بۇل استانادا وتكەن «تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىعى: ناتيجەلەر. جەتىستىكتەر. كەلەشەك كوكجيەگى» اتتى حالىقارالىق كونفەرەنتسيا بارىسىندا اقش-تان كەلگەن مارتەبەلى مەيماننىڭ لەبىزى. 

ءماجىلىس پەن ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مي­نيسترلىگى ۇيىمداستىرعان ءىس-شاراعا بەلگيا، برازيليا، ۆەنگريا، يران، يتا­ليا، قىتاي، رەسەي، فينليانديا، گەرمانيا، شۆەتسيا جانە باسقا دا ەلدەردەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى مەن ساراپشىلار قاتىستى. 

جيىندا ءسوز سويلەگەن ءماجىلىس توراعاسى ن.نىعماتۋلين ەلىمىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دا­­مۋى جولىندا تۇڭعىش پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ تەڭدەسسىز رولىنە توق­­تالا كەلە، ەلباسىنى «قازاقستاندىق پار­لامەنتاريزم مودەلىنىڭ نەگىزىن قالاۋ­شى» دەپ اتادى. «ەلىمىزدەگى بارلىق دە­موك­راتيالىق جاڭا­رۋلاردىڭ باستى باس­تاما­شى­سى بولىپ تابىلاتىن تۇڭعىش پرە­­­زيدەنتتىڭ تۇلعاسى – قازاقستاندىق پارلامەنتاريزمنىڭ قالىپ­تاسۋى­نا شەشۋشى ىقپال ەتكەن باستى فاك­تور­عا اينالدى. مىنە، سوندىقتان دا نۇرسۇلتان نازارباەۆ پارلامەنتاريزمنىڭ قا­زاقستاندىق مودەلىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى رە­تىندە قاراس­تىرىلۋعا تولىق قۇقىلى» دەدى سپي­كەر. 

ن.نىعماتۋلين تاۋەلسىزدىكتىڭ اق تاڭى ات­­قان شاقتا حالىق ءوزىنىڭ شىنايى تاڭ­داۋىن جاساعانىن، نۇرسۇلتان نازارباەۆتى ەل پرە­زيدەنتى رەتىندە تاڭداي وتىرىپ، تاع­دىرلى شە­شىم قابىلداعانىن ايتتى. سول ۋا­قىت­تان باس­تاپ، ەلباسى «مەملەكەتىمىزدىڭ قارقىندى دا­مۋىنىڭ، قازاقستاننىڭ گۇلدەنۋىنىڭ كە­پى­لىنە» اينالدى.

– ءوزىنىڭ جاڭا تاريحىنىڭ شيرەك عا­سى­رىن­دا قازاقستان ەلباسىنىڭ باسشىلىعى­مەن، كەزىندەگى كەڭەس وداعىنىڭ كەنجە قال­عان شەتكى-پەريفەريالىق رەسپۋب­لي­كا­سىنان، شىن مانىندە «شيكىزاتتىق قوي­ما­سىنان» – الەمدىك قوعامداستىقتىڭ تولىق­قاندى مۇ­شە­سىنە، وڭىرلىك كوشباسشىعا، كۇش­تى ەكونو­ميكاسى مەن تۇراقتى قوعامى بار زاماناۋي مەملەكەتكە دەيىنگى تاڭ­عا­لار­لىق جولدى ءجۇ­رىپ ءوتتى. ءبىز 25 جىلدىڭ ىشىن­دە بارلىق قيىن­دىقتى جەڭىپ، دامىعان 50 ەلدىڭ قاتا­رىنا كىردىك. بۇل شىنىندا تا­ريحي جەڭىس! 
بۇل تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى ن.نازارباەۆتىڭ كورەگەن ساياساتى­نىڭ، باتىل قادامدارىنىڭ، تاريحي شە­­شىم­دەرى­نىڭ جەڭى­سى. سوندىقتان 25 جىل­دىق بيىك بەلەستەر – ەلىمىز ءۇشىن، حالقىمىز ءۇشىن جارقىن بولا­شاققا جول اشىپ وتىر، – دەدى نۇرلان زاي­روللاۇلى. 

