قازاقستان شەتەلدiكتەردiڭ ءارi قىزىعا، ءارi سىناي قاراپ وتىرعان مەكەنi. الماتىعا ارنايى ساپارمەن كەلگەن امەريكاندىق ينديانا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى ۋيلليام فيەرمان ەلدەگi تiلدiك ماسەلەلەردi زەرتتەپ جۇرگەن عالىم. ول ينديانا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ورتالىق ەۋرازيا بولiمiندە iستەيدi. الماتىدا امەريكالىق عالىممەن اراداعى اڭگiمە نەگiزiنەن ۇلت جانە تiل ماسەلەسiنە ارنالدى. ءارi اڭگiمەگە “ليتەر” گازەتiنiڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiسi سەرiك مالەەۆ پەن ساياساتتانۋشى تولەگەن جۇكەەۆتەر دە ارالاسىپ وتىردى.
– ۋيلليام مىرزا، سiز ورتا ازيا ەلدەرiن زەرتتەپ جۇرگەن مامان عانا ەمەس، سونداي-اق، وزبەك، قازاق تiلدەرiنiڭ بiلگiرi دە ەكەنسiز. ول تiلدەردi ۇيرەنۋگە نە تۇرتكi بولدى؟

قازاقستان شەتەلدiكتەردiڭ ءارi قىزىعا، ءارi سىناي قاراپ وتىرعان مەكەنi. الماتىعا ارنايى ساپارمەن كەلگەن امەريكاندىق ينديانا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ پروفەسسورى ۋيلليام فيەرمان ەلدەگi تiلدiك ماسەلەلەردi زەرتتەپ جۇرگەن عالىم. ول ينديانا ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ ورتالىق ەۋرازيا بولiمiندە iستەيدi. الماتىدا امەريكالىق عالىممەن اراداعى اڭگiمە نەگiزiنەن ۇلت جانە تiل ماسەلەسiنە ارنالدى. ءارi اڭگiمەگە “ليتەر” گازەتiنiڭ ءبولiم مەڭگەرۋشiسi سەرiك مالەەۆ پەن ساياساتتانۋشى تولەگەن جۇكەەۆتەر دە ارالاسىپ وتىردى.
– ۋيلليام مىرزا، سiز ورتا ازيا ەلدەرiن زەرتتەپ جۇرگەن مامان عانا ەمەس، سونداي-اق، وزبەك، قازاق تiلدەرiنiڭ بiلگiرi دە ەكەنسiز. ول تiلدەردi ۇيرەنۋگە نە تۇرتكi بولدى؟
– مەن قازاق تiلiنەن بۇرىن وزبەك تiلiن ۇيرەندiم. قازاق تiلiنە وزبەك تiلi ارقىلى كەلدiم. ەڭ اۋەلi تاشكەنتكە كەلگەن ەدiم. بۇل 1977-78 جىلدار ەدi. وعان دەيiن بiر جىل ۋاقىت ءوز بەتiمشە، وزبەكشە وقىعان ەدiم. تاشكەنتتە وزبەكشە سۇراق قويسام، ماعان ەشكiم وزبەكشە جاۋاپ بەرمەيدi. ويتكەنi, مەن وزبەكشە تىن ناشار بiلەتiنمiن. ءارi ولاردىڭ جاۋابىن 100 رەت قايتالاپ سۇراۋعا تۋرا كەلەدi. ال، 1988 جىلى تاشكەنتكە امەريكا كورمەسiمەن اۋدارماشى رەتiندە كەلدiم. ول كەزدە كومپيۋتەرلەردi تانىستىرعان ەدiك. امەريكاندىقتىڭ وزبەكشە ءسال دە بولسا تiل سىندىرىپ تۇرعانى جەرگiلiكتi حالىقتى قاتتى تاڭقالدىردى. بۇدان كەيiن مەن وزبەك تiلiن بiرشاما بiلەتiن دەڭگەيگە جەتتiم. وزبەك تiلiن دە، قازاق تiلiندە ءوز بەتiمشە ۇيرەندiم. ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ مادەنيەتi مەن الەۋمەتiن زەرتتەۋشi عالىم رەتiندە، مەن قازاق تiلiندەگi ماتەريالدارمەن تانىسۋىم قاجەت بولدى. قازاقستاندا قانداي جاعداي بولىپ جاتقانىن بiلگiم كەلدi. بiراق، ونى قازاق تiلiنسiز بiلۋ مۇمكiن ەمەس ەدi. ويتكەنi, ورىس تiلiندەگi گازەتتەر ماسەلەنiڭ بiر جاعىن عانا جازادى. قازاق تiلiن ۇيرەنە باستاعانىما – 15 جىل بولدى. ونى ۇيرەنۋ ءۇشiن جاقسى سوزدiك تە جوق ەدi.
