تولعاعى ابدەن جەتكەن جەر ماسەلەسىن ءسوز ەتپەستەن بۇرىن، قازاق جەرىنە كوز تىككەندەردىڭ ناقتى كىمدەر ەكەندىگىن ءبىلىپ، ولاردىڭ كوزگە كورىنبەيتىن قوجايىندارى نەندەي ماقساتتا مەملەكەت جانە ۇلت قازىناسىنا عاسىرلار بويىنا قول سۇققىسى كەلگەندىكتەرىن تەرەڭنەن سارالاپ العانىمىز ء جون. ادام اتا ع.س. مەن نۇح پايعامبار ع.س.، قادىمداعى عۇندار مەن ساقتار، كونە تۇركىلەر، التىن وردا مەن دەشتى قىپشاق، بايىرعى قازاق حاندىعى زامانى سياقتى تىم ارىگە بارماساق تا، نەبارى ءۇش ءجۇز جىل بۇرىنداعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان» بەرى قاراي تارتىپ باعامداساق بىرقانشا وزەكجاردى ماسەلەلەردىڭ جالى كۇدىرەيىپ شىعا كەلگەنىنە بەك كۋا بولامىز.

ويراتتاردان كەيىن جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى قازاق حاندىعى ساربازدارىن مۇلدەم تيتىقتاتىپ، 1700-ءشى جىلداردا وتى مەن سۋى شۇيگىن جايىلىمدىق جەرلەردىڭ باسىم بولىگىن ءوز يەلىكتەرىنە قاراتىپ الادى. «ەلىم-ايلاپ» زار ەڭىرەگەن حالىق جەر بەتىنەن مۇلدەم جويىلىپ كەتۋدىڭ شاق الدىندا تۇرادى. 1730-شى جىلداردان باستاپ پاتشالىق رەسەيدىڭ قول استىنا كىرە باستاعان كىشى ءجۇز قازاقتارى بوداندىقتىڭ جاڭاشا ايلا-تاسىلدەرىنە تاپ بولادى. ورىنبوردان باستالعان اسكەري بەكىنىستەر مەن قامالدار ورتا ءجۇز جانە ۇلى ءجۇز قازاقتارىنىڭ بايتاق ولكەلەرىن دە اينالا قۇرساۋلاپ، «ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋدىڭ» بۇعاۋلىعىنا اياماستان ەنگىزە بەرەدى. ەدىل مەن جايىقتىڭ ورتالىعىنداعى شۇرايلى جەرلەر 1747 جىلعى ارنايى جارلىقتان  باستاپ ءار كۇزدە ادەيى ورتكە ورانىپ، مال جايىلىمىنا جاراماستاي بولعان سوڭ ەندى ونىڭ 300 مىڭ دەسياتينا جەرى پەتەربورلىق كىناز يۋسۋپوۆتار مەن گراف بەزبورودكولاردىڭ جالعا الۋىنا قۋلىقپەن بەرىلىپ، ال ول ەكى الپاۋىت وراسان جەر تەلىمدەرىن  جەرگىلىكتى ورىس كوپەستەرگە قايتارا جالعا بەرىلىپ، ورتەڭنەن كەيىنگى شۇرايلى جەرلەرگە قازاقتىڭ مالدارى ءار تۇياق باسىنا سالىق سالىنىپ تولەنىپ، جاز جايلاۋعا قايتادان وتكىزىلە باستايدى.

وسىلايشا، سەڭدەي سوعىلىسىپ سەندەلگەن قازاق ءوز جەرىندە ءوزى تورعا ءتۇسىپ، ەدىل، جايىق، ەرتىس، ەسىل، توبىل، ءۇي، ت.ب. سارقىراي اققان وزەندەر بويىندا مال باسىنا سالىق تولەپ، كەيىندە ءار تۇتىنگە سالىقتى قوسا تولەپ، بوداندىقتاعى زارلى كۇندەرىن باستان كەشىرە باستايدى. «ەدىلدى تارتىپ العانى، ەتەككە قولدى سالعانى. جايىقتى تارتىپ العانى، جاعاعا قولدى سالعانى. ويىلدى تارتىپ العانى، ويداعىسى بولعانى. قونىستىڭ بار ما قالعانى؟»-دەپ مۇرات موڭكەۇلىنىڭ كۇڭىرەنە جىرلاۋى سول سەبەپتى. استراحان، ومبى، سارىتاۋ، تۇمەن، كەمەر، ورىنبور، ور، التاي، ءسىبىر ولكەلەرىنەن مۇلدەم دەرلىك ايىرىلىپ، ءتۇۋ سوناۋ بايقالدان – باتىستاعى قىرىمعا دەيىنگى جەر بايلىعى بارىنشا قۋسىرىلا تارىلىپ، كوشپەلى قازاق يمپەرياسىنىڭ قۇردىمعا كەتە باستاعان «زار زامانى» جىراۋلاردىڭ كوكىرەگىنەن شەر بولىپ اقتارىلاتىنى دا ناق سول تۇس.  «ادام وسەدى، مال وسەدى، ال جەر وسپەيدى!»-دەگەن ۇلت ۇرانىن قىرىق جاسىندا ايتىپ كەتكەن قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ كوشپەلىلەر وركەنيەتى ءبىرجولاتا قوجىراپ كەتپەۋىنە جول بەرگىزبەي، ۇشمىڭجىلدىق ءداستۇرلى كوش جولدارىن ساقتاتا وتىرىپ، قايمانا قازاقتى مۇحيتقا بارىپ قۇياتىن ەرتىس بويىنداعى شۇرايلى، تۇششى سۋلى، نۋلى، قالىڭ قاراعايلى وزەن جاعالاۋىنداعى كەڭگە كوسىلگەن ەگىس القاپتى جەرلەرگە كۇشتەپ ۇگىتتەپ قونىستاندىرا باستاۋى دا سول وتىرىقشىلدىق ماقساتتى دىتتەگەندىكتەن، ەشكىمگە ەشقانداي جەر تەلىمىن بەرگىزبەۋ كەرەك دەگەن ساياساتتان كەلىپ شىعادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، ەسكىدەن جەتكەن «جەر داۋى، جەسىر داۋى» دەگەن ءسوز تىركەسى اۋىز ادەبيەتىندە، شەشەندىك سوزدەردە، مۇراعاتتىڭ سارعايعان پاراقتارىندا ءجيى ۇشىراسادى. وتارلاۋشىلدىق سۇرقيا ساياساتتىڭ ۇلكەن زارداپتارىنىڭ ءبىرى سول، قازاقتى ء«بولىپ ال دا، بيلەي بەر!» ۇرانىنىڭ تەزىنە تاستاپ، ءجۇز بەن ءجۇز، رۋ مەن رۋ، اتا مەن اتانى ءبىر-بىرلەرىنە ءۇر يت سوقتاپ شاعىستىرىپ قويىپ، كوپ رەتتە ادام ولىمىنە اپارىپ سوقتىراتىن قارۋلى قاقتىعىستاردى وتە ءجيى ۇيىمداستىرادى. جاندارالعا شاعىمدانىپ بارعان كەدەي-كەپشىكتەرگە ءار رۋلاردىڭ ىشىندەگى باي-ماناپتاردىڭ شۇرايلى جەرلەرىن سىرتتاي ءبولىپ بەرگەن بولىپ، ارالارىنا وت تاستايدى.

پاتشالىق رەسەي اۋەلى كونە تۇركىدەن كەلە جاتقان حاندىق ەلباسقارۋ جۇيەسى تامىرىنا بالتا شاۋىپ، 1822-1869 جىلدار ارالىعىندا قازاق جەرىن اعا سۇلتاندىق جانە گەنەرال-گۋبەرناتورلىق ەلباسقارۋ جۇيەسى قۇزىرەتىنە ەنگىزىپ، ال سودان سوڭ بولىستىق تىكەلەي باسقارۋ تارتىبىنە كوشىرىپ، تابانى كۇرەكتەي ءۇش عاسىر بويىنا قازاق ساحاراسىن وتارلاۋ جوباسىن اككىلىكپەن جۇزەگە اسىرعاندا تەك ءوز بەتىنشە شەشىم قابىلداپ ءىس-ارەكەت ەتتى دەسەك ورەسكەل قاتەلەسكەن بولامىز. شاشىراڭقى پاتشالىق رەسەي التىن وردانىڭ بيلىگىنەن بوسانىپ شىعىپ، ريۋريكوۆتار اۋلەتىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنان كەيىن 1613-1917 جىلدار ارالىعىندا رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ باسىبايلى قول استىندا بولعانى بەلگىلى. تەك 1721 جىلى عانا بۇكىلرەسەي يمپەراتورى اتانعان رومانوۆتار 1-ءشى پەتر رەفورمالارىنان كەيىن، باتىستىڭ، ونىڭ ىشىندە لوندون-سيتي قوجايىندارى روتشيلدتەر اۋلەتىنىڭ تىكەلەي باقىلاۋ-نازارىندا بولىپ ولكەنى ءوز بىلگەندەرىنشە باسقارۋعا كوشەدى. جەر بايلىعى قورلارىن يەمدەنۋدى ماقسات ەتكەن جاڭا جاھاندىق ءتارتىپ ورناتۋشىلار العاشقى بەتتە قازاق جەرلەرىن جەرۇستى جانە جەراستى سارقىلماس قازىنا كوزى رەتىندە قاراستىرىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل كۇشىنە دەم بەرۋ ارقىلى قاتىگەزدىكپەن جاۋكەمدەي باستايدى. الايدا، 1869 جىلى لوندون-سيتي قوجايىندارى رۇحساتىمەن ماركۋس گولدمان جەكە بانك قۇرىپ، 1896 جىلى تاجىريبەلى قارجىگەر ساميۋەل ساكس ەسىمدى كۇيەۋ بالاسىمەن بىرگە نيۋ-يوركتە نارىق قورىنا شىعۋدى ماقسات تۇتىپ، ايداي الەمگە تانىلعان گولدمان ساكس توبىن قۇرىپ،  ۆاربۋرگ، مورگان، روكفەللەر سياقتى بانك سالاسى الىپتارىمەن بىرگە اقش ۇلتتىق بانكتەرى نەگىزىندە 1913 جىلى جەكە مەنشىك يەلىگىندەگى فەدەرالدىق قور جۇيەسى -  Federal Reserve System, فرس، فەدەرالنىي رەزەرۆ، FED-ءتى دۇنيەگە اكەلۋى الەمدەگى قارجى جۇيەسى قىزمەتىنە سايكەس جاڭا مىندەتتەمەلەردى تۋىنداتادى.

روتشيلدتەر اۋلەتى باستاعان جاھانداعى ەڭ باي 13 اۋلەتتىڭ (باسقا مىڭداعان الپاۋىت بايلار «تيتانيك» كەمەسىمەن بىرگە 1912 جىلى مۇحيتقا باتىپ كەتكەن ەدى) قۇرىلتايشىلىعىمەن اشىلعان فقج-فرس 1913 جىلدان باستاپ 2013 جىلعا دەيىنگى ءجۇز جىلدىق ناقتى ءىس-جوسپارلارمەن ىسكە قوسىلعاندىقتان سوڭ، جەر قورلارىن اينالىمعا قوسۋدىڭ جاڭاشا ەكونوميكالىق ساراپتامالارى جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. فقج-فرس قارقىندى قىزمەت ىستەي باستاعان كەزدە، ياعني 1914-1918 جىلدار ارالىعىندا 1-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ورىن الىپ، ناتيجەدە رەسەي، اۆسترو-ۆەنگريا، وسمان، گەرمان يمپەريالارى قۇلاتىلىپ، رەسەي مەن گەرمانيانىڭ قۇندى التىن اقشالارى تاريح ساحناسىنان جويىلىپ، 10 ملن اسكەر، 12 ملن بەيبىت تۇرعىن قازا تاۋىپ، 55 ملن استام ادام جاراقاتتانادى. قازاق ساحاراسى دا الاپات قىرعىننان تىسقارى قالا الماي، جاھاندىق شايتاني ساياساتتىڭ قولامتاسىنا كومىلەدى. 1914, 1916, 1917, 1918 جىلداردا قازاق ەلى مەن جەرى قانداي قاندى قىرعىندارعا تارتىلعانىن تاريح پاراقتارىنان جادىڭىزعا ورالتا بەرىڭىز. اۋمالى-توكپەلى ساياسي احۋال، الاشوردا قوزعالىسىنىڭ ومىرگە كەلۋى، قىزىل تەرروردىڭ قىلاڭ بەرە باستاۋى، پاتشالىق ءتارتىپتى تاقتان تايدىرۋ، ۋاقىتشا وكىمەت بيلىگىن قۇرۋ، كەدەي-كەپشىكتى بايلارعا قارسى ايداپ سالۋ، ۇشمىڭجىلدىق كوشپەلىلەر وركەنيەتىن قۇردىمعا جىبەرىپ، سونىمەن بىرگە سالت-ءداستۇر، ءتورت تۇلىككە نەگىزدەلگەن ءتىل شۇرايلىلىعىن، ءدىني سەنىمدى، مال شارۋاشىلىعى ىرگەتاسىنداعى ەكونوميكالىق قۇندىلىقتى جويۋ، ت.ت. بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن جانتۇرشىگەرلىك ۇردىستەر قازاق تىرشىلىگىنەن ورىن الادى.

