ۇلى تۇران جانە ونىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى
«اباي اقپارات» قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورى قاراشا ايىنىڭ 25-ءى كۇنى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىندا تاريحشى جۇماجان ءبايجۋميننىڭ «تۇران» ادامزات قوعامىنىڭ تاريحىنا كوزقاراس» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساپ، «ازامات» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبىنىڭ وتىرىسىن وتكىزدى
اتالعان جيىنعا قاتىسقان شەشەندەر اڭگىمە بارىسىندا تومەندەگى جايتتاردى اڭگىمە قىلدى.
تاريحشى جۇماجان ءبايجۋميننىڭ «تۇران» ادامزات قوعامىنىڭ تاريحىنا كوزقاراس» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە وراي«ازامات» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبى وتكىزگەن وتىرىسقا وراي سويلەنگەن سوزدەر.
راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:
وتاندىق تاريحتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى كەلەلى ءىستىڭ باستالعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەلسەندىلىگى ارقاسىندا قالىڭ جۇرتشىلىق قازاق تاريحىنىڭ بەيتانىس قىرلارىنان ءبىرشاما دەرەك پەن دايەك الدى. الىس-جاقىن شەت ەلدەر مۇراعاتتارىنان بىرقاتار تاريحي قولجازبالار جەتكىزىلدى. جانە وسى سىندى سان شارۋا قولعا الىندى. بىزدىڭشە، باسىم باعىتتى ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن بىلىكتى وقىتىلۋىنا بەرۋ قاجەت.
«اباي اقپارات» قازاق ينتەرنەت كەڭىستىگىن دامىتۋ قورى» قوعامدىق قورى قاراشا ايىنىڭ 25-ءى كۇنى Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسىندا تاريحشى جۇماجان ءبايجۋميننىڭ «تۇران» ادامزات قوعامىنىڭ تاريحىنا كوزقاراس» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساپ، «ازامات» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبىنىڭ وتىرىسىن وتكىزدى
اتالعان جيىنعا قاتىسقان شەشەندەر اڭگىمە بارىسىندا تومەندەگى جايتتاردى اڭگىمە قىلدى.
تاريحشى جۇماجان ءبايجۋميننىڭ «تۇران» ادامزات قوعامىنىڭ تاريحىنا كوزقاراس» اتتى كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرىنە وراي«ازامات» ينتەللەكتۋالدىق كلۋبى وتكىزگەن وتىرىسقا وراي سويلەنگەن سوزدەر.
راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:
وتاندىق تاريحتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى كەلەلى ءىستىڭ باستالعانىنا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بەلسەندىلىگى ارقاسىندا قالىڭ جۇرتشىلىق قازاق تاريحىنىڭ بەيتانىس قىرلارىنان ءبىرشاما دەرەك پەن دايەك الدى. الىس-جاقىن شەت ەلدەر مۇراعاتتارىنان بىرقاتار تاريحي قولجازبالار جەتكىزىلدى. جانە وسى سىندى سان شارۋا قولعا الىندى. بىزدىڭشە، باسىم باعىتتى ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن بىلىكتى وقىتىلۋىنا بەرۋ قاجەت.
وسى تۇرعىدا ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ەلىمىزدىڭ بىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارىندا دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىردىق. اتاپ ايتقاندا، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە، سۋلەيمان دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە جانە ە.بۋكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە تاريحشى-عالىمدار، وقىتۋشى پروفەسسورلىق قۇراممەن جانە دوكتورانتتار، ماگيسترانتتار، ستۋدەنتتەر قاتىسۋىمەن وتاندىق تاريحقا قاتىستى ءتۇرلى تاقىرىپتاردا وتكىزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەلدەر تاسپاعا جازىلىپ الىندى.
اتالعان جوبا ماقساتى - ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستار - وتان تاريحىن وقىتۋ، زەرتتەۋ جانە جاريالاۋ باعىتتارىن ايقىنداۋ. ياعني، ءبىرىنشى مىندەت جوبا بويىنشا جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردى ناسيحاتتاۋ بولسا، ەكىنشىسى – وتاندىق تاريحتى زەردەلەۋ بارىسىنداعى ناقتى ىستەردى ءوز كوزىمىزبەن كورىپ، تارازىلاۋ. بۇل رەتتە ۇلتتىق تاريحىمىزدى زەرتتەۋ مەن بىلىكتى وقىتۋ جۇيەسىنە قوعامدىق پىكىر قوزعاۋ ارقىلى ءوز ۇلەسىمىزدى قوسا الامىز. ال دوڭگەلەك ۇستەلدەر باسىندا تالقىلانعان ماسەلەلەر اياسىنداعى مىندەتتەردى شەشۋ كەشەندى جۇمىس جوسپارى مەن ناقتى ءىس-شارالارعا بايلانىستى بولسا كەرەك.