ول تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا بول­عان كوپتەگەن ماڭىزدى شارالاردىڭ پار­لامەنت قابىرعاسىندا وتكەندىگىنە نازار اۋ­داردى. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقستان اس­تاناسىن كوشىرۋ، كەدەندىك وداق جانە ەۋ­رازيالىق ەكو­نو­ميكالىق وداقتىڭ قۇ­رىلۋىمەن جۇزەگە اس­قان ەۋرازيالىق ينتەگ­راتسيا يدەيالارى جانە باس­قالارى بار.

ن.نىعماتۋليننىڭ بايلامىنشا، پرە­زي­دەنت قازاقستاننىڭ بارلىق باعىتتار بو­يىن­­شا ۇزدىكسىز ىلگەرى جىلجۋىن قامتاما­سىز ەتەدى. 

– بۇگىندە، وسى شيرەك عاسىر ىشىندە ءجۇ­رىپ وت­كەن جولىمىزدى شولا وتىرىپ، ءبىز بار­لىق جە­­تىستىكتەر مەن جەڭىستەردىڭ تۇڭ­عىش پرە­زي­دە­نت – ۇلت كوشباسشىسى 

ن.­نا­زار­باەۆتىڭ قىزمەتىمەن بايلانىستى ەكە­نىن ايقىن بايقايمىز. مەملەكەت باس­شىسى وسى جىلدار بويىندا قوعامدىق پروگ­رەستىڭ بارلىق باعىتتارىندا قازاق­ستاننىڭ ۇزدىكسىز قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتۋشى قۋاتتى شى­عار­ما­شىلىق جانە توپ­تاستىرۋشى كۇش، – دەپ تۇيگەن سپيكەر ءسوز سوڭىندا قازاق­ستان­دىق­تار­دى الداعى مە­رەكەلەرمەن – «تۇڭعىش پرە­زي­دە­نت كۇنى­مەن» جانە «تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن» قۇت­تىقتا­دى.

سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدى­رى­سوۆ كەڭەس يمپەرياسى ىدىراعان سوڭ، قا­زاق­ستانعا جاڭا مەملەكەتتىڭ سىرتقى سايا­ساتىن دا «تا­قىر­د­ان» باستاۋعا تۋرا كەل­گەنىن ەسكە سالدى:

– قازاقستان اۋماعى جونىنەن الەمدەگى ەڭ ءىرى ەلدەردىڭ ءبىرى. بىراق سوعان قاراماستان، دۇنيەجۇزىندە «قازاقستان» دەگەن مەملەكەت­تىڭ كارتادا قايدا ورنالاسقانىن بىلەتىندەر وتە از ەدى. ءبىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى بىلەتىن شەت­ەل­دىك­تەر­دىڭ ءوزى قازاقستاندى «كوپ ۇلت­تان قۇرالعان، مۇ­حيتقا شىعار جولى جوق، جان-جاقتان ال­پا­ۋىت كورشىلەرىنىڭ قورشاۋىندا جاتقان، ارال، سەمەي سەكىلدى ەكولوگيالىق پروبلەمالار اۋىرتپالىعىنىڭ استىندا قالعان مەملەكەت» رە­تىندە عانا ءبىلدى. ءارى ولار اتالعان پرو­بلە­ما­لار جاڭا مەملە­كەتتىڭ ەگەمەن ءومىر سۇرۋىنە قاتەر توندىرەدى دەپ ءتۇسىندى. سوعان قاراماستان، ءبىز تابيعي رە­سۋرستارىمىزدى ءوز ورايىنا پاي­دالانا وتىرىپ، كەڭ اۋقىمدى ەكو­نو­مي­كا­لىق، سايا­سي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى ءوزى­مىزدىڭ ءتول تابىس تاريحىمىزدى جازىپ شىق­تىق، – دەدى سىرتقى ساياسات ۆە­دومست­ۆو­سى­نىڭ باسشىسى ە.ىدىرىسوۆ.