– قازاقستانعا سوناۋ 1988 جىلدان باستاپ كەلە باستاعان ەكەنسiز. بۇنداعى تiلدiك ساياسات قانداي دەڭگەيدە ءجۇرiلiپ جاتىر؟
– 1989 جىلى “تiلدەر تۋرالى” زاڭ قابىلداندى. سول زاڭ بويىنشا “قازاق تiلi” مەملەكەتتiك تiل بولىپ جاريالاندى. ال، سودان كەيiن كوپ وتپەي جاتىپ، قازاق تiلiن مەملەكەتتiك دەڭگەيگە كوتەرۋدiڭ جاڭا كونتسەپتسيالارى دايىندالدى. سوندا “4-5 جىلدىڭ iشiندە بۇكiل جۇيەنi قازاقشالايمىز” دەگەن تەزيستەر ەنگەن ەدi. مەنiڭشە، بۇدان گورi ماسەلەنi شەشۋگە باسقاشا قاراۋ كەرەك ەدi. Iس-قاعازدارىن قازاقشالاۋدىڭ مەرزiمiن سوزىپ، جاعدايعا شىنايى تۇردە باعا بەرۋ كەرەك بولاتىن.
تولەگەن جۇكەەۆ:
– بۇگiنگi بيلiكتiڭ 1989 جىلعى زاڭدا ەشقانداي قاتىسى جوق. بۇل كەڭەستەر وداعى تۇسىندا، كولبيننiڭ تۇسىندا بولاتىن. كولبين 1986 جىلدىڭ تولقىنىمەن جاعدايدىڭ تىقسىرۋىمەن قازاق تiلiن مەملەكەتتiك تiل رەتiندە قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ودان وزگە جول جوق ەدi. تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiن دە ەشقانداي فورساج بولعان جوق. بiراق، قازاق تiلiنiڭ جاعدايى وزگە وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ تiلiمەن سالىستىرعاندا، وتە تومەن بولاتىن. تەك تiلدiڭ عانا ەمەس، باسقا دا ماسەلەلەر تۇرعىسىنان العاندا، قازاقتاردىڭ جاعدايى ناشار بولاتىن. ەلدەگi قازاقتاردىڭ ۇلەس سالماعى وتە از ەدi. قالالاردا، وبلىس ورتالىقتارىندا قازاق تiلi مۇلدەم پايدالانىلمادى. مەملەكەتتiك بيلiك اپپاراتىندا قازاقشا سويلەۋشiلەر ساۋساقپەن سانارلىق بولدى. دەمەك، 1989 جىلعى قازاق تiلiنiڭ مارتەبەسi تۋرالى زاڭ كەڭەستiك مەتودولوگيا مەن كەڭەستiك تۇسiنiك تۇرعىسىنان قابىلدانعان زاڭ. بۇل بiر جاعىنان سول كەزدەگi جاعدايعا بايلانىستى، ۇستەم ۇلتتىڭ از ۇلت الدىنداعى جاساعان كەڭشiلiگi ەدi. تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جىلداردىندا مەملەكەتتiك تiلگە بايلانىستى ەشقانداي فورساج بولعان ەمەس.
