جۇما, 29 ناۋرىز 2024
جاڭالىقتار 4014 0 پىكىر 29 مامىر, 2009 ساعات 04:39

الماتى اپورتىن قايتا تىرىلتۋگە كىم كەدەرگى؟

قالانىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانىنداي، الماتى – ەجەلدەن المانىڭ وتانى. بۇل جەر سان عاسىر بۇرىن المالىق اتانىپ، مۇندا المانىڭ نەشە الۋان ءتۇرى وتىرعىزىلىپ، وسىرىلگەن. تاريحتان بەلگىلى جايت، ەجەلگى «جىبەك جولىمەن» جۇرگەن كوپەستەرگە جەرگىلىكتى تۇرعىندار امانات ايتىپ، ولار الەمنىڭ قاي جەرىندە قانداي الما سورتى بولسا، سونى المالىلىق باعباندارعا اكەلىپ بەرىپ وتىرعان. وسىلايشا، ورىستار كەلىپ قونىستانعانعا دەيىن دە ەجەلگى المالىق (قازىرگى الماتى) الما اتاۋلىنىڭ وتانى اتانعان. مۇنى كونە تاريح تا راستاي تۇسەدى.

قالانىڭ اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇرعانىنداي، الماتى – ەجەلدەن المانىڭ وتانى. بۇل جەر سان عاسىر بۇرىن المالىق اتانىپ، مۇندا المانىڭ نەشە الۋان ءتۇرى وتىرعىزىلىپ، وسىرىلگەن. تاريحتان بەلگىلى جايت، ەجەلگى «جىبەك جولىمەن» جۇرگەن كوپەستەرگە جەرگىلىكتى تۇرعىندار امانات ايتىپ، ولار الەمنىڭ قاي جەرىندە قانداي الما سورتى بولسا، سونى المالىلىق باعباندارعا اكەلىپ بەرىپ وتىرعان. وسىلايشا، ورىستار كەلىپ قونىستانعانعا دەيىن دە ەجەلگى المالىق (قازىرگى الماتى) الما اتاۋلىنىڭ وتانى اتانعان. مۇنى كونە تاريح تا راستاي تۇسەدى.
ال الماتىنىڭ اپورتىنا كەلسەك، سول جاقسى ءداستۇر جال¬عاسىن تاۋىپ، 1865 جىلى ۆو¬رونەج گۋبەرنياسىنىڭ ەگور رەدكو ەسىمدى تۇرعىنى ەجەل¬گى المالىق قالاسىنا (قا¬زىرگى الماتى) قونىس اۋ¬دار¬عاندا وزىمەن بىرگە ءبىرسىپىرا ال¬ما كوشەتتەرىن الا كەلە¬دى. ءسويتىپ «ەگوردىڭ الاتاۋدىڭ باۋرايىنا ءوز قولىمەن ەككەن ءبىر¬نەشە تال الماسى ۋاقىت وتە كەلە، دالىرەك ايتقاندا، 15 جىل¬دان سوڭ الىپ اپورت باعى¬نا اينالدى» دەگەن پىكىردى قا¬لا¬نىڭ قارت تۇرعىندارى جاس¬تارعا جىر عىپ ايتادى. ءسوي¬تىپ، مۇنىڭ ءوزى ءدال وسى ايماقتىڭ اپورت الماسىن وسىرۋگە ەجەل¬دەن وتە قولايلى بول¬عان¬دىعىن ناقتى ايقىنداي ءتۇ¬سە¬دى. مۇندا العاشقى جىل¬دار¬دىڭ وزىندە سالماعى 400 گرامم، ءدامى ءتىل ۇيىرەتىن الما¬نىڭ ءتۇرى پايدا بولادى. ال قا¬راپايىم شارۋا ەگور اپورت¬تىڭ كوشەت¬تەرىن سۇراپ كەلگەن تۇرعىندارعا ونى ءوسىرۋدىڭ تەحنولوگيا¬سىن دا تالماي ۇيرەتەدى. وسى¬لايشا، الماتى اپورتىنىڭ با¬عى جانادى. مىسالى، 1908 جى¬لى العاش رەت گەرمانيادا وتك¬ەن باۋ-باقشا ونىمدەرىنىڭ كور¬مەسىندە كونە قالا ال¬ما¬لىقتا