نەمەسە جاۋاپكەر-ازاماتتىڭ تۇرعىلىقتى جەرى بولسا, شەتەلدىك تۇلعالار قاتىساتىن ءىستى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سوتتارى قارايدى (قر ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسىنىڭ 466 بابىنىڭ 1 تارماعى). ياعني، قر سوتتارى شەتەلدىك ازاماتتار قر تەرريتورياسىندا تۇراقتى نەمەسە باسىم ۋاقىت تۇراتىن جاعدايدا عانا اك-ءتىڭ 26-27 باپتارىن شەتەلدىكتەرگە قاتىستى قولدانا الادى. ال ءوز كەزەگىندە، وزگە شەتەلدىكتەرگە قاتىستى اپك-ءتىڭ بۇل ەرەجەلەرى قاراستىرىلمايدى.

ءوز كەزەگىندە، اك تاۋار-قارجىلىق مەن قاتىسۋشىلارىنىڭ تەڭدىگىنە نەگىزدەلگەن باسقا دا مەنشىكتىك قاتىناستاردى جانە دە مۇلىكتىك جەكە مۇلىكتىك ەمەس قاتىناستاردى رەتتەيدى.

سونىمەن بىرگە اك مەنشiك قۇقىعىنىڭ مەرزiمi شەكسiز ەكەندىگى، ول تەك وسى كودەكستە كوزدەلگەن نەگiزدەر بويىنشا عانا ىقتيارسىز توقتاتىلۋى مۇمكiن ەكەندىگى بەلگىلەنگەن (188 باپ 5 تارماق). سونىمەن قاتار جەر تەلىمىنە قاتىستى جەكە مەنشىكتىك قۇقىقتىڭ توقتاتىلۋىنا قاتىستى نەگىزدەمە جەر كودەكسىندە دە قاراستىرىلعان (81, 84, 85 جانە باسقا.)

ال كاسىپكەرلىك كودەكس بويىنشا كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى زاڭدى تۇردە ساتىپ العان كەز كەلگەن مۇلىكتى مەنشىگىندە يەلەنە الاتىنى جانە وعان قول سۇعىلماۋشىلىققا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى (7 باپ).

وسىلايشا، تىيىم سالىنباعاننىڭ بارلىعىن مەنشىكتە يەلەنۋگە بولادى، بىراق بۇل كونستيتۋتسيادا رەتتەلمەگەن.

6. كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 2 تارماعى مەن 6 بابىنىڭ 2 تارماعى اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ بولماۋى تۋرالى

جۇمىس توبى ەگەر دە كونستيتۋتسيادا وزگەشە قاراستىرىلماعان جاعدايدا، زاڭدى تۇردە العان قانداي دا بولسىن مۇلىكتى جەكە مەنشiگiندە ۇستاۋ قۇقىعىن شەكتەيتىن جانە ايىراتىن زاڭدار مەن باسقا دا قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋعا جول بەرمەۋ تۋرالى ەرەجە ۇسىندى (26 باپ 2 تارماق).

كەيبىر عالىم-زاڭگەرلەردىڭ پىكىرىنشە، بۇل تولىقتىرۋ كونستيتۋتسيانىڭ «مەنشiك سۋبەكتiلەرi مەن وبەكتiلەرi, مەنشiك يەلەرiنiڭ ءوز قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ كولەمi مەن شەكتەرi, ولاردى قورعاۋ كەپiلدiكتەرi زاڭمەن بەلگiلەنەدi» دەلىنگەن 6 بابىنىڭ 2 تارماعىنا قايشى كەلەدى. ال شىن مانىندە كونستيتۋتسيانىڭ 6 بابىنىڭ 2 تارماعىندا بەلگىلەنگەن نورما كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 2 تارماعىنىڭ نورماسىمەن بەلگىلەگەن ەرەجەدەن ايرىقشا بولىپ تۇر.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى، كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 1 جانە 2 تارماقتارىنداعى نورما مانىنەن شىعاتىن قورىتىندى مەنشىككە، ونىڭ ىشىندە مۇراگەرلىك قۇقىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلەدى. بىراق، كەپىلدىك مەنشىككە ەمەس، مەنشىك قۇقىعىنا بەرىلۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار، كونستيتۋتسيانىڭ 26 بابىنىڭ 2 تارماعىنداعى «مەنشىك» پەن «مۇراگەرلىك قۇقىق» تۇسىنىكتەرىنىڭ قاتىسىنا دا كوڭىل بولگەن ءجون. 

جوعارىدا ايتىلعاندى قورىتا كەلىپ، جۇمىس توبىنىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 26 بابىنا ۇسىنعان وزگەرتۋلەرى ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتتارىنىڭ، شەتەلدىك ازاماتارىنىڭ جانە ازاماتتىعى جوق تۇلعالاردىڭ مەنشىكتەرىن قورعاۋ ماسەلەسىندەگى تەڭدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان. كورسەتىلگەن كونستيتۋتسيالىق نورماداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى» ءسوزىن «اركىم» سوزىنە الماستىرۋ بارلىق جەكە جانە زاڭدى تۇلعالاردىڭ جەكە مەنشىكتىك قۇقىعى مەن ونىڭ بۇزىلماۋشىلىعىنا كەپىلدىك بولىپ، ينۆەستيتسيالىق جاعدايدى جاقسارتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى، سونىمەن بىرگە باسقا دا ادام قۇقىقتارى ءمانىن ايتارلىقتاي ايقىنداۋعا جاعداي جاسايدى.

[1] «قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ 10- جانە 12-باپتارىنا رەسمي تۇسىندىرمە تۋرالى»  قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ 2003 جىلعى 1 جەلتوقسانداعى قاۋلىسى.  http://adilet.zan.kz/rus