ۋيلليام فيەرمان:
– مەنiڭشە، قارجىنى بالالارعا ارنالعان جاقسى ماتەريالدار مەن وقۋلىقتارعا ءبولۋ كەرەك ەدi. ەگەردە، بالالارعا ارنالعان تارتىمدى، جوعارعى دەڭگەيدەگi باعدارلامالار بولسا، ونى تەك ساۋلە مەن ماقسات قانا ەمەس، سونداي-اق، ساشا مەن ماشا دا قىزىقتار ەدi. دەمەك، ءار نارسەدە ستيمۋل كەرەك. بالتالاپ ەشتەڭە وندiرە المايسىڭ. ارنەنi مiندەتتەۋ جاقسىلىققا باستامايدى. سونداي-اق، مەكتەپتەگi تiلدi ۇيرەتۋ پروبلەماسىنا كوبiرەك ءمان بەرگەن دۇرىس. گرامماتيكانى جاتتاعاننان نە ونەدi? بالالار قازاقشا سويلەۋi ءۇشiن، كوممۋنيكاتيۆتi پودحود كەرەك. ۋ-شۋ جاساۋدىڭ قاجەتi جوق. اۋەلi كەزiندە نەگە ءمان بەرمەدiك، قازiر نەگە ءمان بەرمەيمiز سونى كوبiرەك ەسكەرۋiمiز كەرەك.
– تاۋەلسiزدiك العانىمىزعا 18, قازاق تiلiنiڭ مەملەكەتتiك مارتەبە العانىنا 20 جىل تولادى. قانداي دا بiر العا جىلجۋشىلىق بايقالا ما؟
– سوڭعى جيىرما جىلدا قازاق تiلiن ۇيرەنۋگە دەگەن ۇمتىلىس بار، الايدا، وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى ءالi جوندەلگەن جوق. اسiرەسە، بۇل ينتەراكتيۆتiك ماسەلەگە قاتىستى. بiر قىزىعى، اعىلشىن تiلiنە قاتىستى وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى مۇلدەم باسقا. بالكiم ونىڭ سىرى باتىستىق مەتوديكانى پايدالانعانىندا جاتقان شىعار. نەگە ونى قازاق تiلiن ۇيرەنۋگە پايدالانباسقا؟
سەرiك مالەەۆ:
– ەلدەگi نەگiزگi ۇلتتىڭ ۇلەس سالماعى 67%-عا جەتكەن بۇگiنگi كۇندە ماسەلەنi جىلدامداتپاسا، ول قازاق ۇلتىنىڭ نامىسىنا قامشى بولىپ تيەتiن سياقتى. 67% حالىق ءوز ۇكiمەتiنiڭ، ءوز بيلiگiنiڭ ءوز انا تiلiندە سويلەمەۋiنە نارازىلىق تانىتاتىن بولادى. بۇل تالاپتى دا ءتۇسiنۋ كەرەك. ەگەر، حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرماي كەيiنگە قالدىرا بەرەتiن بولسا، بۇل قازاق ورتاسىنداعى ۇلتشىلدىقتى قوزدىرا تۇسەدi.
ۋيلليام فيەرمان:
– اۋەلi “فورساج” ءسوزiنiڭ مانiنە ءۇڭiلiپ الايىق. ەگەر دە، جالعىز كۇندە “بارلىعىمىز قازاق تiلiندە ەمتيحان تاپسىرۋىمىز كەرەك” دەيتiن بولساق، ونىڭ ناتيجەسi وڭ بولمايتىندىعى بەلگiلi. ارينە، بولاشاقتا بۇنداي تالاپتىڭ بولاتىندىعى ايقىن. بiراق، ول ءۇشiن اۋەلi قازاق تiلiن ۇيرەتۋدiڭ جولدارىن تابۋ كەرەك. دۇرىس مەتوديكا ويلاپ تابۋ قاجەت جانە وقۋلىقتار دايىنداعان ءجون.