مىنە، وسىنشالىقتى توڭكەرىلگەن دۇنيە قاسىرەتتەرى تاساسىندا بۇل وقيعالاردى ەلۋ-ءجۇز جىل بۇرىندا تىڭعىلىقتاپ دايىنداعان الەم بيلەۋشى كۇشتەرىنىڭ قاتىگەز ارەكەت باعدارلاماسى جاتقان ەدى. ەشكىمگە ەسەپ بەرمەيتىن، ەشكىم تەكسەرە المايتىن الەمدىك بانك جۇيەسى مەن قاراجات باسپاحاناسى قولدا بولعان سوڭ جەر شارىنداعى جەتەكشى مەملەكەتتەردى ولاي دا بىلاي ساپىرىلىستىرۋ وڭايدىڭ وڭايى بولىپ قالا بەرمەي مە؟! وسىلايشا، اسا قۇپيا جاعدايداعى كەلىسىمدەر بويىنشا ءۇش عاسىرلىق تاريحتى ارتقا تاستاپ، رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ سوڭعى وكىلى نيكولاي-2 پاتشا تاقتان تايدىرىلادى. بەيرەسمي دەرەكتەر بويىنشا پاتشا اۋلەتى تولىقتاي ولتىرىلمەگەن، ولار باسقا ەسىمدەرمەن بەرتىنگى كەزەڭگە دەيىن نيجني نوۆگورود ماڭىندا ءومىر سۇرگەن. ال دىمكاس بالا الەكسەي نيكولايۇلى تاق مۇراگەرى بولسا، كەيبىر دەرەك كوزدەرى دالەلدەۋىنشە، ا.ن.كوسىگين نىسپىسىمەن 14 جىل بويىنا كسرو ۇكىمەتىن باسقارعان، ءستاليننىڭ ءوزى «قۇتىداعى ادام» دەپ ونى ءاردايىم قۇرمەت تۇتقان. قازاق جەرى ماسەلەسى تاقىرىبىنان اۋىتقىپ كەتكەندەي كورىنگەنىمىزبەن، بۇندا قىسقاشا كەلتىرىپ وتىرعان دەرەكنامالاردىڭ بارلىعى دا قازاق ەلى-جەرى تاۋقىمەتىنە تىكەلەي قاتىناسى بار دەپ بىلەمىز. جانە دە بۇل ءبىز جازىپ وتىرعانداي ساراپتامانى ەلىمىزدەگى بىردە-ءبىر عالىم نە ساياساتكەردىڭ اۋزىنان ەستي المايسىز. دۇرىسى مەن بۇرىسىن، ءار نارسەنىڭ اقيقات بولمىسىن تولىق ءبىلۋشى جاراتۋشى يەمىز عانا. ال ءبىزدىڭ ءۋازيپا، اللا تاعالا بەرگەن اقىلدى شيرىقتىرا وتىرىپ، كەيبىر تۇسىنىكسىز جاعداياتتاردىڭ شىندىق ءمانىسىن اشۋ.             سونىمەن، ەكى عاسىر توعىسىندا لوندون-سيتي قوجايىندارى باعدارلاماسىمەن كەڭبايتاق قازاق جەرىن تالان-تاراجعا ءتۇسىرۋ قارەكەتتەرى وراسان قارقىن الا تۇسەدى.

جەر استى بايلىقتارىنا شۇيلىككەن ەۋروپالىقتار رەسەي پاتشالىعىن الدىعا ۇستانا وتىرىپ بۇيىعى جاتقان قازاق ولكەلەرىنە تاۋ-كەن وندىرىستەرىن ورنىقتىرا باستايدى. ماسەلەن، 1902 جىلى قازاق دالاسىنداعى 197 ونەركاسىپ ورنىندا 20 مىڭعا جۋىق جۇمىسشىلار ەڭبەك ەتسە، ءونىم وڭدەيتىن 670 شاعىن كاسىپورىنداردا كۇنى-تۇنگە جالدانعان جۇمىسشىلار سانى 7 مىڭنان اسىپ جىعىلعان. قاراعاندى كومىر كەنىشى، شىعىس جانە ورتالىق ولكەلەردەگى مەتاللۋرگيا زاۋىتتارى، ورال-ەمبى مۇناي وڭدەۋ كاسىپورىندارى دەنىندە اعىلشىن، فرانتسۋز، امەريكاندىق الپاۋىتتاردىڭ تولىقتاي باقىلاۋىندا بولدى.  ونىڭ ىشىندە «سپاسسك مىس كەنىشى» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ توراعاسى اعىلشىن پارلامەنتىنىڭ مۇشەسى ارتۋر فەلل بولسا، ال توراعانىڭ ورىنباسارى فرانتسيا پرەزيدەنتىنىڭ جيەنى ەرنەست جان كارنو بولعاندىعىن ايتا الامىز. «ورىستىق-ازيالىق» دەپ اتالاتىن ريددەر مەن ەكىباستۇز كەنىشتەرىنىڭ كورپوراتسياسى رەسەي يمپەرياسى تاراپىنان قازاقتاردىڭ كەلىسىمىنسىز اعىلشىن كومپانياسىنىڭ يەلىگىنە بەرىلىپ، وعان بولاشاق اقش پرەزيدەنتى گەربەرت گۋۆەر مەن تانىمال اعىلشىن قارجىگەرى ۋركۆارت ۇلكەن كولەمدە قارجى سالعان. پاتشالىق رەسەيدىڭ پرەمەر-ءمينيسترى پ.ا.ءستولىپيننىڭ باتىس قوجايىندارىمەن كەلىسىلگەن اگرارلىق رەفورماسىنا دەيىن جانە كەيىن دە قازاقتىڭ شۇرايلى جەرلەرىنە ورىس شارۋالارى جاقسى جاعداي جاسالىپ ءجۇز مىڭداپ كوشىرىلىپ اكەلىنىپ، باسىبايلى ورنىقتىرىلعان. مىسال ءۇشىن ايتار بولساق، 1895-1905 جىلدار ارالىعىندا قازاق ولكەسىنىڭ دالالىق وبلىستارىنا 300 مىڭعا جۋىق ورىس مۇجىقتارى قونىس تەپسە، ال ستولىپين بيلىككە كەلگەن 1906-1910 جىلدار ارالىعىندا عانا جات جەردەن كەلىپ قونىستانۋشىلار سانى كۇرت ءوسىپ، 770 مىڭ ادامعا جەتىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە 1897 جىلعى ساناق مالىمەتتەرى بويىنشا دالا ولكەسىندە كەلىمسەك ورىستاردىڭ ۇلەسى 20% قۇراسا، ال 1917 جىلى 1 قاڭتارداعى ەسەپ بويىنشا ورىس باسقىنشىلارىنىڭ ۇلەس سالماعى كۇرت ءوسىپ، بىردەن 42%-كە جەتكەن. وڭتۇستىكتەگى تۇركىستان ولكەسىندە ورىس شارۋالارىنىڭ ۇلەس سالماعى تيىسىنشە 3,7%- تەن 7,9% -عا دەيىن كۇرت وسكەن. ەڭ سوراقىسى، 1893-1905 جىلدار ارالىعىندا قايمانا قازاقتان 4 ملن دەسياتينا جەر زورلىقپەن تارتىپ الىنسا، ال ستولىپين سودىردىڭ ءامىرى جۇرگەن 1906-1912 جىلدار بەدەرىندە ول كورسەتكىش - 17 ملن دەسياتيناعا، 1916 جىلى - 40 ملن دەسياتيناعا، ال 1917 جىلى 45 ملن دەسياتيناعا دەيىن جەتكەن. وكتەمدىكپەن تارتىپ الىنعان جەرلەر نەگىزىنەن - سەمەي، اقمولا، ورال، تورعاي وبلىستارىندا ورىن العان. بۇل ولكەلەردەن بارلىق جيىنتىعى 40,5 ملن دەسياتينا، جەر ءجانناتى جەتىسۋدان 4 ملن دەسياتينا، سىرداريا وبلىسىنان 500 مىڭ دەسياتينا ەڭ قۇنارلى جەر تەلىمدەرى تەگىننەن-تەگىن ورىس مۇجىقتارى جەكە مەنشىگىنە قۇجاتتاستىرىلىپ بەرىلگەن.

زار زامانعا كەز بولعان قازاق بايعۇس ەڭ شۇرايلى جەرلەرىن وتارشىلدارعا قولدان بەرىپ، ەڭ جامان دەگەن، وتى، سۋى جوق، باسىم بولىگى ءشول جانە شولەيتتى، قىرلى، تاۋلى ولكەلەرگە قونىس اۋدارىپ كەتكەن. وسىلايشا، لوندون قوجايىندارىنىڭ دەگەنى بولىپ، اتا مەكەننەن، اتا كاسىپتەن، ءداستۇرلى كوش جولدارىنان اجىراعان قازاق ۇلتى ءبىرتۇتاس ۇيىسۋ ورنىنا قوجىراعان ۇستىنە قوجىراي باستاعان. ول از دەگەندەيىن، ۇلتتىق رۋحتان، ءدىن مەن تىلدەن ايىرىلعان شالاقازاقتار دەپ اتالىنعان جارتىكەش الەۋمەتتىك توپ پايدا بولىپ، ورىس شارۋالارىمەن قوڭسى ايماقتاردا ولاردىڭ ۇلەس سالماعى جىل ساناپ وسە باستاعان. قازاق حالقى نە ىستەرىن بىلمەي، قايدا قوسىلارىن بىلمەي تولقىپ تۇرعان ساتتەردە جەر-جاھانعا ءامىرىن جۇرگىزە باستاعان كورىنبەس توپتار، فقج-فرس قوجايىندارى اككىلىكپەن قيمىلداپ، پاتشالىق رەسەيدەگى ىلاڭدار ارقىلى قازاقتىڭ بەتكە شىعار باس كوتەرەرلەرىن ءار ءتۇرلى ساياسي اعىمدار اياسىندا توپتاي باستايدى. الاش پارتياسى مەن ءۇش ءجۇز پارتياسى ارەكەتتەرىن وسى تۇرعىدا ءجىتى ساراپتاپ قارار بولساق، ماسەلەنىڭ تۇپكى تامىرى بىردەن كوزگە كورىنەدى. بۇرىندا پاتشالىق رەسەيدىڭ دۋماسى مۇشەلىگىنە وتكەن، لوندوننىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنداعى ماسوندىق ۇيىم مۇشەلەرى بولىپ تابىلاتىن قازاقتار ۇلت جاعداياتىنا بايلانىستى شىنايى جاناشىرلىق تانىتقانىمەن، ساياسي قوزعالىستار ۇدەرىسىندە باتىس الپاۋىتتارىنىڭ باعىت-باعدار سىلتەۋىنسىز وزبەتتەرىنشە مۇلدەم دەربەس قيمىلداي المايتىن ەدى. سول سەبەپتى، 1917-1920 جىلدار ارالىعىندا الاش وردا اۆتونوميالىق قوزعالىسى اياسىندا سان قاتپارلى ساياسي قيتۇرقىلىقتىڭ قازىقتارى قاعىلىپ، كەيىندە، قىزىل تەررور وكىمەتى بيلىك باسىنا كەلگەندە وسى ساياسي ارانداتۋلاردىڭ استارلارى بىرتىندەپ اشىلىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعالارىنىڭ باستارىنا بۇلت بولىپ ءۇيىرىلىپ، الىستى دىتتەگەن ماقساتپەن جاپپاي رەپرەسسيالار ناۋقانى سەبەپشىسى بولادى. كادەتتەردەن باستاۋ العان الاش پارتياسى ءۇش ءجۇز پارتياسى بەلدى وكىلدەرىمەن بىرلەسىپ كەڭەستەر وكىمەتى بولشەۆيكتەرىن قولداي باستاعانىمەن، جاقسى نيەتتەرى قارا نيەتتى قارسىلاستارىنىڭ ارام پيعىلدارىمەن قانعا بوگىپ، ساياسي رەپرەسسيا، بايلاردى كامپەسكەلەۋ، جەر اۋدارۋ، ۇلت سەركەلەرىن ماسكەۋگە دەيىن الىپ كەتىپ ۇيقاماققا وتىرعىزۋ، مال-مۇلىكتى بىرورتالىققا ۇجىمداستىرۋ، ماقساتتى تۇردە جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىراتىپ حالىق سانىن مەيلىنشە ازايتۋ، ت.ت. تولىپ جاتقان زورلىق-زومبىلىق، نەبىر زۇلماتتارعا  اپارىپ سوقتىرادى.

لوندوننىڭ جوباسى بولىپ تابىلاتىن، 1909-1912 جىلدار ارالىعىندا جاياۋ-جالپىلاپ بۇكىل جەر شارىن فوتواپپاراتىمەن ارالاپ شىققان ءالىبي جانگەلدين – نيكولاي ستەپنوۆ ەسىمدى بۇركەنشىك اتتاعى قازاقتىڭ عۇمىرناماسى دا نەلەر ءبىر قۇپيا سىرلارعا تولى. ءا.جانگەلدين لەنين، ستالينمەن شۆەيتساريادا تانىسىپ، ەرتەدەن وتە جاقىن ارالاسقان، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ستالينگە ەمىن-ەركىن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن، ستالين قايمىعىپ، قاتتى قادىر تۇتقان قازاق قايراتكەرىنىڭ ءبىرى. 1918 جىلى لەنين مەن تروتسكي، گيتلەر، شالعايداعى جاپونيا باسشىلارى باتىستان قوماقتى قارجى الىپ، ارقايسىسى وزدەرىنە تيەسىلى جۇمباق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسىپ كەتكەندە، ءا.جانگەلدين دە بارلىق جاعىنان جابدىقتالىپ، قىرىم مەن پەتەربوردا وتكەن توڭكەرىستىك مىندەت-مۇرات ساباقتارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قازاق ولكەسىنە توتەنشە كوميسسار ۋاكىلدىگىمەن كەرۋەنىن شۇبالتىپ اتتانىپ كەتەدى. كەيىندە كەڭەس وكىمەتى ورناعاننان كەيىن قازاق جەرىنىڭ شەكاراسى بەلگىلەنگەندە ءا.جانگەلديننىڭ لەنين مەن ستالينگە وتە كوپ اسەر-ىقپالى بولادى.