سونىمەن جوبا بارىسىندا ءبىز كوز جەتكىزگەن ماسەلە - بۇگىنگى كۇنگى تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا قازاقستان تاريحىن وقىتۋدا، عىلىمي تۇرعىدا پايىمداۋدا قانداي ۇستانىمدار باسشىلىققا الىنۋ كەرەك؟
مەملەكەتتىڭ دامۋىنا تىكەلەي اسەر ەتۋشى فاكتورلاردىڭ ءبىرى ساليقالى ساياسات، تۇراقتى ەكونوميكامەن قاتار، ۇلتتىق يدەولوگيا ەكەنى بەلگىلى. ۇلتتىق يدەولوگيا قوعامدى ءبىر ماقساتقا جۇمىلدىرىپ، سول ماقساتقا جەتۋدە بىرىگىپ ارەكەت ەتۋگە شاقىرادى. ۇلتتىق يدەولوگيانى قالىپتاستىرۋدىڭ جولى كوپ. سونىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيى وتاندىق تاريحتى ناسيحاتتاۋ.
تاريح – حالىقتىڭ جادى مەن زەردەسى. ەندەشە، «وتكەندى بىلمەي بولاشاقتى بولجاۋ مۇمكىن ەمەس». شىنايى ەل تاريحىن ءبىلۋ ارقىلى تاريحي سانا بەكيدى، تاريحي سانا ارقىلى ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى. بۇل تۇپتەپ كەلگەندە تاۋەلسىزدىگىڭىزدىڭ باياندى بولۋىنىڭ كەپىلى.
جوبا بارىسىندا وسىعان كوز جەتتى. ۇلتتىق تاريحتى زەردەلەۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ەلىمىزدىڭ بىرقاتار جوعارى وقۋ ورىندارىندا وتكەن دوڭگەلەك ۇستەلدەردە كوتەرىلگەن سان ءتۇرلى پىكىر-كوزقاراستار، ۇسىنىس-تىلەكتەردى تۇجىرىمدار بولساق تومەندەگىشە.
1. دامىعان بىرقاتار ەلدەر ءۇشىن تاريح تاربيە قۇرالى. ايتالىق، تۇركيادا حالىق ءۇشىن تاريحتىڭ ماڭىزدىلىعى - ۇرانشىل تاريح، جالپى تاريح، عىلىمي تاريح بولىپ بولىنەدى. ساباق الار تۇسىمىز وسى. بىزدە جالپى تاريح پەن عىلىمي تاريح ماسەلەسىندە اتقارىلىپ جاتقان شارۋالار بارشىلىق. ال ۇرانشىل تاريح، ياعني جاستاردى تاريحي تۇرعىدا وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدە جۇمىستار جوقتىڭ قاسى. «سەن قازاقسىڭ، سەنىڭ اسقاق تاريحىڭ بار! تاريحىڭ تۇعىرلى تۇلعالارعا، ءادىل دە وتكىر بي-شەشەندەرگە، ەرجۇرەك باتىرلاعا باي! ەندەشە سەن دە ۇلى ەلدىڭ ۇلانى رەتىندە ۇلتىڭا قىزمەت ەت!» - دەگەن تۇرعىدا جاستاردى تاريحي - وتانشىلدىق رۋحتا تاربيەلەۋدىڭ جۇيەسىن بالا-باقشا قابىرعاسىنان باستاپ، قالىپتاستىرۋ قاجەت-اق;
2. جوعارى وقۋ ورىندارىندا، كوللەدجدەر مەن مەكتەپتەردە «تاريحي ءتۋريزمدى» دامىتۋدىڭ جۇيەلى جوسپارىن جاساۋ كەرەك. ستۋدەنتتەر مەن وقۋشىلاردى تەوريالىق بىلىممەن قاتار، تاريحي ورىندار مەن مۇراجايلارعا اپارىپ، ءوز كوزدەرىمەن كورسەتىپ، سەزىنتۋدىڭ اسەر-ىقپالى زور بولماق;
3. تاريحتى جاسايتىن تۇلعالار. «تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى اياسىندا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسور-وقىتۋشىلار قۇرامى «تۇلعاتانۋ» جوباسىن دايارلاپ، وقۋ جۇيەسىنە ەنگىزۋ قاجەت;
4. قازاقستان تاريحى ءپانى بويىنشا ەلەكتروندى وقۋ قۇرالدارىن ازىرلەۋ كەرەك;
6. جوعارى وقۋ ورىندارىندا ۇلتتىق سانانى، ۇلتتىق يدەيانى قالىپتاستىرۋ ماقساتىندا عىلىمي ورتالىق قۇرۋ ۋاقىت تالابى;
7. «تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى اياسىندا بