نكۆد ويلاپ تاپقان «كىناسىن مويىنداتۋ» تاسىلدەرى دە ءارتۇرلى ەدى. مىسالى، «كونۆەيەر» دەپ اتالعان ازاپتاۋ ءتاسىلى – ۇرىپ-سوعۋ، قورقىتىپ-ۇركىتۋ، تاماق تۇگىل، سۋ دا بەرمەي، ايىپكەردەن دامىلسىز تاۋلىكتەپ جاۋاپ الۋ. ياعني اس-تۇز بەرمەي، بەيباق جانداردان كۇندىز تەرگەۋشىلەر جاۋاپ السا، تۇندە سەرجانتتاردان قۇرىلعان ارنايى توپتار ولاردى ۇيىقتاتپاي، ۇرىپ-سوعىپ وتىرعان. ال «ستويكا» دەگەن ءتاسىل – ايىپتالۋشىنى تاۋلىكتەپ ورىندىققا وتىرعىزباي، تۇرەگەلتىپ قويۋ. سونىڭ سالدارىنان اياق ءىسىپ، شالباردىڭ بالاعىنا سىيماي كەتەتىن كورىنەدى. «كارتسەر» دەگەن ازاپتاۋ تۇرىنە سايكەس، كىشكەنتاي عانا، ساپ-سالقىن، ەدەنىندە سۋ شىلقىپ تۇرعان نە وتىراتىن، نە جاتاتىن جەرى جوق قاپاس بولمەدە ۇزاق ۋاقىت بويى تىك تۇرۋ كەرەك. 

قورلاۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى – ايىپ­تالۋشىنى «ليمۋزينگە» مىن­­­گىزۋ. اياقتارىنىڭ ۇزىن­دى­عى ءار­تۇرلى، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى قو­يىلعان ءۇش-ءتورت ورىندىق­تىڭ ۇستىنە اۋزى شۇبەرەكپەن كەپ­تە­تىلگەن، اياق-قولى باي­لان­عان ايىپكەردى وتىرعىزادى ەكەن. ەگەر قاجىپ، قالجىراپ، تە­پە-تەڭدىكتى ۇستاي الماي قال­سا، ءۇس­تى-ۇستىنە قويىلعان ورىن­دىق­تار تەڭسەلىپ، ول بيىك­تىكتەن بە­توندى ەدەنگە قۇ­لايدى. بۇل تا­سىلدەن كەيىن اياق-قولدارى سى­نىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعان­دار، ميى­نا زاقىم كەلىپ جۇيكە اۋ­­رۋىنا دۋشار بول­­عاندار، ءتىپ­تى مەرت بولعان­دار دا بار­شى­­لىق ەكەن. وسىن­داي ازاپ­تان كە­يىن كور سوقىر بولىپ قال­عان قا­زاق جى­گىتىن تەرگەۋ­شىلەر بو­سات­­پا­عان­دىقتان، سەر­جانتتار جاۋ­اپ­قا جەتەكتەپ اپا­رىپ ءجۇ­رىپ­تى. 

وسىنداي سوراقىلىق­تار­دان كەيىن كوپتەگەن كىسىلەر اتىلىپ، اسىلىپ قالعاندىعىن تىلگە تيەك ەتكەن زەينەتكەر زاڭ­گەر عاليحان نۇرجانۇلى – 60-جىلداردان باستاپ جا­زىق­سىز جاپا شەككەندەردىڭ ءومى­رىن زەرتتەپ، ولاردى اقتاۋ­عا اتسالىسقان ازاماتتاردىڭ ءبىرى. جانە ءاربىر ءىستى ەرەكشە ىقى­لاسپەن زەردەلەگەن ول زو­بالاڭ جىلداردىڭ زاردابى جو­نىندە ايتقاندا، جانارىنا ەرىك­سىز جاس الادى.

عاليحان ماۋلەتوۆ، مە­م­­لەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كو­مي­ت­ەتىنىڭ ارداگەرى، زاڭگەر:

– كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءوز حال­قىنا دەگەن سۇمدىق گەنوتسيدىنىڭ باسى وتكەن عاسىردىڭ 20 جى­لىنان باستالىپ، 1950 جىل­داردىڭ ور­تاسىنا دەيىن سوزىل­دى. حالىقتى جوسپارلى تۇردە قىرىپ-جويۋ شىڭى 1937-38 جىلدارعا كەلەدى. جازىقسىز جازالانعان­دار­دىڭ سانى مىڭداپ سانالادى. بۇل ماسە­لەنى زەرتتەۋشىلەر ولار­دىڭ سانى وتان سوعىسىندا قازا تاپ­قان بوزداقتار­دان ار­تىق بول­ماسا، كەم ەمەس دەگەندى اي­تىپ ءجۇر. بۇعان كۇماندانۋعا بول­مايدى.

مەن 1963 جىلدان باستاپ مقك-گە قىزمەتكە ورنالاسىپ، ارنايى كوميسسيا قۇرامىندا وسى ويراندى جىلدارى جا­زىق­سىز جازىم بولعانداردىڭ قۇجاتتارىن زەرتتەۋمەن اينا­لىستىم. جانە ءار ىسكە ۇڭىلگەن سايىن ۇلكەن تەبىرەنىسكە ءتۇسىپ، شارا­سىز­دىقتان ەرىكسىز با­سىڭدى شايقايسىڭ... كوپتەگەن ىسپەن تا­نىسىپ وتىرعانىم­دا ءبىر قىلمىستىق ءىس ماتەريا­لىنىڭ ىشىنەن نكۆد باسقار­م­اسىنىڭ باستىعىنا جازىل­عان، اۆتورىنىڭ اتى-ءجونى كور­­سەتىلمەگەن ءبىر جاپىراق قاعازدى وقىدىم. وندا: «سەن، سەنىڭ جەندەتتەرىڭ، كىناسىز ادام­داردىڭ قانىن جۇكتەۋدى قا­شان توق­تاتاسىڭدار، سەن­دەر­دەن دە سۇراۋ بولاتىنىنا سەنەمىن»، – دەگەن ىزالى جا­نايقاي جازىلىپتى...

Alashainasy.kz