تولەگەن جۇكەەۆ:
– شىنايى ومiردە ەشكiم ەشقانداي تالاپ قويىپ، فورساج جاساپ وتىرعان جوق. قازاقتiلدi گازەتتەر بۇل ماسەلەنi ورىندى كوتەرiپ ءجۇر. بۇل پروبلەمانى شەشۋدi ەشكiم قولىنا الىپ وتىرعان جوق. بيلiك تە، وزگە دە باسقارۋ ينستيتۋتتارى دا بۇل ماسەلەگە مۇرنىن شۇيiرۋدە. ەگەر، قازاقتiلدi گازەتتەر ءدال وسى ماسەلەنi كۇن سايىن، تىڭعىلىقتى ءارi تاباندى تۇردە كوتەرمەگەندە، العا جىلجۋ مۇلدەم بولماس ەدi. ال، كۇندەلiكتi ومiردە ەشكiم ەشكiمگە قىسىم كورسەتiپ جاتقان جوق.
بiرiنشiدەن، ازاماتتىق قوعام بۇنى تۇيسiنە بiلۋi كەرەك. بارلىق قازاق قازاق تiلiن مەڭگەرۋi تيiس. ول ءۇشiن مەتوديكانى ۇيرەنiپ، قازاق تiلiندە ساۋاتتى وقۋلىقتار دايىنداپ، تiلدiك جاعداياتتى تۋدىرعان ابزال. ەگەر، بۇكiل قوعام ءوزiن ءوزi قامشىلاپ وتىرماسا، بيلiككە تالاپ قويا بiلمەسە ەشكiم قيمىلداي قويمايدى. بيۋروكراتيا – تiل ماسەلەسiندە دە، ەكونوميكادا دا، الەۋمەتتiك جانە ساياسي ماسەلەدە دە، تiپتi بيلiك ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋ iسiندە دە، تاۋەلسiزدiكتi ساقتاۋ ماسەلەسiندە دە بار.
بۇگiندە 67% دەڭگەيگە جەتiپ وتىرعان قازاق حالقى تۇبiندە بiز جەڭەمiز دەگەن يدەيامەن جايلانىپ قالۋى دا مۇمكiن.
سەرiك مالەەۆ:
– ەگەر، ەلدەگi مەملەكەت قۇراۋشى نەگiزگi ۇلتتىڭ وكiلدەرi ورىس تiلiن بiلمەگەنi ءۇشiن مەملەكەتتiك قىزمەتكە ورنالاسا الماسا، وزگە قىزمەت سالالارىنا ارالاسا الماسا، بيزنەستە تابىسقا جەتە الماسا، ولاردىڭ كوكەيiندە ء“وز ەلiمiزدە نەگە وگەي بالانىڭ كۇيiن كەشiپ ءجۇرمiز؟” دەگەن ساۋالدىڭ تۋىنداماسىنا كiم كەپiل؟
تولەگەن جۇكەەۆ:
– بۇنداي پروبلەمانىڭ بارى انىق. بiراق، قازاقتiلدi اعايىندار ورىستiلiن شالاپۇشىق بiلسە جەتiپ جاتىر، ولار بيزنەستە ءوز دەڭگەيiندە تابىسقا جەتە الادى. ارينە، بۇگiنگi تاڭدا بيزنەستiڭ تiلi ورىس تiلi بولىپ تۇرعانى راس. دەگەنمەن، بيزنەستە اسا iرi تابىسقا جەتكەن مۋلتيميلليونەرلەردiڭ كوبi – قازاق ورتاسىنان شىققان، قازاق مەكتەبiن بiتiرگەن، قازاق تiلiنiڭ مايىن تامىزا سويلەيتiندەر. بيلiكتە كۇن وتكەن سايىن قازاق تiلiن بiلەتiندەردiڭ سانى ءوسiپ كەلەدi. ورىس تiلiن ناشار بiلگەنiڭ ءۇشiن وندا ەشقاندا ديسكريميناتسيا بايقالمايدى.
– قازاق تiلiندە ساپالى وقۋلىقتار مەن مەتوديكا جوق دەيسiز. جالپى، قازاقستانداعى بiلiم بەرۋ جۇيەسi قاي باعىتقا كەتiپ بارادى؟
ۋيلليام فيەرمان:
– ەگەر، بiلiم بەرۋ سالاسىنا كەلەتiن بولساق، سوڭعى 20 جىلدا كەڭەس وداعىنان قالعان جاقسى ءداستۇردiڭ ءوزiنiڭ بىت-شىتى شىقتى. ەۋروپالىق بiلiم بەرۋ جۇيەسiنە ەنەمiز دەگەن جەلەۋمەن قاي باعىتقا كەتiپ بارا جاتقانىن وزدەرi دە بiلمەيدi. بۇل پروتسەسكە قوسىلۋ ءۇشiن ماتەريالدىق-تەحنيكالىق بازا بولۋى كەرەك. مۇنداعى وقۋلىقتار مەن باسقا دا قولدا بار مۇمكiندiكتەر وعان جول بەرمەيدi.
– امەريكالىقتاردىڭ قازاق تiلiنە دەگەن مۇددەلiلiگi قانداي؟ ولار قازاقستانعا كەلسە قاي تiلدi ۇيرەنۋدi ماقسات تۇتادى؟
ۋيلليام فيەرمان:
– امەريكاندىق اسپيرانت قازاقستانعا كەلiپ زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسپاق. ەكi تiلدi بiردەي ۇيرەنۋگە ونىڭ ۋاقىتى جوق. ول قاي تiلدi تاڭدار ەدi? ارينە، ورىس تiلiن. ويتكەنi, مۇندا ورىس تiلiن بiلمەي ءومiر ءسۇرۋ تىم قيىن. بiزدiڭ ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق تiلiن ۇيرەتەدi. قازiر وعان جازىلۋشىلاردىڭ سانى تىم ازايىپ كەتتi. كەلەسi جىلى، وكiنiشكە قاراي، بiزدە قازاق تiلi ۇيرەتiلمەيتiن بولادى. قازاق تiلiن ۇيرەنۋشiلەر تەك قازاققا قاتىستى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جاساپ جۇرگەندەر. ال، بىلاي قازاقستاندا قازاق تiلiنسiز ءومiر سۇرۋگە بولاتىنىن بiلەتiندەر ونى ۇيرەنۋگە قۇلىقتى ەمەس.
وزبەكستاندا وزبەك-ورىس، وزبەك-اعىلشىن سوزدiگi بار. ال، قازاقستاندا قازاق-اعىلشىن سوزدiگi دۇرىس جاسالماعان. دەمەك، ورىس تiلiن بiلمەسەڭ، پايدالاناتىن ساۋاتتى سوزدiك تە جوق. مەن ءوز باسىم قازاق تiلiنiڭ جاناشىرىمىن.
ۋيلليام فيەرمان:
– قازاقستان وسىدان 20 جىل بۇرىنعى ۋاقىتپەن سالىستىرعاندا قانداي دەڭگەيگە جەتتi دەپ ويلايسىز؟
– ارينە، دامۋ بار. مەن ءوزiم ۋنيۆەرسيتەتتە “پوستكەڭەستiك ورتالىق ازيا” دەگەن تاقىرىپتا لەكتسيا وقيمىن. قازاقستان وسى وڭiردەگi وزگە ەلدەردەن مۇلدەم وزگەشە مەملەكەت. پروفەسسور بولاردان بۇرىن مەن كەننەسي شتاتىندا جۇمىس iستەدiم. سول كەزدە مەنi ۆاشينگتونعا شاقىردى. وندا مەن بiر جىل قىزمەت ەتتiم. سوندا جۇمىس iستەپ جۇرگەنiمدە كومسومول گازەتتەرiن وقىپ تۇراتىنمىن. بۇل 1984-1985 جىلدار ەدi. كومسومول گازەتتەرiن وقي ءجۇرiپ مەن “باتىس مادەنيەتi كەڭەس جاستارىنا قالاي جەتتi?” دەگەن تاقىرىپتا ساراپتاما جاسادىم. قازاقستان بۇل تۇرعىدان العاندا، ەۋروپالىق قۇندىلىقتارعا بەيiم ەل.