وسىرىلگەن اپورت الماسى وتە جوعارى باعالاندى. وسى كور¬مەگە قاتىسقان كورنەكتى بيولوگ-عالىم ا. گاگارين: «مان¬نگەيم (گەرمانيا) قالا¬سىن¬داعى كورمەدە المالىق¬تىڭ اپورتى ءوزىنىڭ قايتا¬لان¬باس دامىمەن، كولەمىمەن باۋ-باق¬شا عالىمدارى مەن كوميس¬سيا مۇشەلەرىن قايران قال¬دىر¬دى»، – دەپ جازدى ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە. شىندىعى، وسى!
اپورتتىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ول باسقا المالارداي كەز كەل¬گەن جەردە وسپەيدى. تەك عانا تو¬پىراعى شۇرايلى تاۋ بەتكەيىندە، تەڭىز دەڭگەيىنەن 900 – 1200 مەتر بيىكتىكتە جاقسى وسە¬دى. مۇنى باۋ-باقشا زەرت¬تەۋ¬شى عالىمدار دالەلدەپ تە وتىر. ءتىپتى تاريحتان بەلگىلى ءبىر جايت، سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى لەو¬نيد برەجنەۆ ءوزى بيلىك قۇرعان جى¬لدارى الماتىدان كرەم¬ل¬¬گە اپورت الماسىنىڭ ۇزدىك¬سىز جەتكىزىلىپ تۇرۋىن كۇن بۇل¬جىتپاي ورىندايتىن تاپ¬سىر¬ما رەتىندە ءوزىنىڭ كومەك¬شى¬لەرىنە جۇكتەگەن كورىنەدى. ءمى¬نە، مۇنىڭ ءوزى الماتى اپور¬تى¬نىڭ ماڭىزى قانشالىقتى بول¬عاندىعىن كورسەتسە كەرەك. ءبىر عانا دەرەك، 1970 جىلى ال¬ماتى ايماعىندا ون ميل¬ليون¬عا جۋىق الما اعاشتارى بول¬سا، مۇنىڭ ءتورت ميلليوننان اس¬تا¬مى اپورت الماسىنىڭ ۇلە¬سىنە ءتيىپتى. ەگەر وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، كەڭەس وداعىنا تا¬قىرباس نيكيتا حرۋششەۆ باس¬شىلىق ەتكەن جىلدارى باس¬قا ەمەس، الماتىدا ىقشام اۋ¬داندار سالۋ ماقساتىندا سان مىڭداعان گەكتار القاپتا جاي¬قالىپ جەمىس بەرىپ تۇرعان اپورت الماسىنىڭ باعى وتا¬لىپ كەتىپتى. ول – ول ما، ەگەر شىن¬دىعىن ايتساق، الماتى قا¬لا¬سىن ءار جىلداردا باس¬قار¬عان باسشىلار اپورت الما¬سى¬نا قاس جاۋىنداي ءشۇي¬لى¬گىپ¬تى. مىنە، سونىڭ سالدارىنان كۇنى كەشە الەمدى تاڭدان¬دى¬رىپ، تامساندىرىپ كەلگەن، ءسوي¬تىپ، الماتىنىڭ عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ اتىن اي¬داي الەمگە پاش ەتكەن، شە¬تەل¬دىكتەردى وزىنە ىڭكار ەتكەن ءاي¬گىلى اپورت باقتارى كوزدەن بۇل- بۇل ۇشىپ، ارمانعا اي¬نالىپ بارادى. ال قالانىڭ قا¬زىرگى باسشىلارى كوشە بوي¬لارىنا «اپورتتى ساقتاپ قا¬لايىق!» دەگەن ماتىندەگى بي¬ل¬بورد¬تار¬دى، ال كوكتوبەگە اپورت¬تىڭ جان¬سىز «بەينە ەس¬كەرت¬كىشىن» قويۋ¬مەن عانا شەك¬تەلىپ قالدى. ءسىرا ولار دا اپورت¬تى اڭساپ جۇرگەن بولۋى كە¬رەك. بالكىم، بۇل اپورت با¬عىن جاڭعىرتۋعا دارمەن¬سىز¬دىك¬تەن بولار. دە¬گەن¬مەن ازىرگە ال¬ماتىنىڭ كو¬نە¬كوز باعبان¬دارى عانا ايگىلى اپورت¬تى جان-ءتان¬دەرىمەن ساق¬تاپ قالۋعا بەيىل.
اتتا گۋليەۆ، الماتى وب¬¬¬لى¬سى «الاتاۋ» اۋىلىنىڭ تۇر¬¬عىنى:
– بىزدەر، ءبىرتوپ باعبان¬دار¬¬دىڭ اپورت الماسىنىڭ جو¬عىن جوقتاپ جۇرگەنىمىزگە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. نە¬گە دەسەڭىز، شەنەۋنىكتەردىڭ كە¬سىرىنەن كەشەگى الما باقتارى اياۋ¬سىزدىقپەن وتالىپ، القاپ جە¬كەمەنشىك ادامدارعا ساتى¬لىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان كەشەگى الما باعى ورنىنا قال¬تالىلار مەن بايلار ءزاۋلىم كوت¬تەدجدەر سالىپ تاستادى. تىم بولماعاندا الما باعى¬نىڭ قالعان القابىن قورعاپ قالۋ ماقساتىندا ءبىز زاڭدىق تۇر¬عىدان تالاي مارتە سوتقا ءجۇ¬گىندىك. الايدا قاراساي اۋدا¬نىنىڭ وسى ءىستى قاراعان سۋديا¬لارى زاڭدى بەلىنەن با¬سىپ، ورەسكەل زاڭ بۇزۋشى¬لىق¬تارعا جول بەردى. سونىڭ سال¬دارى¬نان ءبىزدىڭ اپورت الما با¬عىن ساقتاپ قالۋ ماقساتىن¬دا¬عى ءىس-ارەكەتىمىز، جاناي¬قايى¬مىز ەشكىمگە دە كەرەكسىز بو¬لىپ قالىپ وتىر. شىن¬تۋاي¬¬تىنا كەلسەك، بۇرىنعى «الا¬تاۋ» سوۆحوزىنداعى باۋ-باق¬شا بۇرىن مۇندا ءومىر ءسۇر¬مەگەن قايداعى ءبىر ادام¬دار¬دىڭ مەنشىگىنە ءتيىپ وتىر. ال ولار الما باعىن وتاپ، ءوز ءبىل¬گەن¬دەرىن جاساۋدا. ءبىز ۇكى¬مەت¬تىڭ اراشا ءتۇسۋىن وتىنەمىز.
ەرجان احمەتوۆ، «الا¬تاۋ» اۋىلىنىڭ كونەكوز باع¬بانى:
– ءبىز ءومىر بويى تۇرمىس كە¬شىپ كەلە جاتقان «الاتاۋ» اۋى¬لى اپورت الماسىن ءوسىرۋ¬دەن ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر كوش¬باستاۋشى ەدى. كەڭەس وداعى ۋاقى¬تىندا ءبىز 1340 گەكتار ال¬قاپقا اپورت ءوسىرىپ، سول ال¬قاپ¬تى كۇتىپ-باپتادىق. اپورتتى ەلى¬مىزدىڭ قاجەتىنە، ءتىپتى ار¬نايى تاپسىرىسپەن ماسكەۋگە، بىرقاتار شەتەلدەرگە جونەلتىپ تە تۇردىق. ال قازىر شە؟ قازىر الما باعى قىرقىلىپ بىتۋگە اي¬نالدى. ءبىزدىڭ سان جىلدار بوي¬عى ولشەۋسىز ەڭبەگىمىز، ماڭ¬داي تەرىمىز جەرگىلىكتى شە¬نەۋنىكتەردىڭ ويلانباي جا¬ساعان قادامىنىڭ «قۇربانى¬نا» اينالدى. قۇرباندىققا اي¬نالدى دەيتىنىم سول، الما با¬عىنىڭ ورنىنا جاڭبىردان كەيىن¬گى ساڭىراۋقۇلاقتاي بيىك-بيىك دۋالدار مەن شا¬تى¬رى اسپانمەن تىلدەسكەن كوت¬تەد¬¬جدەر پايدا بولدى. ەڭ وكى¬نىشتىسى، ۇكىمەتتىڭ شەشىمىمەن رەس¬پۋبليكانىڭ تۇكپىر-تۇك¬پىرىن¬دە بارلىق اۋىل تۇرعىن¬دا¬رىنا زاڭدىق تۇرعىدان تيە¬سىلى جەر تەلىمدەرى ءبولىپ بە¬رىلۋ¬دە. ال «الاتاۋ» اۋىلىنىڭ ەجەلگى باعباندارىنا ءالى كۇن¬گە دەيىن ءبىر شوكىمدەي جەر تە¬لى¬مى تيگەن جوق. ەگەر اپورت با¬عىن ساقتاپ، وندا الما وسىرۋگە مەم¬لەكەتتىڭ جاعدايى كەل¬مە¬سە، بىزگە زاڭعا سايكەس جەردى ءبو¬لىپ بەرسىن. سەبەبى، ءبىزدىڭ ەجەل¬گى الماتى اپورتىن قاي¬تا¬دان قالپىنا كەلتىرۋگە تو¬لىق مۇمكىندىگىمىز بار. ەگەر ءبۇ¬گىن ءبىز كەيىنگى ۇرپاققا اپورت الماسىن ءوسىرۋدىڭ ءتاسىل¬دە¬رى مەن ەرەجەلەرىن ۇيرەت¬پە¬سەك، كۇنى ەرتەڭ بارىنە دە كەش بو¬لادى. سوندىقتاندا ەل باس¬شىلارى اپورتتىڭ بولا¬شا¬عى¬نا بەي-جاي قاراماي، وسى ءما¬سەلەنى وڭدى شەشۋگە قول ۇشىن بەرگەنى ءجون. بىلە ءبىل¬سەك، ال¬ما¬تىنىڭ اپورتى ار¬قى¬لى تاۋەل¬سىز ەلىمىز – قازاق¬ستان¬دى الەم ەلدەرىنە بارىن¬شا جارقىراتا كورسەتۋىمىزگە بو¬لادى. باسقانى بىلاي قوي¬عان¬دا، اپورتتى تاۋەلسىز قازاق ەلى¬نىڭ برەندىنە اينالدىراتىن كەز جەتتى. ءبارى دە ءبىزدىڭ ءوز قو¬لى¬مىزدا!
PS:
ءبىر عاجابى، سوناۋ ءبىر جىلدارى ءدال وسى الماتىدا سالماعى 1 كەلى 800 گرامم اپورت ءوسىرىلىپ، مۇنىڭ ءمانىسىن شەتەلدىك عالىمداردىڭ وزدەرى بىرنەشە اي بويى زەرتتەگەن-ءدى. ءتىپتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق بانكى 2008 جىلى «الماتى اپورتى» دەگەن جازۋى مەن سۋرەتى بار قۇنى 500 تەڭگەلىك كۇمىس اقشانى اينالىسقا شىعاردى. ال وسىدان تۋرا ءۇش جىل بۇرىن الما اتاۋلىنىڭ عاجايىپ سورتى الماتىنىڭ اپورتىن قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ شەشىمىمەن عالامدىق باعدارلاما قولعا الىنعان-دى. دالىرەك، ايتقاندا، سول جىلى «قازاقستاننىڭ تاۋلى ايماعىنداعى الۋان ءتۇرلى باۋ-باقشانى، ونىڭ ىشىندە، اپورتتى ساقتاپ قالۋ» جونىندەگى حالىقارالىق باعدارلاماعا سايكەس شەتەلدەردەن 6,5 ميلليون اقش دوللارى كولەمىندە دونورلىق كومەك بولىنگەن-ءدى. الايدا، وسىناۋ مول قارجىنىڭ قايدا جۇمسالعانى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق كۇيىندە قالىپ وتىر. تەك «باياعى جارتاس، سول جارتاس» كۇيىندە. سەبەبى ءال-ءازىر اپورتتىڭ تاعدىرىنا اراشا تۇسەتىن شەنەۋنىك تابىلماي وتىر. بالكىم، ونداي ازامات قالتالى اعايىندار اراسىنان تابىلىپ قالار.

 

 

جومارت مولداحمەتۇلى
«ايقىن» گازەتى، 28 مامىر 2009 جىل

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

العىس ايتۋ كۇنى

العىس ايتۋ كۇنى جانە ونىڭ شىعۋ تاريحى

جومارتبەك نۇرمان 1579
الاشوردا

قوجانوۆ مەجەلەۋ ناۋقانىندا (جالعاسى)

بەيبىت قويشىباەۆ 2280
عيبىرات

قايسار رۋحتى عازيز جان

مۇحتار قۇل-مۇحاممەد 3606