ول حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باس­تاپ، مەم­لەكەتىمىزدىڭ تەك ىشكى ىستەرمەن عانا شەك­تەل­مەي، حالىقارالىق ارەنادا دا ءوزىن بەلسەندى ويىنشى رەتىندە كورسەتە العانىنا نازار اۋ­دارت­تى. «تاۋەلسىزدىگىنىڭ 25 جىلى ىشىندە قا­زاقستان شىعىس پەن باتىس ارا­سىن­داعى شى­نا­يى گەوگرافيالىق، ەكونومي­كالىق جانە سايا­سي كوپىر ءرولىن ءوز موينىنا الدى. پرە­زي­دە­نت ن.نازارباەۆ ساياسي ەرىك-جى­گەر مەن با­تىل­­دىق تانىتا وتىرىپ، دانا ءارى دۇرىس شە­شىم قابىلدادى، كەڭەستەن قال­عان يادرولىق مۇ­رادان باس تارتتى. وسى­لاي­شا، ءبىزدىڭ مەملە­كەت الەمدى يادرولىق جاپ­پاي قىرىپ جويۋ قا­رۋى­نان جانە يادرو­لىق تايتالاستان قۇتقاردى» دە­دى ە.ىدى­رىسوۆ.  

تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلى ۇلتتىق ءما­جىلىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مەحمەت اكيف حامزاچەبي قازاق ەلى تاۋەلسىزدىگىن جا­ريا­لاي سالىسىمەن، تۇرىك مەملەكەتىنىڭ الەم­دە ءبىرىنشى بولىپ، ونى مويىنداعانىن ەسكە سالدى. – پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ باسشى­لى­عىن­داعى قازاقستاننىڭ وسى 25 جىلداعى جە­تىس­تىكتەرى – ناعىز ەرلىكتىڭ ەرەن ۇلگىسى. ءبىز ءۇشىن قازاق ەلى – باۋىر ءارى دوس. سوندىقتان ار­قاشان ءبىزدىڭ قولداۋىمىزعا يە. ءبىزدىڭ قازىرگى قارىم-قاتىناستارىمىز سترا­تە­گيا­لىق سەرىك­تەستىك دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدى. ءبىز قا­زاق­ستاننىڭ سىندارلى ساياساتىنىڭ جەمىس­تە­رىن جانە حالىقارالىق ارەناداعى جەتىس­تىك­تە­رىن سۇيسىنە قاداعالاپ وتى­رامىز. بۇل ەلدىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 2017-2018 جىل­دار­د­اعى مۇشەسى بولىپ سايلانۋى – ۇلكەن تا­بىس ءارى مارتەبە دەپ باعالايمىز – دەگەن حام­­زاچەبي مىرزا استاناداعى ەكسپو-2017 حا­لىقارالىق كورمەسىنىڭ تابىستى وتكىزىلۋىنە تۇر­­كيانىڭ ۇلەس قوساتىنىنا سەندىردى.  

ەۋروپالىق وداقتىڭ ورتالىق ازيا بو­يىن­شا ارنايى ۋاكىلى پيتەر بۋريان بولسا، قا­زاق حالقىن «وتە قۋاتتى ۇلت» دەپ اتادى. 

