تاۋەلسىزدىك العالى قازاق دالاسىندا مىڭعىرعان مال ايداعان بايلار كوبەيدى.ء وندىرىس وشاقتارىنىڭ تىزگىنىن ۇستاعان، الىپساتارلىقپەن تىرشىلىكتى ۇرشىقشا يىرگەن، تىربانىپ ءجۇرىپ تىڭايعان، استىنا مىنگەن ارعىماعىن تەبىنىپ ءجۇرىپ تەڭگە جيعان اۋقاتتىلار لەگى از ەمەس. بىراق سول قالتالىلارىمىز بايىعان سايىن جىلاۋىق بولىپ بارا جاتقان جوق پا؟

«بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانىپتى» دەگەندەي بولمايىق. دەسەك تە، قازىر بىزدە حIX عاسىردىڭ اياعى، XX باسىنداعىداي «سەن تۇر، مەن اتايىن» دەيتىن ۇلت زيالىلارى نەگە جوق؟ بۇل عاسىردا التىن قۇرساقتى انالارىمىز ساياسات ساحناسىنىڭ ءۇش بايتەرەگى – ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپتاي ارىستاردى، جۇسىپبەك پەن مۇحتارداي ۇلداردى، ءالىمحان ەرمەكوۆتەي وعلانداردى نەگە دۇنيەگە اكەلە الماي وتىر؟ بالكىم، بىزدە ۇلتتىق بۋرجۋازيا قالىپتاسپاي وتىرعان بولار. ماسەلەنىڭ تىگىسىن جازىپ كورەلىكشى…

قالتىراۋ

«اعايىنىڭ باي بولسا، شايناعانىڭ ماي بولار» دەيدى قازاق. اعايىنىمىزدىڭ باي ەكەنى راس، دەسەك تە اۋزىمىز ءالى دە شىلقا ماي­عا تيە قويعان جوق. نەگە؟ «قازاق قاتە­لەستى» دەيىن دەسەك، بىزگە قاراپ «جىلانعا تۇك بىتكەن سايىن قالتىراۋىق بولادى» دەگەن بابا­لارىمىزدىڭ ءسوزى كۇلىپ تۇرادى. مۇنىڭ سوڭى نەگە اپارادى؟ قازىر «بەرمەسەڭ، بەر­مەي-اق قوي باسپاناڭدى، ءبارىبىر تاستا­ماي­مىن استانامدى» («ا» ءارپىن باس ارىپپەن جازۋعا دا بولادى) دەپ، قاسىم جىرىنا ەلىتكەن جاستارىمىز از ەمەس. ولاردىڭ ءبىر بولىگى جاسى وردابۇزار 30-دى وراسا دا، وتاعا­سى ءھام وتيەسى بولا الماي ءجۇر. ەندى ءبىر پاراسى الىپ شاھارلاردا ەكىدەن-ۇشتەن بو­بەك­تەرىن ەرتىپ، پاتەر جالداپ، «پاتەرقۇل» كۇي كەشۋدە. ءبىر قاۋىم جەتكىنشەكتەر قوس-قوس­تان ديپلومىن ارقالاپ، ارباكەشكە اينال­عان. ۇلتتىڭ جىرتىعىن جامايدى دەگەن ءبىر وعلان­دارىمىز بازار جاعالاپ، ەندى بىرەۋلەرى سەي­فۋل­لين سىندى قازاق زيا­لىسى اتىنداعى كوشەنى ساعالاپ كۇن كورۋدە. «كىرەدى يتكە» (كرەديت) كۇن كورگەن، «كىرەدى يتپەن» ءۇي العان، «كىرەدى يتپەن» ۇيلەنگەن مىڭ­داعان جاستار ەلدىڭ جوعىن جوقتايدى، ەلدىڭ مۇڭىن شەرتەدى دەپ ايتا الامىز با؟ وسىنداي قالتىراپ ءجۇرىپ كىرىپتار كۇن كەشكەن جەتكىنشەك قازاق رۋحانياتىنا، قازاق ساياساتىنىڭ كەمەل­دە­نۋىنە، قازاق ەكونو­مي­كا­سىنىڭ قارقىنداۋىنا ۇلەس قوسا الماق پا؟ كەي كەزدەرى «جاستار ساياساتى» دەگەندى كون­تسەرت قويۋمەن تارازىلاپ جاتامىز. بۇدان باس­قا جول قاراستىرىپ كورەلىكشى… مىسالى…