فقج-فرس قارجىلارىن الەمدىك دەڭگەيدە جىلدام اينالىمعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن سوناۋ 1878 جىلى باتىس قارجىگەر الپاۋىتتارى تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ىرگەتاس قالاعان توكيو بيرجاسى، تارقاتىپ ايتار بولساق توكيو-?-لوندون-نيۋ-يورك تىركەستىگىندەگى قور بيرجالارى قىزمەتتەرى جىل ساناپ قارقىن الا تۇسەدى. توكيو قور بيرجاسىنان تاڭ سارىدە باستاۋ العان الەمدىك قارجى جۇيەسى تاسقىنى لوندونعا جەتكەنشە ون ساعاتتاي ۋاقىت بويىنا كىدىرىستەپ قالاتىنى ءاۋ باستان جاھاندىق بيلەۋشىلەر تاراپىنان ەسكەرىلگەن بولاتىن. قازاقتىڭ سارىارقاسىندا توكيو، لوندون، نيۋ-يوركقا تەپە-تەڭ كەلەتىن دۇنيەجۇزىلىك  قارجى ورتالىعىن قۇرۋ جوباسى عاسىر باسىندا فقج-فرس قوجايىندارى تاراپىنان ابدەن پىسىقتالىپ، بەلگىلەنىپ قويىلعان ەدى. وسى ارمان جۇزەگە اسىرىلۋ ءۇشىن ءار ونجىلدىق بەلەسىندە بىرىنەن ءبىرى وتكەن كۇردەلى جوسپارلار كولدەنەڭ تارتىلادى.

ازامات سوعىسى، «اقتار» مەن «قىزىلدار» دەپ الما-كەزەك ءبىر-بىرلەرىن قىرۋ مايدانى، بولشەۆيكتەر العاش بيلىككە كەلگەن تۇستاعى اشارشىلىق، ەگىندىك جەر مەن مال باس سانىنىڭ كۇرت ازايىپ كەتۋ كەزەڭىنەن سوڭ 1920-1930 جىلدار ارالىعىندا جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات – نەپ ناۋقانى جۇرگىزىلە باستايدى. 1928 جىلعى بايلاردان مالداردى تاركىلەۋ قارساڭىندا 40 ملن دەيىن ءوسىپ جەتكەن مال باس سانى 1933 جىلى 4 ملن كۇرت كەمىپ كەتكەن. ەگىندىك مولايىپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ باسقا ايماقتارىنان ۇلكەن كولەمدەگى استىق ەۋروپا، اقش-قا ەكسپورتتالىپ جاتسا دا، قازاق ساحاراسىندا الاپات اشارشىلىق ورىن الىپ، 4 ملن جۋىق قازاقتار اشتان قىرىلاپ، ملن استامى شەت شىعانداپ بوسقىنداپ كەتەدى. ءسويتىپ، قىزىل تەررور تۇسىندا 60 پايىزدان اسقان قازاق سانى، 1939 جىلعى ساناقتا نەبارى 38 پايىزعا تومەندەپ كەتەدى. لوندوننىڭ تاپسىرماسىن اسىرا ورىنداعان ءستاليننىڭ ەسكى تانىسى ءارى اپەرباقان قولشوقپارى ف.ي.گولوششەكين قازاق اۆتونومياسىن باسقارا وتىرىپ، ورتالىققا جالعان مالىمەتتەر جىبەرۋدى ماشىققا اينالدىرىپ، شەتەلدىك ماماندارمەن سىر بىلدىرتپەستەن اۋىز جالاسىپ، اشارشىلىق قۇرباندارى سانىن بارىنشا تومەندەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى. مىسالى، باتىستىق زەرتتەۋشى ر.كونكۆەست اشارشىلىق زۇلماتىندا جاپپاي قىرىلعان قازاقتاردى  1ملن ادام كولەمىندە دەپ حاتقا تۇسىرسە، ونىڭ ارىپتەستەرى ر.دەۆيس پەن س.ۋيتكروفت قازاقتاردىڭ 1931-33 جىلداردا اشتىقتان بۇراتىلىپ ولگەندەرىن 1 ملن ادامنان استام، ال باسقا ۇلتتاردى قوسقاندا بۇل كورسەتكىش 1,3-1,5 ملن ادام شاماسىندا عانا دەپ وتىرىكتەن پايىمدايدى. ال تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىنعى كەزەڭدە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن قازاقستاندىق تاريحشىلاردىڭ ءبىر توبى (ب.تولەپباەۆ، ۆ.وسيپوۆ) وسى اشتىقتا 1,5 ملن ادام قىرىلعانىن دالەلدەسە، تاريحشىلارىمىزدىڭ جانە ءبىر توبى (م.قوزىباەۆ، ج.ابىلعوجين، م.ءتاتىموۆ) – 1 ملن 750 مىڭ ادامنىڭ ولگەنىن ايعاقتايدى. بۇل دەرەكتەر بولجامدار تۇرىندە ايتىلا تۇرسا دا، ولار قازاقستان تاريحىنان جازىلعان ىرگەلى زەرتتەۋلەرگە عانا ەمەس، بەرتىندەگى مەكتەپ وقۋلىقتارىنا دا ناقتى كورسەتكىشتەر تۇرىندە تەكسەرىلمەستەن ەنگىزىلىپ  كەتكەن. 1931-1933 جىلدارداعى قازاق قاسىرەتىنەن كەيىن 1936 جىلى قازاق اۆتونومياسى كەڭەستەر وداعى قۇرامىنداعى وداقتاس رەسپۋبليكا ستاتۋسى دارەجەسىنە كوشىرىلگەنمەن، قازاق ەلى قۇرامىنداعى قاراقالپاق اۆتونومياسى سۇراۋسىز، كەلىسىمسىز وزبەك رەسپۋبليكاسى قاراۋىنا وتكىزىلىپ جىبەرىپ، قازاق مەملەكەتىنىڭ جەر كولەمى اجەپتاۋىر دەڭگەيدە تاعى دا ورتالانىپ قالادى. قازاق وداقتاس رەسپۋبليكا دارەجەسىنە كوتەرىلىپ، مارتەبەسى وسە ءتۇسۋى باتىس تاراپىنان تاعى دا باسقا تاقسىرەتتەرگە اكەلدىرىپ سوقتىرادى. وتە كۇشەيىپ كەتپەس ءۇشىن، دەربەستىكتى تالاپ ەتپەسى ءۇشىن، اتا تاريح ورەسكەل بۇرمالانىپ جازىلىپ، 300-دەن استام قازاق اندەرى «سوتتالعانى»، سوت شەشىمىمەن ءماتىنى وزگەرتىلگەنى ءوز الدىنا، «ۇشتىك» دەگەن پالەنى ويلاپ تاۋىپ، قازاقتاردى ءبىر-بىرلەرىنە ايداپ سالىپ، بەتكەشىعار ۇلت پەرزەنتتەرىن اباقتىلارعا توعىتىپ، ول از بولعاندايىن ەڭ مىقتى قازاق تۇلعالارىن ءۇش قانا ادام قول قويۋىمەن تەرگەۋسىز، سوتسىز، دالەلسىز ءجۇز مىڭداپ اتتىرتقىزىپ جىبەرەدى. ءستاليننىڭ توڭىرەگىنە توپتاسقان رەپرەسسيالىق قاندىقول توپ قازاق ەكەش قازەكەڭدى تاعى دا ءبىر وڭدىرماي بەلىن سىندىرىپ، ۇلت رەتىندە قابىرعاسىن اياۋسىز سوگىپ كەتەدى. 1936 جىلى ماسكەۋدە قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ، ادەبيەتىنىڭ ونكۇندىگى، ياعني دەكاداسىن وتكىزگەن كەزدە ستالين، ۆوروشيلوۆ، مولوتوۆ باستاعان مەملەكەت باسشىلارى رۋحاني ءىس-شارالارعا تىكەلەي وزدەرى قاتىناسا وتىرىپ، قازاق مادەنيەتى جەتكەن جەتىستىكتى بارىنشا ماقتاپ-ماداقتاپ، وردەن-مەدالداردى ءۇيىپ-توگىپ بەرىپ شىعارىسىپ سالادى، ال ەكىنشى تاراپتان ءبىرتۋار ۇلت زيالىلارىن سۇراۋسىز، ەسەپسىز ۇشتىكتىڭ جالاسىمەن تۇرمەلەرگە توعىتىپ، 1936-1937 جىلدىڭ قاندى قىرعىنىن اسقان قاتىگەزدىكپەن ۇيىمداستىرادى.     ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس سۇراپىلى دا قازاق ەلىنە وتە وراسان سالماق سالادى، ايىقپاس قاسىرەت اكەلەدى.  ەكى ملن جۋىق قازاقستان جاۋىنگەرلەرىنىڭ جارتىسىنا جۋىعى قان مايدان دالاسىندا جەر جاستانادى. بىرنەشە ملن بوسقىندار مەن كۇشتەپ قونىس اۋدارعانداردى پانالاتقان ولكە جەرگىلىكتى ۇلت تۇرعىسىنان تاعى دا قايتالاپ دەموگرافيالىق اۋىرتپاشىلىققا تۇسەدى. وتىزىنشى جىلدارداعى كەڭەستەر وداعىن يندۋستريالاندىرۋ ۇردىسىنە  10 ملرد كولەمىندە جويقىن قارجى قۇيعان روتشيلدتەر اۋلەتى مىڭداعان ءوندىرىس وشاقتارىن ەۋروپالىقتار مەن امەريكاندىقتاردىڭ تىكەلەي قاتىناسۋىمەن وركەندەتىپ جىبەرگەن بولاتىن. مىنە، سونىڭ جەمىسىن كورگەن قازاق ەلى مايداننىڭ العى شەبىن بار كەرەكتى زاتتار مەن قارۋ-جاراقتارمەن، كيىم-كەشەك پەن تاعاممەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتىپ وتىرادى. وزدەرى قانداي قينالسا دا قازاق ەلى-جەرى بار اۋىرتپاشىلىقتى مويىماستان، قاسقايا كوتەرىپ الادى. 1943-1953 جىلدار ارالىعىندا الدىڭعى بەرگەن ۋادەدەن تايقي بەرگەن فقج-فرس قوجايىندارى مەن ستالين اراسىنداعى تەكەتىرەس شىرقاۋ شەگىنە جەتەدى، ءتىپتى كەيبىر تۇستاردا اسقىنىپ كەتەدى. ناتيجەدە، قىرىم يزرايىلعا بۇيىرماي، ءال-قۋدس تاراپى جاڭا مەملەكەت ىرگەتاسى قالانۋىنا نەگىز بولادى. 1944 جىلى ماقۇلدانعان برەتتون-ۆۋدس جۇيەسى بويىنشا اقش دوللارى قۇندىلىعى التىنمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، دەمەك قانشا دوللار ۆاليۋتاسى باسىلسا سونشا التىن قويمادا ساقتالىپ، ال الەمدەگى وزگە ۆاليۋتالار باعامى دوللارمەن سالىستىرىلىپ، حالىقارالىق قارجى جۇيەسى قىزمەتىن جانداندىرۋ ءۇردىسى قىزۋ قارقىن الا  تۇسەدى.

1938-1951 جىلدار ارالىعىندا اتاقتى ءالىبي جانگەلديننىڭ بەيرەسمي قولداۋ ءبىلدىرۋى سەبەبىمەن ستالينگە جاقسى تانىلىپ، بىلگىر-ىسكەرلىگىمەن ءستاليننىڭ تالاي قاتال سىنىنان وتكەن، 13 جىل بويىنا ەڭ سىندارلى كەزەڭدە  قازاق رەسپۋبليكاسى حالكومسوۆى توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى، قايتالانباس بولمىستى ۇلى تۇلعا نۇرتاس وڭداسىنوۆ وداقتىق جانە الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق ماسەلەسى قانداي تۇرعىدان بولماسىن دۇرىس تۇرعىدان شەشىلۋىنە كوزسىز باتىرلىلىق جانە تاباندىلىقپەن  اتسالىسادى. 1943 جىلى سىرتتان ۋادەلى كومەك كەلمەگەن داعدارىستاعى ستالينگە كەڭەس حالقىنا ءدىني سەنىم تۇرعىسىنان ءبىرشاما ەركىندىك بەرىپ، شىركەۋلەر مەن مەشىتتەردى ءىشىنارا قايتا قالپىنا كەلتىرتىپ، ورتا ازيا مۇپتيلىگىن قۇرعىزدىرتىپ(سادۋم), 85 جاستاعى يسلام عۇلاماسى شەيح باباحاندى تاشكەننەن الدىرتىپ ستالينگە قابىلداتقىزىپ، تاپ سول جىلى اقمولادا جاڭا شاعىن مەشىت تۇرعىزدىرتىپ، كەڭەستەر وداعى جانە قازاق حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرۋگە، نەمىس فاشيستەرىمەن شەشۋشى ايقاستا جەڭىسكە جەتۋگە باستى سەبەپشى بولادى. 1943 جىلى اتىراۋ مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى ىسكە قوسىلىپ، 1944 جىلى سەمەيدەگى ەت كومبيناتىنا كسرو قوعانىس كوميتەتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋى ءستاليننىڭ نۇسقاۋىمەن ماڭگىلىككە ساقتاپ قويۋعا بەرىلەدى. كەنتاۋ مەن تەمىرتاۋدىڭ اتىن قويىپ، اسا ءىرى ءوندىرىس وشاعىن ىسكە قوسىپ، سەمەيدەگى دەگەلەڭ اتوم پوليگونى، بايقوڭىر عارىش ايلاعى اتى مەن زاتى ورنىقتىرىلۋى، ماڭعىستاۋ-اتىراۋ مۇناي-گاز كەنىشى جاپپاي يگەرىلە باستاۋى،  اقمولا وبلىسىنداعى تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ ناۋقانى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا قازاق جەرىندەگى بارلىق وراسان قۇپيا جوبالار پرەمەر-مينيستر ن.وڭداسىنوۆتىڭ قاتاڭ وي ەلەگىنەن وتكىزىلۋىمەن تىپ-تيناقتاي ساراپتالىپ، الدىنا ادام بارۋعا تايسالاتىن ءستاليننىڭ تالقىسىنا باتىل ارەكەتپەن ۇسىنىلىپ جاتادى. ءاردايىم ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسىن جوعارى قويا بىلگەن ن.وڭداسىنوۆ لوندونداعى الپاۋىتتاردىڭ فقج-فرس نەگىزىندەگى ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار تالاپ-تىلەكتەرىن دە تىڭعىلىقتى ساراپتامادان وتكىزىپ، كەيبىر جاعدايدا ىلكىمدىلىكپەن الدارىن دا وراپ كەتىپ، تالاي وركەۋدەلەردى سان سوقتىرىپ كەتۋمەن بولادى. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا اقش ۆيتسە-پرەزيدەنتى قيىر شىعىس ارقىلى كسرو-عا كەلىپ، جولشىباي ارنايى تاپسىرىستارمەن الماتىعا توقتاعاندا حالكومسوۆ ن.وڭداسىنوۆ اۋەجايدان قارسى الىپ، كەتكەنگە دەيىن اشىق سۇحبات قۇرىپ بىرگە بولعان ساتتەرى حالىقارالىق ماسەلەلەرگە دەگەن تانىم-بىلىگىن ارتتىرا تۇسەدى. الپىسىنشى جىلدار باسىندا كەڭەس دەلەگاتسياسىن باسقارىپ شام-شاريفكە، ياعني سيرياعا بارعانىندا تۇركىستان تۋماسى، قوجا احمەد ياسساۋي ءدىني مەكتەبى وكىلدەرى ەكەنىن ەستىپ-بىلگەن ديماشىق عۇلامالارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى دەرەۋ قاتتى قۇرمەت كورسەتىپ، وبلىس باسشىسى كومپارتيا قايراتكەرىنىڭ قولىن ءسۇيىپ شىنايى ىقىلاستارىن بىلدىرگەنى بالالىق شاعىندا مەدىرەسەدە ءدارىس تىڭداپ، ارابشا جانە پارسىشا حات تانىعان نۇرتاس وڭداسىنوۆتىڭ تۋعان-وسكەن ەل تاريحىنا دەگەن قۇرمەت-ءىلتيپاتىن ونان سايىن ارتتىرا تۇسەدى.