– تاۋەلسىزدىك وسى حالىقتىڭ ءار سالادا دا­مۋىنا جول اشتى. ناتيجەسىندە، تاريحي تۇر­عىدان وتە قىسقا مەرزىم ىشىندە رەسپۋبليكا ءىرى جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىر. بۇگىندە قازاق­ستان – ورنىقتى، ءارى كەمەلىنە كەلگەن سەرىكتەس بو­لىپ تابى­لادى. ول حالىقارالىق ساحنادا وڭىر­لىك جانە جاھاندىق بەيبىتشىلىك پەن تۇ­راق­­­تىلىققا ۇلەس قوساتىن ماڭىزدى ويىنشى رە­تىندە جاقسى بەدەل-رەپۋ­تاتسياعا قول جەت­كىز­دى. ءبىزدىڭ ەۋروپالىق وداق پرەزيدەنت     ن.نازارباەۆ باستاما­شىلىعىمەن 5 ينس­تي­تۋت­تىق رەفورما مەن ۇلت جوسپارى ايا­سىندا قول­عا الىنعان مودەرنيزاتسيا مەن ترانس­فو­ر­ما­تسيا ۇدەرىسىندە سەنىمدى سەرىكتەس بولعىسى كە­لەدى. ءبىز ۇزدىك تاجىريبە­لە­رىمىزبەن جانە وزىق تەحنولوگيالارىمىزبەن بولىسپەكپىز – دە­گەن پ.بۋريان قازاقستان مەن ەو قاتىناس­تا­رى ساپالىق جاڭا كەزەڭگە شىققانىن اتاپ كور­سەتتى.  
حالىقارالىق جيىندا جاريا ەتىلگە­نىن­دەي، اقش پەن ەۋروپا ساراپشىلارى كە­لە­شەك كوكجيەگىنە ۇڭىلۋگە ۇمتىلىس جاساپ، تا­ۋەل­سىزدىكتىڭ تورقالى تويىنان كەيىن ەلىمىزدى نە كۇتىپ تۇرعانىن باعام­داۋعا، ەگەمەندىك پەن مەم­لەكەتتىلىكتى نىعايتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كە­رەك­تى­گىن سارا­لاۋعا تىرىسىپتى.    
وسى ورايدا اقش-تاعى دج.حوپكينس ۋني­­ۆەرسيتەتىنىڭ ورتالىق ازيا جانە كاۆكاز بو­يىنشا ينستيتۋتىنىڭ توراعاسى فرەدەريك ستارر «قازاقستان 2041: كەلەسى 25 جىلداعى دامۋ ستسەنا­ري­ي­لەرى» («Kazakhstan 2041: Scenarios for the Next 25 Years») بايانجازباسىن تا­نىس­تىردى. ونىڭ اي­تۋىن­شا، «قازاق­ستاندا كۇش­تى پرە­زيدەنتتىك بيلىك قالىپتاستى، ەندى مەم­لە­كەتتىلىك كۇشتى بولۋعا ءتيىس». 
ف.ستارر ەلباسى جۇرگىزىپ وتىرعان كوپ­ۆەك­تورلى ساياساتتى قۇپتاي كەلە، قا­زاق­­ستان­نىڭ الەمدىك ارەناداعى بەل­سەن­دى ءىس-قي­مى­لىن، جاھاندىق پرو­بلە­ما­لاردى شەشۋ ءۇشىن ما­ڭىزدى جوبا­لارمەن شى­عۋىن «تاۋەلسىزدىكتى نى­عاي­تاتىن فاك­تور» دەپ اتادى.

– ەگەر قازاقستان حالقىنىڭ سانى سون­شا­لىقتى كوپ ەمەستىگىن ەسكەرسەك، وسى تۇر­عى­دان العاندا دا بۇل وتە قاجەت. ەل ۇنەمى جاھان جۇرت­شىلىعىنىڭ كوز ال­دىندا بو­لۋ­عا ءتيىس. قا­زاقستان باسشى­لى­عىنىڭ دا 25 جىل بويى قول جەتكىزىپ، كوز­دەپ كەلگەنى – وسى. سىزدەر يادرو­لىق قارۋ­سىزدانۋ قوزعالىسىنا كوشباس­شى­­سىزدار، ەقىۇ تاريحي ءسامميتىن وتكىز­دى­ڭىز­دەر، ازياداعى ءوزارا سەنىمدى ورناتۋشى ۇيى­مدى (اوسشك) قۇردىڭىزدار، بۇۇ قا­ۋىپ­سىزدىك كەڭەسىنە مۇشەلىككە قابىل­دا­دى­ڭىز­د­ار جانە باسقالارى. ءدال وسى وقيعالار قازاق ەلى­نىڭ تۋىن بيىكتەن جەلبىرەتەدى جانە ەلدىڭ تا­ۋەلسىزدىگى مەن وزىنە دەگەن سەنىم­دى­لى­گىن پاش ەتە­دى. ەگەر «ماڭگىلىك ەل» بولعى­لا­رىڭىز كەل­سە، جاھاندىق ساحناداعى كورنەكتى، سالماقتى ءىس-قيمىلدارىڭىز جالعاسا بەرۋى قاجەت! – دەپ قو­رىتتى ءسوزىن الداعى شيرەك عاسىرلىق دامۋ ستسە­نا­ريلەرىنىڭ تەڭ اۆتورى، امەريكالىق مەي­مان فرەدەريك ستارر.  

حالىقارالىق كونفەرەنتسيا جۇمىسى «قا­زاقستانداعى نەگىزگى ساياسي جانە ەكونو­مي­كا­لىق رەفورمالاردىڭ قورى­تىن­­­دى­لارى»، «قازاق­ستان الەمدىك سايا­ساتتا»، «قازاقستان: كە­لە­شەك كوكجيەگى» اتتى ءۇش سەسسيا اياسىندا جال­عاسىن تاپتى. 

ايحان ءشارىپ