الاعان قولىم بەرەگەن

مىسالى، ءبىز مۇحتار اۋەزوۆ ەڭ العاش ساحنالاعان «ەڭلىك-كەبەك» قويى­لىمىنداعى كەبەك وبرازىن سومدا­عان، الاعان قولى بەرەگەن ايماعامبەتوۆ اقكەن­جە بابامىزدى جاقسى بىلەمىز. ول 1917 جىلدان كەيىن قازاقستاننىڭ الەۋ­مەت­تىك ىسىنە ارالاسىپ، ۋەزدىك، وبلىستىق قازاق كومي­تەتىنىڭ جۇمىسىنا قارجىلاي جار­دەم بەرىپ تۇرعان. شىڭعىستاعى «تا­لاپ» يگىلىك ۇيى­مىنىڭ قۇرىلتايشىسى بولىپ، كەيىننەن اشتىققا ۇشىراعان جە­تىسۋ، سىرداريا قازاقتارىنا ازىق-تۇلىك، قاراجات جاعىنان كومەكتەسكەن. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، «قازاق» گازەتىنىڭ دەمەۋشىسى بولعان حاسەن اقاي­ۇلى­نىڭ ەرەن ەڭبەگى ۇمىتىلماق ەمەس. ۇشىن­شىدەن، «الاش وردا» ۇكىمەتىنىڭ باس اتىمتاي جومارتى يكە ادى­لەۆتى ەسكە الىڭىزشى. تورتىنشىدەن، الاش پارتياسىنان قارجىسىن اياماعان احمەت يشاننىڭ جومارت­تىعى جايلى اڭىز­عا بەرگىسىز اقيقات­تى قالاي ۇمىتاسىز؟ قازاق­تىڭ «دجون روكفەللەر»، «بيلل گەيتسىنە» اينالعان، مۇنداي يگىلىكتى، يگى ءىستى قولداعان بايلارىمىزدىڭ ءتىزىمىن تاعى دا تىزە بەرۋگە بولادى. ماسەلەن، 11 مىڭ جىلقى ايداعان قاراجان (ۇكىباەۆ) باي. ول 1906 جىلى مىر­جاقىپ دۋلاتوۆ تۇرمەگە قامال­عان­دا كەپىلدىككە 2500 رۋبل تولەپ، بوساتىپ العان. 1918 جىلى مۇحتار اۋەزوۆ شىعارعان «اباي» جۋرنالىنىڭ شىعىنىن ءوز موينىنا العان. رەسەيدىڭ بولاشاق پاتشاسى نيكولاي ءىى ومبى قالاسىنا كەلگەندە 1000 جىلقىنى سىيعا تارتقان پاڭ نۇرمۇحامبەت تە الاش­تىقتار دەسە، ىشكەن اسىن جەرگە قويىپ، قول ۇشىن سوزعان دەسەدى. كوكشەتاۋلىق ايبا­سوۆ، بيمۇرزين، ماكەنوۆ سىندى بايلار جايلى دا يگىلىكتى مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆ سىرىم باتىردىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ كومەگىمەن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. ءاليحان بوكەيحانوۆ 1908 جىلى سەگىز اي سەمەي اباقتىسىندا وتىرعاندا مەدەۋ باي (ورازبايۇلى) ون قۇلىندى بيە بايلاتىپ، كۇندە اباقتىعا ءبىر سابا قىمىز بەن ءبىر قوي سويىپ، الاش زيالىسىنىڭ قامىن ويلاپتى-مىس. سونى­مەن قاتار، ەلدە مەكتەپ اشۋ ىسىندە بەل سىبا­نا كۇرەسكەن ەسەنعۇل قاجى باستاعان مامان بايدىڭ بالالارىنىڭ ۇلتقا جاسا­عان جاقسىلىعى ۇمىتىلماق ەمەس. قوش!