1951-1953 جىلدار ارالىعىندا نۇرتاس وڭداسىنوۆتى ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا دەگەن جەلەۋمەن تالاي جاھاندىق الپاۋىتتار تايسالعان ءستاليننىڭ ءوزى  ماسكەۋگە الدىرتىپ، قانشاما وڭاشا كەزدەسۋلەر، سىر ساقتاعان سۇحباتتاسۋلار وتكىزىپ، ستالين ءوز ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرىندەگى قۇپيا وسيەتتەرىمەن ءبولىسىپ، مولوتوۆ، سۋسلوۆ، كوسىگين، گرومىكو، ۆوروشيلوۆ، اندروپوۆ سىندى ناعىز سەنىمدى سەرىكتەرىنەن قۇرىلعان، اراسىندا بوتەن ۇلتتان جالعىز قازاق بار وتە قۇپيا مەملەكەت بيلەۋشىلەرى توبىن قۇرىپ، سمەرش جانكەشتىلەرى كورىنبەس جاساقتارىن وسى بەيرەسمي ىقپالدى توپقا باعىندىرىپ قويادى. كەيىندە بۇل قۇپيا توپ ماسكەۋ مەن لوندون قوجايىندارىن تاڭ قالدىرعان تالاي-تالاي استىرتىن ارەكەتتەردى جىمىن بىلدىرمەي جۇزەگە اسىرادى. باتىس قوجايىندارىنا باعىنعان ن.س.حرۋششەۆ بيلىك باسىنا كەلە سالىسىمەن يزرايل مەملەكەتىنە بەرىلەدى دەگەن قىرىمدى رەسەيدەن جۇلىپ الىپ ءبىرىنشى قادامدا ۋكرايناعا قوسادى، ءستاليندى بارىنشا قارالاپ، ستالينسىزدەندىرۋ ناۋقانىن ۇلكەن بەلسەندىلىكپەن جۇرگىزەدى. حرۋششەۆ ء ستاليننىڭ قادىر تۇتقان كادرى ن.د.وڭداسىنوۆپەن وڭاشادا كەزدەسىپ، تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ باعدارلاماسى اياسىندا ورتالىق جانە سولتۇستىك قازاق جەرلەرىن اۆتونوميالاندىرۋ جەلەۋىمەن الدىمەن رەسەيگە باعىندىرىپ، ودان ءارى ءتىپتى كەڭەستەر وداعى قۇرامىنان شىعارىپ-اق جىبەرۋگە  دەيىن كومەك ەتەتىن بولسا، قازاق مەملەكەتىن ءبىر ءوزى قالاعانىنشا باسقارىپ تۇرۋعا بار قولىنان كەلەتىنىن جاسايتىندىعىن ايتىپ ناقتى ۇسىنىس بىلدىرەدى. بۇنداي شايتاني جوباعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىعىن بىلدىرگەن ن.وڭداسىنوۆقا ابدەن جاۋىققان، كەكتەنە وشتەسكەن ن.س.حرۋششەۆ برەجنەۆ، قوناەۆ، يۋسۋپوۆ سەكىلدى رەسپۋبليكا كومپارتيا باسشىلارىن وڭداسىنوۆقا قارسى ءاردايىم ايتاقتاپ سالىپ، كەيىندە اتىراۋدا باسشىلىق قىزمەتتە جۇرگەندە ماسكەۋدەن، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنەن جالعان جالا جاپقاندار، دومالاق ارىز جازعاندار جەلەۋىمەن ءارتۇرلى قۇرامدا قاتاڭ تۇردە تەكسەرتۋ ماقساتىندا وتىزدان استام كوميسسيا جىبەرتەدى. ەش ىلىك تاپپاعان كوميسسيا مۇشەلەرى «قىزمەت تەلەفونىن جەكە مۇددەگە پايدالانىپ، نەگە ماسكەۋدەگى ايەل-بالالارىڭمەن سويلەسەسىڭ» دەگەندەي كىنارات تاعادى. اقىرى، نەبارى 58 جاستاعى وڭداسىنوۆتى اتىراۋ وبلىسى ءبىرىنشى باسشىسى لاۋازىمىنان  قۋدىرتىپ، باسقا ەش قىزمەت ۇسىندىرماي، زورلىقپەن 58 جاسىندا زەينەتكەرلىككە شىعارتقىزىپ تىنادى. تىڭدى يگەرۋ سىلتاۋىمەن قازاق جەرىن اي-كۇننىڭ امانىندا قازاقتاردان كۇشتەپ تارتىپ الۋ اۆانتيۋراسى جۇزەگە اسپاي قالعان حرۋششەۆ وڭداسىنوۆتىڭ ق.ساتپاەۆ، ج.تاشەنوۆ، د.قوناەۆ، ش.ەسەنوۆ سياقتى شاكىرتتەرىنە شۇيلىگىپ، تابانى كۇرەكتەي ون جىل بويىنا ەش تىنىم بەرمەيدى. ارقانىڭ جەرى، اقمولا وبلىسى تىڭ يگەرۋ ناۋقانى ناتيجەسىندە باسقاشا مارتەبەگە يە بولىپ كەتكەن سوڭ حرۋششەۆ باتىستاعى دەمەۋشىلەرى الدىندا وڭدى ەسەپ بەرۋى ءۇشىن ماڭعىستاۋ مەن اتىراۋدى كۇشتەپ تارتىپ الىپ تۇركمەنستانعا قوسۋ ارەكەتىنە كوشەدى، ارنايى قاۋلى دا دايىنداتتىرىپ قويادى. 1957 جىلى حرۋششەۆتى بيلىك باسىنان كەتىرۋگە ءسال عانا قالعان مولوتوۆ، ۆوروشيلوۆ باستاعان ماسكەۋدەگى ستالين قۇرعان قۇپيا توپ ۇرىمتال ساتىندە يۋسۋپوۆ پەن ەسەنوۆتى حرۋششەۆقا دايىنداپ كىرگىزدىرتىپ، ارتىنان ساياسي بيۋرو مۇشەلەرى اراسىندا جالپىلاي تالقىعا سالا كەلگەندە باسىم كوپشىلىكپەن بۇل اسىرا سىلتەۋشىلىككە توسقاۋىل قويعاننان كەيىن بارىپ، ابدەن ىزاعا بۋلىققان حرۋششەۆ ۇيعىر ي.ا.يۋسۋپوۆتىڭ اتىن جەلەۋ ەتىپ، رەتىن تاۋىپ، وڭتۇستىك قازاقستانداعى بىرنەشە اۋداندى سەبەپسىزدەن سەبەپسىز، ساياسي-ەكونوميكالىق دالەلسىز وزبەكستان قۇرامىنا وتكىزدىرتىپ جىبەرەدى. 1960 جىلعى ارحەولوگيالىق قوسىن زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە مىقتاپ دالەلدەنگەن، ەجەلدەن قازاق حاندارىنىڭ قاسيەتتى مەكەنى بولعان، جەر بەتىندەگى ون ملرد ادام بالاسى توپان سۋدىڭ قۇربانى بولعاننان كەيىن نۇح پايعامبار ع.س. كەمەسى تۇكپىلىكتى وسندا كەلىپ توقتاعان، جەر شارىنا ادام ۇرپاقتارى تاراۋىنىڭ ەڭ سوڭعى بەسىگى بولعان قاسيەتتى نۇر تاۋ، نۇر اتا تاۋى ولكەسى، مىنە، وسىلايشا ادىلەتسىزدىكپەن كورشى وزبەك اعايىنداردىڭ مەملەكەتتىك مەنشىگىنە وتكىزدىرىلىپ جۇرە بەرەدى. حرۋششەۆتىڭ ەڭ سوڭعى مارتە الماتىعا كەلگەن ساپارىندا كوپشىلىك كوزىنشە ن.وڭداسىنوۆقا مازاقتاعان، نامىسىنا تيگەن سوزدەر ايتىپ، وزبەككە بەرىلگەن جەردەن باسقا دا جەرلەرىڭدى تارتىپ الىپ باسقا كورشىلەرىڭە ۇلەستىرىپ بەرەمىن دەگەن ساندىراعىنا تايسالماستان، قايمىقپاستان باتىل جاۋاپ قايتارعان وڭداسىنوۆ تۇجىرىمدارىنان كەيىن اشۋ-ىزاعا بۋلىققان حرۋششەۆ  دايىن تۇرعان داستارحان دامىنە دە قاراماستان ۇشاعىنا ءمىنىپ ماسكەۋگە ۇشىپ كەتەدى. دۇنيە كەزەك دەگەن، حرۋششەۆتىڭ جەڭىلتەك، اپەرباقان ءىس-ارەكەتىنە ابدەن تويعان وداق باسشىلارى، قۇپيا ستالين سەرىكتەرى استىرتىن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، لوندون قوجايىندارىن بىرنەشە جاندى ۇسىنىستارمەن قىزىقتىرىپ، 1964 جىلى قاننەن-قاپەرسىز ەل استاناسىنان سىرت جاقتا دەمالىستا جۇرگەن حرۋششەۆتى تاقتان تايدىرىپ، كەيىندە ماسكەۋ ىرگەسىندەگى شاعىن ساياجايدا 7 جىل بويىنا ۇيقاماقتا 16 اسكەردەن كۇزەت قويىپ ەشكىممەن ارالاستىرماي ۇستاپ، بارىنشا قۇسا جاعدايدا تيتىقتاتىپ بارىپ و دۇنيەگە اتتاندىرادى. دەمەك، 1964 جىلى نەبارى 60 جاستاعى نۇرتاس وڭداسىنوۆقا ارادا 2 جىل ۋاقىت سالىپ بارىپ الماتىدا نە ماسكەۋدە جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە قايتىپ ورالۋدىڭ ۇلكەن مۇمكىنشىلىگى تۋعان ەدى عوي. ەندى ونىمەن تاجىكەلەسەتىن، ستالينگە جاقىن بولعاندىعىن ايتىپ بەتىنە باساتىن ەشبىر سالماقتى ساياسي قارسىلاسى قالماعان. ستاليندىك قۇپيا توپتاعىلاردىڭ بارلىعى دا دەرلىك ول كەزدە كرەملدىڭ تورىندە، ەڭ جوعارعى، ەڭ شەشۋشى لاۋازىمدى بيلىك ءمانساپتارىندا وتىرعان بولاتىن. الايدا، قۇپيا توپ قارتايا باستاعان مولوتوۆ پەن ناعىز تولىسقان قايراتكەر شاعىنداعى وڭداسىنوۆقا اسا جوعارى سەنىم ارتىپ، «كرەملدىك پاەككە» دەيىن تىركەپ قويىپ بار جاعدايلارىن جاساپ، كەڭەستەر وداعىن ىشكى-سىرتقى شەشۋشى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن ىدىراتپاي قۇپيا باسقارىپ وتىرعان، باتىستىق ءتۇرلى ىرىتكى  جوسپارلارعا قارسى استىرتىن بيلىك وكىلدەرىنىڭ باسقارۋشى ورتالىعى رەتىندە قالۋدى ۇسىنادى. رەسمي قىزمەتى جوق دەگەنى بولماسا بۇل ەكى ءىرى تۇلعانىڭ شيرەك عاسىر بويىنا كەڭەس يمپەرياسىندا كىم-كىمگە دە بولماسىن وتپەيتىن ءسوزى، ورىنداتپايتىن تاپسىرماسى، ىستەتكىزبەيتىن ءىسى بولمايدى. ماسكەۋدەگى جانە الماتىداعى ورتالىق مۇراعاتتاردا ن.وڭداسىنوۆ ەسىمىنە بايلانىستى ءبىرسىپىرا قۇجاتتاردا شەكتەۋ، قۇپيا  گريفى ءالى كۇنگە دەيىن الىنباي كەلە جاتۋىنىڭ ءوزى دە كوپتەگەن جايتتاردى اڭعارتسا كەرەك. ءوز ۇيىندە تاڭ قۇلقىن سارىدەن تۇرىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ، قىرىنىپ، تاڭعى ءشايىن ءىشىپ، تورگى بولمەگە كوستيۋم-شالبارىن كيىنىپ، گالستۋگىن تاعىنىپ، مەملەكەت قىزمەتكەرى ىسپەتتى سىقيىپ كيىنىپ الىپ بارىپ كىرىپ كەتىپ، تۇسكى ۇزىلىسكە دەيىن قالت ەتپەستەن جۇمىسقا بارىنشا بەرىلىپ، قاۋىرت كىرىسەتىن، تۇسكى اسقا ۇزىلىستەن كەيىن كەش قارايعانعا شەيىن ارابشا-قازاقشا، پارسىشا-قازاقشا تۇسىندىرمە سوزدىكتەرىن جازۋ ماقساتىندا ادەبيەتتەر قاراپ سارىلا ۇزاق وتىراتىن، ارا-اراسىندا تەلەفونمەن كەرەكتى ادامدارىمەن بايلانىس ورناتاتىن جۇمباق جان نۇرتاس وڭداسىنوۆ تاپ وسى تارتىپپەن 25 جىل بويىنا بارلىق التىن ۋاقىتىن وتكىزگەن بولاتىن. 1988 جىلى يندياعا ساپارعا بارا جاتقاندا الماتى-ماسكەۋ-تاشكەنت-دەلي مارشرۋتىمەن ۇشاققا ءمىنىپ، نۇرتاس ۇستازىمىزدىڭ ماسكەۋدەگى پاتەر-ۇيىندە بىرنەشە ساعاتتاپ ارنايى ىزدەپ بارىپ قوناقتا بولعانىمىزدا توسەك تارتىپ سىرقاتتانىپ جاتقان بايبىشەسى ۆالەنتينا ۆاسيلەۆنا جەڭگەي وڭداسىنوۆتىڭ بۇل تاڭعاجايىپ جۇمىس تارتىبىنە شاعىمدانىپ، شيرەك عاسىر بويىنا وسى تەمىردەي تارتىپپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتىرمىز، اعالارىڭىزعا وڭاشادا ەسكەرتۋ دە ايتىپ كەتپەيسىزدەر مە دەپ وكپە-ناز ايتىپ قويعان-تىن. ۇيدەگى جۇبايى دا، عىلىمي اتاقتار قورعاعان ەكى ۇلى دا، جوعارى قىزمەتتەگى شاكىرتتەرى دە وڭداسىنوۆ قۇپياسىنىڭ ءتۇپ-توركىنى نەدە جاتقانىن بىلمەستەن بەرتىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى، كوبىسى ءوز دۇنيەتانىمى شەڭبەرىندە پايىمداپ جارىق دۇنيەدەن ءوتىپ تە كەتتى. قازىردە كوزى ءتىرى الدىڭعى بۋىن اعالارعا وسى تاريحتى تام-تۇمداپ اڭداتا باستاساق، ءبىرجولاتا تەرىستەي دە المايدى، قيىننان قيىستىرىپ ەرتەگى ايتقان سياقتى سەنگىسى دە كەلمەيدى، سول ءىرى تۇلعالار وزدىگىنەن بيلىك باسىنا كەلە قالدى دەگەنگە جالاڭ مويىنداعىسى دا كەلمەيدى. قازاق ەلىن ءار جىلداردا باسقارعان نۇرتاس اتانىڭ ءتول شاكىرتتەرى – د.قوناەۆ، ب.ءاشىموۆ، ت.تاجىباەۆ، س.قۇباشەۆ، ءو.جانىبەكوۆ، ءا.كەكىلباەۆ، ن.نازارباەۆتار جەكە-دارا تاربيەلەنىپ، ءبىر-بىرلەرىمەن ەش قاتىناستارى بولماي جاۋاپتى قىزمەت ساتىلارىمەن جوعارىلاتىلىپ، ن.وڭداسىنوۆتىڭ وزىنەن باسقا ەشبىر جان اڭداپ-بىلمەيتىن قۇپيا ساياسي تارتىپپەنەن كرەمل تاراپىنان دۇركىن-دۇركىن دەم بەرىلىپ وتىرعاندىعى شىندىق. ماسەلەن، قاراعاندى مەتاللۋرگيالىق كومبيناتىندا ەندى عانا ءوسىپ كەلە جاتقان ن.نازارباەۆتى د.قوناەۆ جوعارىدان «تۇنشىقتىرا» باستاعان سوڭ، «پراۆدا» گازەتىنە مەنشىكتى ءتىلشى م.ن.پولتورانينمەن بىرگە سىن ماقالا جازدىرتىپ، 1977 جىلى سوكپ وك-ءنىڭ 2-ءشى حاتشىسى م.ا.سۋسلوۆقا قابىلداۋ جاساتتىرىپ، «ەندى الاڭسىز جۇمىسىڭدى جاساي بەر، ەندى سەن بىزدەردىڭ باقىلاۋىمىزداسىڭ، ساعان ەندى ەشكىم دە تيىسە المايدى»-دەگەن ۇلكەن قامقور ءسوزدى ايتقىزدىراتىن دا تاساداعى «كوزگە كورىنبەس» ن.وڭداسىنوۆتىڭ  قاپىسىز ارەكەتتەرى ەدى.