سەرiك مالەەۆ:
– مەنiڭشە، بiزدiڭ بيلiك رەسەيگە لويالدى ەكەندiگiن تانىتقانىمەن، العىشارتتارى جاسالسا، ەۋروپانىڭ قولتىعىنا بارىپ كiرۋگە دايىن. سول كەزدەرi وزبەكتەر 40%-تiڭ اينالاسىندا ەدi. قازاقستان ورتالىق ازيا ەلدەرiنiڭ اراسىندا ەۋروپاعا بەيiم بiردەن-بiر مەملەكەت.
ۋيلليام فيەرمان:
– بىلتىر مەكتەپ تۇلەكتەرiنە مەملەكەتتiك تiلدەن ەمتيحان تاپسىراتىن زاڭ جوباسى جاسالعان سياقتى ەدi. ول جۇزەگە استى ما؟
تولەگەن جۇكەەۆ:
– بۇل بيلiكتiڭ حالىقتى تىنىشتاندىرۋ ساياساتى. ەگەر، قازاق حالقى ءوزiنiڭ رۋحاني قۇقىعىن تالاپ ەتە باستاسا، بيلiك قازاق تiلiنە كوڭiل ءبولiپ جاتقان سىڭاي تانىتىپ، قانداي دا بiر قۇقىقتىق قادامدارعا جول بەرەدi. قازiر قازاق مەكتەپتەرiنiڭ تۇلەكتەرi ورىس تiلiنەن جازباشا، ورىس مەكتەپتەرiنiڭ تۇلەكتەرi قازاق تiلiنەن ەمتيحان تاپسىرادى. الايدا، بۇل ۇبت ناتيجەسiنە ىقپال ەتپەيدi. بيلiكتە ۇلتتىق دامۋ جونiنەن ستراتەگيالىق ماقسات پەن باعىت جوق. كەز-كەلگەن شەشiمدەردi اياقاستى قابىلدايدى.
سەرiك مالەەۆ:
– بيلiكتە ءارتۇرلi توپتار مەن كلاندار بار. ءار توپ ءوزiنiڭ يدەياسىن وتكiزۋگە تىرىسىپ باعادى. ماسەلەن، “جالپىقازاقستاندىق ۇلت” يدەياسىن الىڭىز. سونى بيلiكتەگi قازاققا قارسى بiر توپ ەنگiزiپ جiبەردi. بۇل يدەيانى قازاقتiلدi اقپارات قۇرالدارى جەرمەن-جەكسەن ەتتi.
تولەگەن جۇكەەۆ:
– جالپى، ءسوزدiڭ ءمان-ماعىناسىنا ۇڭiلمەي بايبالام سالۋ جيiلەپ كەتتi. ماسەلەن، ەۋروپالىق قۇندىلىقتارعا كوبiرەك كوڭiل ءبولiپ، ەۋروپاعا بەيiمدەلە باستاساق، ورىستار “قازاقتار ەۋروپاعا بەت بۇرىپ كەتەدi دە، بiزگە قيىن بولادى” دەپ ويلايدى. ال، شىن مانiندە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ، از ۇلتتاردىڭ تiلi تۋرالى ءتۇرلi حارتيالار ولاردىڭ دارگەيiن نەگiزگi ۇلتپەن تەڭەستiرiپ جiبەرەدi.