نە ىستەمەك كەرەك؟

بۇل – وتكەن عاسىردىڭ اڭگىمەسى. كەڭەستىك كەزەڭدە وسى بايلارىمىزعا «فەودال»، ياعني «قاناۋشى» دەگەن كوزقاراسپەن قاراپ كەلدىك. ال بۇل مىسالدار شىندىعىندا، ول كەزدە ۇلتتىق بۋرجۋازيامىزدىڭ قالىپ­تاس­قانىن كورسەتەدى. ءبىز ۇلتتىق بۋرجۋازيا كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ تىرەگى، ىرگەتاسى ەكەنىن ۇمىتىپ بارا جاتقان سياقتىمىز. ال قازىر شە؟ ۇلتتىق بۋرجۋازيامىز قالىپتاسىپ وتىر ما؟

ايتىس وتەدى. ونىڭ ساناۋلى دەمەۋشىلەرى بار. وسىنداي ءبىرلى-جارىم بايقاۋلارعا، الامان جارىستارعا قارجىلاي كومەك كورسەتەتىن بايلاردى جەر-كوككە سىيعىزباي، جارنامالاپ جاتامىز. مەشىت سالعاندارعا دا قىزىعا قاراي­مىز. بىراق قازاق جاستارىنىڭ بولاشاعى، ءبىلىم الۋى، ازامات بولىپ قالىپتاسۋى باعىتىندا كەشەندى جوبالار جوقتىڭ قاسى. سوندىقتان دا جەر- جەرلەردە سالىنىپ جاتقان مەشىتتەردى، الەۋمەتتىك كومەكتەردى ۇلتتىق بۋرجۋازيا دەڭگەيىن­دە ىس­تەلگەن ءىس دەپ ايتۋعا ەرتە. ولاي دەۋ ءۇشىن بىزدەگى بايلار ەلىمىزدەگى تالانتتى، تالاپتى جاستاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن كوتەرىپ، ولاردىڭ مەملە­كەت­كە قىزمەت ەتۋىنە سەپتەسكەنى ءجون. ياعني بىزگە 30-عا تولماي وردا بۇزعان شوقان، سۇلتان­ماحمۇت، ساتتار سىندى وعلاندارىمىزدىڭ شىراعىن جاعاتىن ۇلتتىق بۋرجۋازيا كەرەك. بار ايتپاعىمىز – وسى.

تءۇيىن ورنىنا

مۇحتار اۋەزوۆ لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەندە سماعۇل سادۋاقاسوۆ ارتىنان اقشا جىبەرىپ وتىرعان. اۋەزوۆ دوسىنا جازعان حاتىندا وسى ماسەلەنى جىلىكتەي كەلە، «قيلى زامان» سىندى بىرقاتار شىعارمالار جازىپ تاستاعانىن ايتا­دى. ەگەر دە سماعۇل مۇحتارعا قول ۇشىن سوزبا­عاندا كلاسسيكالىق «قيلى زامان» پوۆەسى ومىرگە كەلەر مە ەدى؟ وسى ءبىر كىشكەنتاي عانا مىسال ءبىزدى اۋىر ويلارعا جەتەلەيدى. بۇگىندە مەم­لە­كەت­تىك، ۇلتتىق ساياساتتا جاستارىمىزدىڭ ارىن­داپ كورىنبەۋىنىڭ سەبەبى ۇلتتىق بۋرجۋازيانىڭ قالىپتاسپاعاندىعىنان ەمەس پە ەكەن؟ ويلانايىقشى…

قانات بىرلىكۇلى

Abai.kz