قامقور جان، تىلەۋقور ۇستاز دەگەننەن شىعادى، بايقوڭىر عارىش ايلاعى ەڭ العاش ىرگەتاس قالاي باستاعاننان بەرى تارتىپ عالامدىق جوبالاردى ءجىتى قاداعالاپ جۇرگەن ن.وڭداسىنوۆ ادامزات اراسىنان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر يۋري گاگاريندى جەكە تۇلعا رەتىندە ءاۋ باسىنان باستاپ سىن كوزىمەن قاداعالاپ جۇرەدى. سىر بويى ەسكى شاھارلارى، بايىرعى اسارلار، قورقىت اتا ەسىمىمەن بايلانىستى تاريحي ورىندار، تورەتامنىڭ وزىنە ءتان كەرەمەت تابيعاتى، قارماقشىنىڭ عاجايىپ ەسكەرتكىشتەرى، قىزىلوردانىڭ اق پەيىلدى مامىراجاي قازاقتارى، ءبار-ءبارىسى دە جاس عارىشكەر يۋريگە ءبىر كورگەننەن قاتتى ۇنايدى. ۇيرەتۋشىلەرى، جەتەكشىلەرى، ءتالىم بەرۋشىلەرى، باقىلاۋشىلارى مەن تالاپ ەتۋشىلەرى ماڭايىندا شۇبىرىپ جۇرگەن گاگارين سەرىكتەسى تيتوۆتان ەشتەمەنى قىزعانبايدى. ەكەۋىنىڭ بىرەۋى ادامزات تاريحىنداعى تۇڭعىش عارىشكەر اتاناتىندىعىنا دا ءشۇباسىز سەنىممەن يلانادى. 1961 جىلى وزىنەن كەيىن ءبىر ايعا تولماي عارىش كوگىنە كوتەرىلگەن اقش استروناۆتى الان شەپاردتى دا سىرتتاي ەسىمىنە قانىعىپ، قۇرمەت تۇتادى. سولاي بولا تۇرا، گاگاريننىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانى ايعا ۇشۋ ەدى. 1961 جىلى ماسكەۋدە، 1962 جىلى حەلسينكيدە  گاگارينمەن القالى جاستار جيىنىندا جاقىن تانىسقاندا جاس قازاق نۇرسۇلتان نازارباەۆ اتاقتى ادامداردىڭ دا قول جەتپەس ارماندارى بار ەكەنىن، جول سىلتەۋشى قامقورشى ۇستازى جوقتىڭ كەمشىن تۇستارى ايقىن سەزىلىپ تۇراتىنىن ءوز كوزىمەن كورىپ-سەزىنەدى. ارتىنشا جەر ءجۇزىن ارالاعان گاگارين اعىلشىن ەلىندە پاتشايىممەن دە جاقىن جۇزدەسىپ، باتىس قوجايىندارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەنەدى. الەم الپاۋىتتارى اشىق-جارقىن ۇشقىش-عارىشكەردى وزدەرىنە تارتىپ، ارقيلى ماقساتتا قولدانباققا شەتكە شاقىرىپ  باۋراي باستايدى. 1968 جىلعى جۇمباق جاعدايداعى اسكەري ۇشاق قازاسىنان توعىز ايداي ۋاقىت بۇرىن گاگارين امەريكان ەكيپاجىمەن عارىش ساپارىنا شىعۋعا دايىن ەكەندىگىن بىلدىرەدى. الايدا كرەمل بۇعان رۇحسات بەرمەيدى. گاگارين ەندى ناسا-عا بارىپ، بەيبىتشىل ەركىمىزدى تانىتىپ، باتىستى تۇبەگەيلى تەكسەرىپ قايتايىن دەگەن ۇسىنىس تا ايتادى. كرەمل بۇل تىلەكتى دە زەكىرىپ تيىپ تاستايدى. كسرو-نىڭ ايعا ۇشۋ جوسپارى برەجنەۆتىڭ تۇسىندا مۇلدەم ورىندالماۋى مۇمكىن دەگەن ناقتى توقتامعا كەلگەن گاگارين وزىنە ءتان قىزۋقاندىلىقپەن ارتىق قيمىلدار تانىتا باستايدى. مىنە، وسى تۇستا قانداي دا ءبىر اسا قۇپيا شەشىم شىعارىلىپ، شەت ەلگە ۇشاقپەن قاشىپ كەتۋى مۇمكىن دەگەن كۇدىك-كۇماندار ايتىلىپ، ميگ-15-پەن اسكەري جاتتىعۋلار جاساپ جۇرگەن گاگارين ۇشاعى قونۋعا بەت العاندا، ءبىر جورامالدار بويىنشا جانىنان وزگە اەروۇتقىر ۇشاق جاناي ۇشىپ ءوتىپ، سونىڭ قاتتى تولقىنىنان گاگارين مەن سەرەگيننىڭ ۇشاعى جەرگە قادالىپ مەرت بولادى. گاگاريننىڭ جەكە ءىسى بۇگىنگى تاڭعا دەيىن وتە ماڭىزدى قۇپيا قۇجاتتار قاتارىندا تابىلىپ، ەشكىمگە كورسەتىلمەي كەلە جاتۋى دا سول سەبەپتى دەپ بىلەمىز. ەگەردە گاگاريننىڭ ن.وڭداسىنوۆتاي اقىلشى ۇستازى بولعاندا ءومىرىنىڭ سوڭى مۇنداي قايعىلى وقيعالارعا اپارىپ سوقتىرماعان بولار ما ەدى... قازاق جەرىندە تۋىپ، قازاق جەرىنەن عارىشقا كوتەرىلگەن ۆ.شاتالوۆ، ۆ.پاتساەۆ، ا.ۆيكتورەنكو، يۋ.لونچاكوۆ، س.ۆوزوۆيكوۆ سىندى عارىشكەر جەرلەستەرىمىز تۋرالى اڭگىمە ءبىر بولەك.