سەرiك مالەەۆ:
– بiزدەگi ورىستار كونسەرۆاتورلار. ولار ەشقانداي يدەيانى قابىلداعىلارى كەلمەيدi. ولاردىڭ نەگiزگi ويى: “بiزگە تيiسپەڭدەر. بiز مۇندا تىنىش ءومiر سۇرگiمiز كەلەدi” دەگەنگە سايادى. ال، “قازاقستاندىق ۇلتقا” كەلەتiن بولساق، ول كوزگە كورiنبەيتiن، قولمەن ۇستاۋعا كەلمەيتiن ساعىم دۇنيە. ال، “قازاق ۇلتى” دەگەنiمiز – ەلدەگi بۇكiل ۇلت پەن ۇلىس وكiلدەرiنiڭ قازاق ۇلتىنىڭ توڭiرەگiندە توپتاسۋى. قازاق ۇلتى مىڭداعان جىلدار بويىنا قالىپتاسقان، قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ۇلت. ماسەلەن، وسى دالاعا شىڭعىس حان ءارتۇرلi تايپا وكiلدەرiمەن كەلگەندە، ولاردىڭ بارلىعى قازاقتىڭ قۇرامىنا سiڭiپ كەتتi. سودان بەرi 9 عاسىر وتسە دە، ولار وزدەرiنiڭ تەگiن ۇمىتا العان جوق. ال، كەرiسiنشە، قازاق ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولiگiنە اينالدى. قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكiلدەرi دە وسىنداي ينتەگراتسيادان ءوتۋi تيiس.
قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نەگiزiندە ءۇش پرينتسيپ جاتىر: بiرiنشi, قازاق تiلiن بiلۋدi مiندەتتەۋ، ەكiنشi, ءوزi شىققان تەگiن ۇمىتپاۋ جانە 7 اتاعا دەيiن قىز الىسپاۋ، ءۇشiنشi, ارالاس نەكەلەرگە جول بەرۋ. ياعني باسقا جاقتان كەلگەن تايپالار مەن نەگiزگi تايپالاردىڭ ءوزارا جۇپتاسۋىنا مۇمكiندiك بەرۋ.
– امەريكاداعى حالىقتاردىڭ بارلىعى وزدەرiن “امەريكالىقتارمىز” دەيدi. ال، قازاقستانعا وسى ۇلگiنi ەنگiزۋ جايلى قوعامدىق پiكiر تاراعالى بiراز ۋاقىت بولدى. وعان مەملەكەت قۇراۋشى نەگiزگi ۇلت – قازاقتار دا، وزگە دياسپورا وكiلدەرi دە قارسى. سiز بۇعان نە دەر ەدiڭiز؟
ۋيلليام فيەرمان:
– امەريكادا رەسمي تiل جوق. بiراق، اعىلشىن تiلi مەن مادەنيەتi باسىمدىققا يە. ال، تولقۇجاتقا ءار ۇلتتىڭ اتىن جازۋ امەريكادا مۇمكiن ەمەس. ال، قازاقستاننىڭ وزiندiك دامۋ جولى جانە قالىپتاسۋ تاريحى بار ەل. سوندىقتان، مۇندا امەريكا سياقتى بولۋ مۇمكiن ەمەس بولار. قازاق تiلiن ۇيرەتۋگە ماجبۇرلەۋ كەرەك جوق، كەرiسiنشە، قاجەتتiلiك تۋدىرۋ قاجەت.
– امەريكا كونگرەسi پوستكەڭەستiك ەلدەردە رەسەيدiڭ ىقپالىن السiرەتۋ ماقساتىندا اجەپتاۋiر قارجى بولگەن ەكەن. دەمەك، بۇل قارجى سول ەلدەردەگi ۇلتتىق تiلدi دامىتۋ ماقساتىندا بولiنگەن قارجى ما؟
– وكiنiشكە قاراي، مەنiڭشە، امەريكا پوستكەڭەستiك مەملەكەتتەردە تiلدەردi دامىتۋ ءۇشiن ەشقانداي كومەك بەرiپ وتىرعان جوق. ەگەر، رەسەيدiڭ ىقپالىن ازايتۋ ماقساتىندا قارجى بولسە، وندا اعىلشىن تiلiن دامىتۋ ماقساتىندا ءبولiنiپ جاتىر.

اڭگiمەلەسكەن ەسەنگۇل كاپقىزى
«تۇركىستان» گازەتى 28 مامىر 2009 جىل