قازاق جەرى جانە ن.وڭداسىنوۆ دەگەن قابىرعالى ماسەلەگە قايتىپ ورالاتىن بولساق، 1979 جىلى الەم الپاۋىتتارىن ءدۇر سىلكىندىرگەن اقمولا وقيعاسىنا، ەرەيمەنتاۋ نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلۋى العىشارتتارىنا  ناقتىراق توقتالۋىمىزعا بولادى. بۇگىنگى تاڭعا دەيىن تسەلينوگرادتا ورىن العان بۇل جۇمباق نارازىلىق شەرۋىنىڭ،  سوكپ وك-ءنىڭ قاۋلىسىن ورىنداۋعا قارسى ساياسي تالاپ قويعان كوتەرىلىستىڭ ەڭ تۇپكى ءمانىسىن ەشبىر ساياساتكەر ءدالدى بولجاپ اشىپ بەرە العان ەمەس. د.قوناەۆ، ن.ە.موروزوۆ، ا.براۋن، ف.بوبكوۆ، ت.ت. ماسكەۋلىك، الماتىلىق، تسەلينوگرادتىق باسشىلاردىڭ ەستەلىكتەرىنە نازار سالساڭىز، ولار دا ماسەلەنىڭ تۇپكى ءتۇيىنىن تارقاتا الماي ءبىر-بىرلەرىنە سىلتەۋمەن بولادى. الايدا، ءتۇپ-توركىنىنە ۇڭىلسەك بارلىعىنا دا سەبەپكەر 1971 جىلعى «نيكسون شوك» وقيعاسى ەدى. اقش پرەزيدەنتى ر.نيكسون 1971 جىلعى 15 تامىزدا التىن ستاندارتىنان باس تارتاتىنىن، ەندى دوللار التىن توڭىرەگىن اينالسوقتاپ جۇرمەي، كەرىسىنشە التىننىڭ ءوزى دوللاردىڭ توڭىرەگىن شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرەتىنىن رەسمي ءمالىم ەتەدى. فرانتسۋز پرەزيدەنتى شارل دە گولل الپىسىنشى جىلدار سوڭىندا التىننىڭ تابيعاتى وزگەرمەيتىن قادىرىن ايشىقتاپ، التىن ۇلتقا دا بولىنبەيدى دەپ اقش-تىڭ 1,5 ملرد دوللارىن وزدەرىنە قايتارىپ، ءار التىن ۋنتسياسىن 35 دوللارعا باعالاتىپ وتە ۇلكەن كولەمدەگى فرانتسۋز التىنىن كەمەگە تيەپ دەرەۋ ەلىنە قايتارىپ العاننان كەيىن 1968 جىلى «شارل، كەت!» دەگەن ۇرانمەن الەمدەگى العاشقى ءتۇرلى-ءتۇستى توڭكەرىس بولىپ، اقش-تىڭ ورتالىق بارلاۋ باسقارماسى ۇيىمداستىردى دەگەن ساياسي توڭكەرىستەن دە كوپتەگەن بەلدى مەملەكەتتەردىڭ باسشىلارى قۇلاقتانىپ، تىكسىنىسىپ قالعان بولاتىن. ناتيجەدە، 1944 جىلعى 44 ەڭ دامىعان مەملەكەت قول قويعان برەتتون-ۆۋدس كەلىسىمى بىرجاقتى نەگىزدە تاريح قويناۋىنا تاستالىپ، الەم ەلدەرى نيكسون شەشىمىنە قاتىستى نە ايتارلارىن بىلمەي داعدارىسىپ، فقج-فرس دوللار باسپاحاناسىن تولىقتاي ىسكە قوسىپ، ەش شەكتەۋى جوق، شەگى جوق، ەشبىر ۋاعداعا نەگىزدەلمەگەن اقش قارجىسىن الەمگە دوڭگەلەنتە شاشىپ، دۇنيەدە نە كەرەكتىسى بولسا سونى وپ-وڭاي قاعازداي اقىسىن تولەپ مەنشىكتەپ الا باستايدى. وسى ماقساتتا مىڭداعان ترانسۇلتتىق كومپانيالار مەن كورپوراتسيالار، كونتسەرندەر تەز  ارادا باتىس قوجايىندارىنىڭ قاتاڭ قاداعالاۋىمەن تىركەلىپ، جەر شارىنىڭ بارلىق شالعايىنداعى ەڭ قىزىقتى جوبالاردى وزدەرىنە وتە ءتيىمدى شارتتارمەن ءاپ ساتتە قارجىلاندىرىپ، شۇعىل ىسكە كىرىسىپ  كەپ كەتەدى. بۇل وراسان قارجى تولقىنى الەمدىك بيرجالاردىڭ قىزمەتتەرىنە كەرەمەتتەي سەرپىن بەرىپ، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنا تامان لوندون-سيتي مەن نيۋ-يورك قارجى بيرجاسى اراسىندا مۇحيتتىڭ استىمەن استىرتىن سۋپەر كابەل جۇيەسى تارتىلىپ، ەندى الەم الپاۋىتتارى بىرنەشە سەكۋند ىشىندە ەۋروپا مەن امەريكا اراسىندا ترلن-داعان قارجىنى اۋدارىپ ۇلگەرەتىن مۇمكىنشىلىك الادى. قاجەتتىلىك، البەتتە، جاڭا سۇرانىستاردى تۋىنداتادى. كۇنشىعىستا توكيوداعى قارجى بيرجاسىنان تاڭعى قىزمەتىن باستاعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا اينالىمى ەۋروپا تورىندەگى لوندون-سيتيعا دەيىن جەتكەنشە 10 مىڭ شاقىرىمدىق جەر قاشىقتىعىنا سايكەس  ەڭ كەم دەگەندە 10 ساعاتتاي كىدىرىس تاۋىپ، جاھاندىق دەڭگەيدەگى اسا زور قارجى كۇرەتامىرى باتپىراقتاپ توقتاپ قالاتىن بولعان. وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىنعى الەمدىك بانكيرلەر جوبا-جوسپارى ولارعا قايتادان جاعرافيالىق كارتاعا ۇڭىلۋگە ءماجبۇر ەتەدى. ۇزىنا سوزىلعان قازاق جەرى، مىڭداعان شاقىرىمدىق سارىارقا اتىرابى لوندون قوجايىندارىنىڭ تاعى دا وتە ۇلكەن قىزىعۋشىلىقتارىن تۋعىزادى. ءار جىلعى بيلدەربەرگ كلۋبى جيىنىندا الەم بيلەۋشىلەرى كەڭەستەر وداعى وكىلىنەن ولار كوز تىككەن ايماقتى قالاي دا بولسىن جولىن تاۋىپ، رەتىن كەلتىرىپ، رەسمي زاڭداستىرىپ بولشەكتەپ بەرۋىن تالاپ ەتەدى. ءتۇرلى ساياسي قىسىم مەن قوقانلوققىلار دا جاسالادى. ماسكەۋگە باتىستان تاپسىرما ارقالاعان وكىلدەر اي سايىن تىنباستان اعىلىپ جاتادى. 1978 جىلعى ەدۆارد كەننەدي-كىشى باستاعان اقش دەلەگاتسياسى سەكىلدى وكىلدەر دە ارقيلى سىلتاۋلارمەن قازاق ەلىنە، الماتىعا كەلگىشتەۋمەن بولادى. سوڭىندا ل.ي.برەجنەۆ پەن م.ا.سۋسلوۆ، يۋ.ۆ.اندروپوۆتار ناقتىلى توقتامعا كەلىپ، گدر مەن فرگ-ءنىڭ تاباندى سۇرانىسى بويىنشا دەگەن جەلەۋمەن ارنايى كوميسسيا قۇرعىزىپ، 1978 جىل بويىندا يۋ.اندروپوۆ، ي.كاپيتونوۆ، م.زيميانين، ز. نۋريەۆ، ن. ششەلوكوۆ، ر. رۋدەنكو، م. گەورگادزە، ۆ. چەبريكوۆ باستاعان كرەملدىك توپ قاۋىرت جۇمىس جاساپ، رەسەيدە ەدىل بويىندا نەمىستەر جوقتىقتان ول جەردە اۆتونوميا قۇرۋ ءتيىمسىز، ال تاجىريبەلى ماماندار ەۋروپاعا كەتىپ قالماسى ءۇشىن كەڭبايتاق قازاق جەرىندە دەربەس نەمىس اۆتونومياسىن  اشقان ورىندى دەگەن توقتامعا كەلىپ، ءتيىستى قۇجاتتار ازىرلەيدى. ال 1979 جىلعى 15 مامىردا، ياعني سول اي سوڭىنداعى بيلدەربەرگ كونفەرەنتسياسىنا دەيىن شەشىم شىعارتىپ، سوكپ وك-ءنىڭ «ەرەيمەنتاۋ ورتالىعى بولىپ تابىلاتىن نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ» تۋرالى جاسىرىن قاۋلىسىنا قول قويادى. ءبىر ايعا دەيىن تىنىشتىق ورناپ، رەسمي وكىلدەردەن ەشبىر جان جاڭا قۇرىلىم جايىندا ءتىل قاتپايدى. سول ۋاقىتتا كراسنوزنامەنسكي (قازىردە ەگىندىكول) اۋدانىن باسقارعان ۇلتى نەمىس ا.گ.براۋن دا نەمىس اۆتونومياسىنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولاسىڭ دەگەن ماسكەۋ قۇپتاۋىن ەستىپ-بىلگەنىمەن، جاڭا تەرريتوريالىق قۇرىلىم جونىندە ەشكىمگە ءتىس جارمايدى. الايدا، 1979 جىلعى 15-17 ماۋسىم كۇندەرى تسەلينوگراد قالاسىنىڭ ورتالىق كوشەلەرىنە مىڭداعان ستۋدەنت قازاق جاستارى بەيبىت شەرۋگە شىعىپ، ولاردى الدىڭعى قاتاردا ءجۇرىپ ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرى دە قوستاپ، ول از دەسەڭىز قازاقتان باسقا - ورىس، ۋكراين، بەلورۋس ۇلتى وكىلدەرى دە بەي-جاي قالماي ءۇن قاتىپ، قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىقتارىن بىلدىرەدى. نەمىستەر 1941 جىلى تارقاتىلعان ەدىل بويى اتامەكەندەرىنە كەرى قايتىپ، رەسەي قۇرامىندا ءوز اۆتونوميالارىن قايتالاپ قۇرعىزۋىن تالاپ ەتسىن دەگەن ۇسىنىستار دا ايتىلادى. مۇندايدى كۇتپەگەن وبلىس باسشىلارى داعدارىسىپ، ءتارتىپ ساقشىلارى مەن بەيبىت شەرۋشىلەر اراسىندا قاقتىعىس تۋىنداپ، قان توگىلمەسىن دەگەن ۇرەيمەن الماتىعا، ال رەسپۋبليكا باسشىلارى ماسكەۋگە دامىل-دامىل جەدەل اقپارات بەرۋمەن بولادى. ءۇش كۇنگى ۇرەيدەن كەيىن ماسكەۋدەن جاقسى حابار جەتىپ، ەسكى قاۋلى كۇشىن جويىپ، ەندى قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلمايتىن بولدى دەگەن سەنىمدى ۋاعدا الىنادى. كىمدەر، قالاي ۇيىمداستىرعانى بەلگىسىز مىڭداعان شەرۋشىلەر بىردە-بىرەۋى جاۋاپقا تارتىلماي، تەرگەۋگە الىنباي جۇمباق تۇردە قالىڭ كوپشىلىك اراسىنا ءسىڭىسىپ، وبلىس اۋداندارىنا تاراپ، زاماتىندا ءىزىم-قايىم جوق بولىپ كەتەدى. ويلاعانى جۇزەگە اسپاعان باتىس الپاۋىتتارى ەندى ونداعان جىلعا تىنىشتىق تابادى. بارىنشا ارەكەت ەتتىك، ءىس اياعى ناسىرعا شاپتى، دىتتەگەنىمىز بولمادى دەگەن ماسكەۋ بيلەۋشىلەرى دە مازاسىزدىقتارى باسىلىپ، سونداي ءبىر راحاتتانادى. ارنايى وپەراتسيانى باستان-اياق جوسپارلاپ، وتە-موتە كورەگەندىكپەن جۇرگىزگەن نۇرتاس وڭداسىنوۆ سەكىلدى كەمەڭگەر يدەولوگتار دا قازاق جەرىن، كەڭەستەر وداعى ءبىر پۇشپاعىن قاۋىپتى بولشەكتەنۋ ۇدەرىسىنەن ارەڭ-پارەڭ دەگەندە ساقتاپ قالىپ، كەلەشەك ۇرپاقتار الدىندا «وگىزدى دە ولتىرمەي، اربانى دا سىندىرماي» قاسيەتتى ءبىر مىندەتتى اتقارادى.

كوپكە ۇزاماي، الەمدىك وليگارحتاردىڭ قادالا دەن قويۋىمەن 1980 جىلدان باستاپ كەڭەستەر وداعىن السىرەتۋ، ىدىراتۋ، كۇيرەتۋ، ارتىنشا جوق ەتۋ ناۋقانى باستالادى. ستالين ءداۋىرى وتكەننەن كەيىن وتىز جىل بويىنا استىرتىن ارەكەتتەر جۇرگىزگەن وداقتىق بيلىك باسىنداعى كونەكوزدەر توبى ارالارىنا سەلكەۋ ءتۇسىپ، اۋەلى ۆوروشيلوۆ 1969 جىلى، ال كوسىگين 1980 جىلى، سۋسلوۆ 1982 جىلى، اندروپوۆ 1984 جىلى، مولوتوۆ 1986 جىلى، گرومىكو 1989 جىلى، ەڭ سوڭىندا وڭداسىنوۆ 1989 جىلدىڭ اياعىندا دۇنيە سالادى. دەمەك، 1986 جىلدىڭ باستى وقيعالارى - چەرنوبىل اپاتى(«دۋگا» سۋپەركليماتتىق قارۋىن سىناۋ مەن ونىڭ نەگىزگى قۇپيا بولشەكتەرىن الياسكاداعى اقش سۋپەركليماتتىق قارۋىن جاراقتاۋ جوباسىنا جاسىرىن تۇردە ساتىپ جىبەرۋ بارىسىندا جويقىن جەر سىلكىنىسى سالدارىنان بولعان اەس اپاتى ەدى) مەن قازاق سسر-ىندەگى جەلتوقسان وقيعاسىنا بايلانىستى ستالين ءوزى قۇرىپ كەتكەن جوعارىدا ەسىمدەرى اتالعان اسا كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى توبىن كىنالى دەپ اتاۋىمىزعا بولمايدى. سەبەبى، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا كەڭەستەر وداعىن ىدىراتۋ ەمەس، كەرىسىنشە 300 ملن تۇرعىنى بار الىپ دەرجاۆانى قايتكەندە دە ساقتاپ قالۋ مۇراتىندا ەڭ سوڭعى دەمدەرى تاۋسىلعانشا قايرات كورسەتكەن ءوز زامانىنىڭ نار تۇلعالارى بولاتىن. 1988 جىلى وڭاشادا سىرلاسقانىمىزدا: «ەندى قۇداي قۋات بەرىپ، قول-اياعىم ساۋ بەس جىل ءومىر سۇرەتىن بولسام عۇمىرىمداعى بارلىق ارمان-مۇراتىم ورىندالادى!»-دەگەن نۇرتاس اتا ءسوزىنىڭ توركىنىندە دە تالاي-تالاي ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى ءمانىسى بار تاريحي ۇردىستەر سىرلارى جاتقان بولاتىن. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الاتىنىن ءدالدى بولجاپ بىلگەن قارت قايراتكەر ەڭ ۇرىمتال بىرنەشە ماسەلە بويىنشا جاڭا باسشىعا كوپتەگەن اقىل-كەڭەستەرىن ايتىپ كەتۋدى وزىنە اسىل مىندەت ساناعان. 1986 جىلى د.قوناەۆ ماسكەۋدەگى م.س.گورباچەۆ باستاعان ساياسي بيۋرو مۇشەلەرىنە ءوز ورنىنا لايىقتى رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا قازاق اراسىندا ەشكىم جوق دەمەي، س.قۇباشەۆ، ك.اۋحاديەۆ، ە.اۋەلبەكوۆ، ش.ەسەنوۆ، ن.نازارباەۆ، ك.سالىقوۆ، ت.ب. ەسىمدەرىن اتاپ، ونداعان كانديداتۋرا ۇسىنعاندا، تاريح دوڭعالاعى وزگەشە اينالىپ، ەل تاۋەلسىزدىگى ىرگەتاسى مۇلدەم بولەك سيپاتتا نەگىز قالاعان بولار ما ەدى. جەلتوقسان وقيعاسى كەڭەستەر وداعىن ءدۇر سىلكىندىرىپ، قازاقتىڭ ءورشىل رۋحى ايداي الەمگە تاراپ كەتپەگەندە، گ.ن.كولبين باستاعان اسىرە كومپارتيا ۇرداجىقتارى قازاق جەرىن بولشەكتەۋگە بىردەن پارمەن بەرىپ، باتىستىڭ ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالارى سارىارقانىڭ عاسىرلاپ وزدەرى كوز سۇزگەن ايماقتارىنا سۇعىنا ەنىپ، قايمانا قازاقتىڭ ەستەرىن جيعىزباستان تالان-تاراجعا سالىپ جەكە مەنشىكتەپ ۇلگەرگەن بولاتىن با ەدى. شايتاني ساياسي تەحنولوگيالار ادام بالاسىنىڭ اقىلىنا كەلمەيتىن ستسەناريلەردى تۋىنداتىپ، قاجەت ەتكەن مولشەرىنشە ۇلت پەن ۇلىستاردى، مەملەكەتتەردى ساپىرىلىستىرا بەرەدى. ەڭ باستىسى، جاراتۋشى قۇدىرەت يەسى قولداپ، ملن ينساندار نيەت-پيعىلىنا بايلانىستى نۇرتاس وڭداسىنوۆ سەكىلدى دارا تۇلعالاردى حالىققا سىي ەتىپ بەرىپ، الىپ يمپەريالاردىڭ ءوزىنىڭ تاعدىر-تالايىن سول جەكە تۇلعالار ءىس-ارەكەتتەرىنە باسىبايلى تاۋەلدى ەتىپ قويادى. ن.نازارباەۆتىڭ قازاقستان بيلىگى باسىنا كەلۋى ن.وڭداسىنوۆ كورەگەندىگى مەن قايراتكەرلىگىنىڭ تۇتاستاي جارتى عاسىرلىق ءداۋىرىنىڭ جەتكەن جەتىستىگى، اسقار شىڭى بولىپ تاريحقا التىن ارىپپەن جازىلدى. ەندى، قازاق جەرىنە باتىس الپاۋىتتارى كوز سۇزگەن تار جول، تايعاق كەشۋدىڭ جاڭا ەپوپەياسى باستالدى.

لوندون-سيتي قوجايىندارى كسرو كۇيرەۋىن جاڭا الەمدىك ءتارتىپتىڭ زاڭدى ءبىر بولشەگى رەتىندە قابىلدايدى. دەربەستىك العان قازاق ەلىن سىرتتاي قۋاتتاپ، كوپ جىلدار بويعى ارماندارىنا ەندى انىق قول جەتكىزەتىندەرىنە بەك سەنىم ارتىپ، الداعى ونداعان جىلدارعا ناقتىلى جوسپارلار قۇرا باستايدى. توقسانىنشى جىلداردا قىتاي ەكونوميكاسىن گۇلدەندىرۋگە بارىنشا كۇش سالعان روتشيلدتەر باستاعان الەم الپاۋىتتارى مىڭداعان ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار قىزمەتىن جانداندىرۋ ارقاسىندا 1,3 ملرد حالقى بار الىپ مەملەكەتتى ءدۇر سىلكىندىرەدى. قىتاي اتىنان جەر-دۇنيەگە جايىلا باستاعان باتىس قوجايىندارىنا تاۋەلدى ترانسۇلتتىق قۇرىلىمدار جاھان حالىقتارىنا زاڭدى ۇرەي تۋدىرىپ، جەر شارىنىڭ قاي شالعايىندا نە جاقسى بيزنەس كوزدەرى بار، سونىڭ بارلىقتارىن دا تالعاماستان جۇتىپ، جالماي بەرەدى. كەزىندە كەڭەستەر وداعى ارقىلى قىتاي كومپارتياسىن دۇنيەگە اكەلدىرگەن باتىستىق وليگارحتار، گەنەراليسسيمۋس چان كايشيدىڭ قۇزىرىنداعى ءۇش مىڭ جىل بويىنداعى قىتاي يمپەراتورلارىنىڭ ەڭ ۇلكەن التىن قورىن 1939 جىلى 60 جىلعا ساقتاپ قويۋعا كەلىسىم-شارتى نەگىزىندە دەگەن سىلتاۋمەن نيۋ-يورك الەمدىك ساۋدا ءۇيى قويماسىنا اپارىپ سالدىرتقان فقج-فرس قوجايىندارى، ماو تسزەدۋن، دەن سياو پين، تسزيان تسزەمين، حۋ تسزينتاو، سي تسزينپين باسشىلىق ەتكەن ساياسي قۇرىلىمدى تۇبىرىمەن رەفورمالاپ، ءوزارا كەلىسىپ ەڭ جوعارى دەڭگەيدەگى شەشىم قابىلدايتىن 9 مۇشەسى بار ساياسي بيۋرونى 2 شەشۋشى تۇلعاعا قىسقارتتىرىپ، قحر-نىڭ بىرتۇتاستىعىنا قاۋىپ توندىرەتىن ءۇردىستى باستاتىپ كەپ جىبەرتەدى. 2000 جىلعا قاراتا اقش-تاعى وتكەن عاسىر بويىنا قوردالانعان بارلىق التىن قورى، الەمنىڭ بارلىق بايلىعى دەرلىك  روتشيلدتەر اۋلەتى قاتاڭ قاداعالاۋىمەن گونكونگ جانە قىتايعا كوشىرىلەدى. اقش جانە ەۋروپاداعى ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ دەنى شتاب-پاتەرى ەتىپ بەيجين نە شانحايدى تاڭداپ الادى. ءسويتىپ قىتايدىڭ الەمدەگى ەڭ وزىق دامىعان مەملەكەت دەگەن ەكونوميكالىق ءافساناسى ادامزاتتىڭ ساناسىنا بەرىك سىڭىرىلە باستايدى. ينديا تاراپىنا دا مىڭداعان ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار ۇدەرە كوشىرىلۋمەن بولادى. ناتيجەدە، بريكس جانە شىۇ-شوس سەكىلدى جاڭا كۇش قۇرىلىمدارى دۇنيەگە كەلەدى. قاراپ وتىرساڭىز، كوكتەمدە قۇلپىرعان قازاق دالاسى سىڭايلى الەمدىك باسقارۋ ورتالىقتارى دا قۇپيا ۇيىمداردىڭ اسەرىمەن لەزدە تۇرلەنىپ سالا بەرەدى. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىك الا سالىسىمەن روتشيلدتەر اۋلەتى جىلى شىراي تانىتىپ، لوندونداعى وزدەرىنە تاۋەلدى بانكنوتتار فابريكاسىنان قازاقتىڭ ءتول تەڭگەسى باسىلىپ شىعارىلۋىنا كەلىسىمدەرىن بەرىپ، بارلىق جاعدايدى جاسايدى. ارتىنشا حيتروۋدان 18 مارتە ترانسپورتتىق ۇشاقپەن قازاق ۆاليۋتاسىن شالعايداعى الماتىعا تاسىپ جەتكىزىپ الۋعا دا قۇپيا جول اشادى. بۇل جاقسىلىق، بۇل قىزمەتتەردىڭ بارلىعى دا وتەۋسىز تەگىن بولمايدى. باتىس الپاۋىتتارى ەسكى تاقىرىپقا قايتىپ ورالىپ، سارىارقا توپىراقتارى ولار ءۇشىن ستراتەگيالىق وتە ماڭىزدى جەر تەلىمدەرى ەكەندىگىن ەسكەرتۋمەن بولادى. ەلباسى دا قول قۋسىرىپ قاراپ قالمايدى، حالىقارالىق ەلەكتروندى قارجى ورتالىعىن قۇرۋ ماقساتىندا قازاق مەملەكەتى دە الەم الىپتارىمەن يىق تىرەستىرە وتىرىپ ات سالىساتىندىعىن جان-جاقتى دالەلدەپ، سونىڭ العاشقى ناقتى زور قادامى رەتىندە 1994 جىلى 6 شىلدەدە ەل استاناسى الماتىدان اقمولاعا كوشىرىلىپ، تيىسىنشە ينفراقۇرىلىمدار تولىققاندى ازىرلىكتە بولاتىندىعىن پارلامەنت مىنبەرىنەن رەسمي جاريالاپ، ارنايى قاۋلى قابىلداتادى. 1997 جىلى ەل استاناسى اقمولاعا باسىبايلى كوشىرىلگەنمەن، قالانىڭ زاماناۋي ساۋلەتتىك ءسان-سالتاناتقا بولەنىپ كەتپەكتىگى باتىس وليگارحتارى تاراپىنان كوپتەگەن سۇراۋلار تۋىنداتادى. اقىرىندا، 2001 جىلى لوندون-سيتي قوجايىندارىنىڭ ماقۇلداۋىمەن ۆاتيكان-ءسيتيدىڭ 81 جاستاعى رۋحاني كوسەمى، ريم پاپاسى ەكىنشى يوانن پاۆەل  استاناعا ارنايى ساپارمەن ۇشىپ كەلىپ، اۋەجايدان قونا  سالا قازاق ەلى مەن ەلباسىعا ۇلكەن قۇرمەتىن كورسەتىپ، قازاق تىلىندە سويلەپ، سالتاناتتى جيىنعا تەبىرەنە كەلگەن بارشا قاۋىمعا قاراتا بىلايشا قازاقشا جۇرەكجاردى تىلەك ايتادى: «قازاق حالقى، سەنى ەلدى شىنايى پروگرەسس تۇرعىسىنان، ىنتىماقتاستىق پەن بەيبىتشىلىك رۋحىندا قۇرۋدىڭ جاۋاپتى مىندەتى كۇتىپ تۇر. قازاقستان، ازاپقا تۇسۋشىلەر مەن ءدىني نانىمداعىلار جەرى، ايدالعاندار مەن قاھارماندار جەرى، ويشىلدار مەن سۋرەتكەرلەر جەرى، ەشتەڭەدەن تايىنبا! ەگەر سەنىڭ دەنەڭە تۇسىرىلگەن جاراقاتتىڭ ءىزى تەرەڭ دە ءسانتۇرلى بولىپ قالسا، ەگەر ماتەريالدىق جانە رۋحاني قالىپقا كەلتىرۋ ىسىندە قيىنشىلىقتار مەن كەدەرگىلەر پايدا بولسا، ۇلى اباي قۇنانبايدىڭ: «ادامشىلىقتىڭ الدى – ماحاببات، عادەلەت سەزىم. ول – جاراتقان ءتاڭىرىنىڭ ءىسى» دەگەن سوزدەرى سەن ءۇشىن ءدارۋ ءارى ىنتالاندىرعىش بولسىن. ماحاببات پەن ادىلەت! ادامداردىڭ قادامىن باعىتتاپ وتىرعان قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي سەنىڭ، قازاقستاننىڭ ۇلانبايتاق جەرى، ءار قادامىڭا وسىناۋ جۇلدىزداردىڭ جارىعىن ءتۇسىرسىن!»

بۇل كەرەمەت سوزدەر جاي عانا ايتىلا سالعان تىلەك ەمەس، سوڭعى ءۇش عاسىر بويىنا قازاق شەككەن قاسىرەت ءۇشىن الەم بيلەۋشىلەرىنىڭ كەشىرىم سۇراعان داتى دەپ تە قابىلداعان ءجون. سونىمەن قاتار، الداعى جارقىن بولاشاقتى دا قازاق بالاسى ءوز ماڭداي تەرىن توگىپ ءجۇرىپ جاساۋى ءتيىس دەگەندى بىلدىرەتىن ايقىن يشارا ەدى. 2006 جىلى الەمدەگى ەڭ قۇدىرەتتى 100 كىسى روتشيلدتەر اۋلەتى باسقارۋىمەن مۇلدەم جاڭا سىپاتتى توپ قۇرادى. جاھانداعى جەر استى، جەر ءۇستى بۇكىل بايلىق اتاۋلىنىڭ 80 پايىزىنا جۋىعىنا يەلىك ەتەتىن بۇل كورىنبەس توپ الداعى ءجۇز جانە مىڭ جىلعا ءوز قالاۋلارىنشا ءىس-جوسپار جاسايدى. 100 كىسىنىڭ ترلن-دارىن ادامزات دامۋىنا جۇمسايتىن، الەمدىك بيزنەس جوبالاردى جۇرگىزەتىن جاڭا تۇرپاتتى قور قۇرىلادى. بەي-بەرەكەت جايىلا باستاعان ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار ەندى قاتاڭ شارتتارمەن وسى قورلارعا باسىبايلى بايلاۋلى بولادى. يماندىلىعىنان شايتانيلىعى باسىم وسى جاھان وليگارحتارى 7 ملرد ادامزات بالاسىن اشسا الاقاندا، جۇمسا جۇدىرىقتا ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن قۋلىعىنا قۇرىق بويلاپ بارا الماس نەشەمە ءتۇرلى سۋپەرجوبالاردى ويلاپ تابادى. سوڭعى ون جىل ىشىندە بيلدەربەرگ كونفەرەنتسياسىنىڭ باستى تاقىرىبى گۋگل-Google جۇيەسىن دامىعان ۇستىنە دامىتۋ، Wi-Fi تورىمەن بۇكىل جەر شارىن تەگىن قامتىپ، بارلىق ادام بالاسىن نە ويلاپ، نە ىستەيدى، تۋعاننان ولگەنگە شەيىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن قالدىرماي  قاتاڭ قاداعالاپ، بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن توتاليتارلىق جالپىادامزاتتىق جۇيە قۇرۋ ماقساتى بولىپ وتىرعاندىعىنىڭ ءوزى دە اقىلمەن زەرلەپ قاراعان كەز-كەلگەن جانعا وتە كوپ قاۋىپتى جاعداياتتار تىم جاقىنداپ كەلىپ قالعاندىعىنان ناقتىلى حابار بەرسە كەرەك.

2010 جىلى ەۋرووداق ەلباسىعا ۇسىنىس جاساپ حات جولداپ، استانادا حالىقارالىق ەلەكتروندى قارجى ورتالىعى قۇرىلاتىن بولسا قايتارىمسىز كومەك رەتىندە 22 ملرد قارجى سالۋعا دايىن ەكەندىكتەرىن بىلدىرەدى. ەكى قوياندى ءبىر وقپەن اتىپ ۇيرەنگەن قازاق بيلىگى ەكسپو وتكىزۋدى لەزدە جوسپارلاپ، سول ەكسپو ورنىن نەگىزگە الا وتىرىپ، 2018 جىلى ءاربىر قاتىناسۋشى ديللەر 50 جىل مەرزىمگە سالىقتان بوساتىلعان ءارى اعىلشىندىق حۇقىق نەگىزىندە جۇمىس جاسايتىن «مەملەكەت ىشىندەگى مەملەكەت» دەسە دە بولاتىنداي حالىقارالىق ستاندارتتاعى جاڭا قارجى ورتالىعىن قۇرۋعا قۇلشىنا كىرىسىپ كەپ كەتەدى. 2006 جىلدان كەيىن قازاق اتاۋىن ادامزاتتىق دەڭگەيدە ناسيحاتتاپ-تاراتۋدى ۇسىنعان لوندون-سيتي قوجايىندارى بولاشاقتاعى الەمدىك قارجى ورتالىعى قۇرىلىسىن جىل ساناپ ەمەس، اي ساناپ ءجىتى قاداعالاپ، ۇنەمى باستى نازاردا ۇستاپ وتىرادى. 1913-2013 جىلدار ارالىعىندا قىزمەت مەرزىمى تامامدالعان فقج-فرس قارجى باسپاحاناسىن استانانىڭ توڭىرەگىنە اكەلىپ ورنىقتىرىپ، توكيودان لوندونعا قاراتا تارتىلعان جەراستى سۋپەر كابەل جۇيەسى جاعرافيالىق تۇرعىدان «استانا»  حالىقارالىق قارجى ورتالىعى اۋماعى ارقىلى وتكىزىلەتىن بولسا، بۇۇ-نىڭ شتاب-پاتەرىن ازيا ولكەسىندەگى جاڭا مەگاورتالىق استانا قالاسىنا كوشىرەتىن بولسا، البەتتە، قازاقتىڭ استاناسى جىل ساناپ الەمنىڭ استاناسى، باس قالاسى دارەجەسىنە دەرەۋ كوتەرىلىپ كەتەرى انىق. دەمەك، استانا جانە قازاقستان بولاشاعىنا بايلانىستى تاريحي-ساياسي كەلىسىمدەر مەن شەشىمدەر الدەقايدا بۇرىندا ەڭ جوعارعى دەڭگەيدە قابىلدانىپ قويىلعان. قازاق حالقىنىڭ حالىقارالىق اۋقىمداعى ابىروي-دارەجەسىن ارتتىرا تۇسەتىن تاريحي ءىس-شارالاردىڭ ءبىر پاراسى 2015 جىلعى قازان ايىنىڭ سوڭىندا استانادا جانە لوندوندا وتكىزىلەدى. اتالعان ۋاقىتتا جاپونيا پرەمەر-ءمينيسترى سيندزو ابە، اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى دجون كەرري استاناعا ۇلكەن دەلەگاتسيا قۇرامىمەن كەلىپ، ەلباسىمەن رەسمي ەكىجاقتى كەلىسسوزدەر وتكىزىپ، ءتيىستى قۇجاتتارعا قول قويىپ، توكيو جانە نيۋ-يورك قارجى بيرجالارىنىڭ جەتەكشى ماماندارى ەكسپو ورتالىعى نەگىزىندەگى بولاشاق «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ قىزمەت اياسى جانە دامۋ مۇمكىنشىلىكتەرىمەن ىقتياتتاپ  تانىسادى. ارادا بىرنەشە كۇن وتكەن سوڭ 2015 جىلعى قاراشا ايىنىڭ باسىندا لوندوندا ەلباسىنىڭ ۇلىبريتانيا باسشىلارى مەن ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار مەن كونتسەرندەر قوجايىندارىمەن رەسمي كەزدەسۋ ءىس-شارالارى وتكىزىلەدى. لورد دجەيكوب روتشيلد باستاعان روتشيلدتەر اۋلەتىنىڭ باس كوتەرەرلەرى قازاقستان ەلباسىمەن تىك تۇرىپ ەسەندەسىپ قارسى الىپ، ەكىجاقتى كەلىسسوز بارىسىندا الەمدىك باق وكىلدەرىنە كەڭىنەن تارالعان ءوز  مالىمدەمەلەرىن جاريا ەتەدى.  قازاقستاندى ورتالىق ازيا ولكەسىندەگى قارجىلىق ورتالىق دارەجەسىندەگى مۇمكىنشىلىگى بار اسا ءتيىمدى ايماق رەتىندە قاراستىرىپ وتىرعان لوندون-سيتي قوجايىندارىن ەلباسىنىڭ 2018 جىلى 1 قاڭتاردا رەسمي اشىلۋى كۇتىلۋدەگى «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى كەشەنى قۇرىلىسى بارىسىمەن تياناقتاپ تانىستىرۋى قىزىقتىرا تۇسەدى. وسىلايشا، سوڭعى ءۇش عاسىر بويىنداعى باتىس الپاۋىتتارى جۇمساۋىمەن ايداھار مەن ايۋ قاباتتاسىپ كەلىپ قوس بۇيىردەن قىسقان تەكەتىرەس مايدانىنا سوڭعى نۇكتە قويىلادى. التىن وردا، دەشتى قىپشاق زامانىنان كەيىن قازاقتى الەم مويىنداعان،  قازاق ەلىمەن كەلىسكەن، قازاق ەلىمەن ساناسقان، قازاق ەلىن قۇرمەت تۇتقان، قازاقتى ماڭگىلىك ەل بولادى دەگەن، قازاق ەلىن ايداي الەمگە تەك جاقسى  قىرىنان تانىتۋعا پارمەن بەرىلگەن، قازاق ەلىنىڭ وتارشىلدىق ەزگى، بوداندىقتاعى قاسىرەت كۇندەرى ارتتا قالعان جاڭا تاريحي كەزەڭگە قادام باسۋدامىز. ءجۇز ناقتى قادام دەپ قۇجات قابىلداعان قارىشتى قادامدارىمىز «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى نەگىزىندە ومىرگە كەلگەنىن دە ەشقاشان جادىمىزدان شىعارماۋعا ءتيىسپىز. ەرتەگىدە عانا جاقسى اياقتالاتىن ءومىر سوڭى قازاق ءۇشىن ەرتەگى-ءافسانا ەمەس، ناعىز ءومىر شىندىعىنا اينالۋدا. ساياسي ماسەلەلەر وڭدى شەشىلگەننەن كەيىن، ەكونوميكالىق ءال-احۋال دا تەز ارادا قاۋىرت تۇزەلمەكشى. ادەتتە، ءار جىل سايىن مامىر ايىنىڭ اياعى، ماۋسىمنىڭ باسىندا وتكىزىلىپ تۇراتىن ءداستۇرلى بيلدەربەرگ كلۋبى مۇشەلەرىنىڭ بيىلعى 2016 جىلعى 64-ءشى كونفەرەنتسياسى بارىسىندا دا قازاق ەلىندەگى جاپپاي بەيبىت شەرۋلەر دۇرىس باعاعا يە بولىپ، ملن-دار تالاپتارى لوندون-سيتي قوجايىندارى تاراپىنان تيىسىنشە جاۋاپتارىن الادى دەپ ويلايمىز.

ءسوز باسىنداعى جەر داۋى ماسەلەسىنە، جەر تۋرالى كودەكس تۇيتكىلدەرىنە قايتىپ ورالىپ سوعار بولساق، بارلىعىمىز مىقتاپ ەسكەرۋگە ءتيىس مىنانداي جايتتار بار. بىزدەر جول باسىندا ەمەس، شيرەك عاسىر الپارىستارمەن وتكەن جول ورتاسىنا تامان تۇرمىز. كوپ سۋلار اقتى، كوپ كەلىسىمدەر جاسالدى، كوپ ۋادەلەر بەرىلدى. قازىرگى تاڭداعى جەر جۇزىندەگى ەڭ ۇلكەن جوبا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى، توكيو – استانا – لوندون – نيۋ-يورك الەمدىك قارجى بيرجالارى اراسىندا سۋپەر كابەل جەلىسى تارتىلىپ، تولىققاندى ىسكە قوسىلۋ ءۇشىن قانشاما جان الىپ، جان بەرىسكەن تارتىستار بولمادى دەپ ويلايسىز. قازاقستان ۇكىمەتى بەكىتكەن 400-دەن استام ءىرى جوبالاردى قارجىلاندىرىپ، مەملەكەتتىك-جەكە مەنشىك ارىپتەستىك نەگىزدەگى باعدارلامالاردى تىڭعىلىقتىلىقپەن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن دە الەمنىڭ ءار شالعايىنان مىڭداعان ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار ەلىمىزگە ات ءىزىن سالىپ، جەر ماسەلەسىندە وزدەرىنە ءتيىمدى كوپ جىلدىق شارتنامالاردى ۇسىنبايدى دەپ ويلايسىز. قىتاي ەلىندەگى ەڭ ۇلكەن بيزنەس جوبالارعا قارجى سالىپ، ونداعان بانكى اشىپ، گونكونگ پەن قىتاي اتىنان جاھاننىڭ ءار تاراپىنا قول ۇزارتىپ وتىرعان ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالاردىڭ قوجايىندارى نە سەبەپتەن اعىلشىن ەمەس قىتاي ازاماتى دەپ ويلايسىز. ەندەشە، قازاقتىڭ جەڭىسى 24 ءساۋىر مەن 21 مامىرداعى جەر ماسەلەسىنە بايلانىستى بەيبىت شەرۋلەر ەمەس. بۇل شەرۋلەردى بيلىك باسىنداعىلار ءاۋ باستان جوسپارلاپ، ءوتۋ كەزەڭدەرىن باعدارلاپ، فەيسبۋك، ينستاگرام سياقتى عالامتور مۇمكىنشىلىكتەرىن وڭتايلى ساتىندە ءوز قاجەتتەرىنە سارقا جۇمساپ، باقىلاۋداعى ءار ايماقتاعى بلوگەرلەر ارقىلى دەموكراتيا ۇشقىندارىنا جەل بەرىپ، كەيبىر حالىق وكىلدەرىنە عانا بەلگىلى مەرزىمگە دەيىن ەركىنشىلىك بەرىپ قويعانىن ءتۇسىنىپ-اڭداۋ قيىنعا سوقپايدى. بۇل بەيبىت شەرۋلەردىڭ قاراپايىم حالىققا دا، بيلىك يەلەرىنە دە، باتىس قوجايىندارىنا دا بىردەي ءتيىمدى جاقتارى بار. شەرۋگە شىققان حالىق وكىلدەرى، شەرۋدى كورگەن كوپشىلىك جاماعات ءسوز بوستاندىعى، وي بوستاندىعى، وتانشىلدىق سەزىم، ۇلتتىڭ ۇلى مۇراتى سەكىلدى قۇندىلىقتاردى از دا بولسا كوپتەي كورىپ، ناقتى ومىردە سەزىنە تۇسەدى. تۇڭعىش ەلباسى جانە كەلەسى ەلباسىلار تۇسىندا ءوز كوكەيىندەگى وزەكجاردى ماسەلەلەردى بيلىك وكىلدەرىنە ءتيىمدى فورماتىندا سۇراۋ ەتىپ قويا الادى. ال بيلىك ءۇشىن بۇل بەيبىت شەرۋلەر الەمدىك الپاۋىتتار الدىندا ۋشىققان ماسەلەلەردى كولدەنەڭ تارتىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن تۋ ەتىپ ۇستاپ، جەر داۋى، بايلىق داۋى، ساياسات داۋى، ت.ب. تولىپ جاتقان پروبلەمالاردى وڭتايلى شەشۋ ءۇشىن اسا قاجەت. داندايسىپ كەتكەن بيلىك وكىلدەرىن توپ-توبىمەن بيلىك باسىنان تايدىرۋ ءۇشىن دە مۇنداي جاريا قارسىلىقتار وتە كەرەك. باتىستىق باي-ماناپتار بۇل تەكتەس بەيبىت شەرۋلەردەن نەندەي ۇپاي جينايدى دەيتىن بولساق، بۇل ءوزى قولعا ۇستاعان قامشى سياقتى وسى شارالاردى ۇيىمداستىرعان قوزعاۋشى كۇشكە سۇس بەرەدى، سەس بەرەدى. دەمەك، جەرگىلىكتى بيلىك باسىنداعىلار قاي جەردەن وپاق-سوپاعىم شىعىپ قالادى دەپ قورقاسوقتاۋمەن، ەرتەلى-كەش بارىن سالىپ ادال ەڭبەك ەتىپ جۇرەتىن بولادى. بۇگىندە قازاق بەيبىت شەرۋگە شىعىپ قوردالانعان ماسەلەلەر بويىنشا بيلىك تاراپىنا تالاپ قويىپ تا ۇيرەنگەنى ءجون. قازاق سىلكىنە ويانىپ، ءوز ءناپسىسىنىڭ، ءوز اۋلەتىنىڭ، ءوز وتانى مەن تۋعان جەرىنىڭ شىنايى قوجايىنى بولا ءبىلىپ يماندىلىقپەن ارەكەت ەتسە ءسىز بەن ءبىز ءۇشىن كەرەكتى ناعىز باقىت، انە، سول بولماقشى!

بەيبىت ساپارالى

Abai.kz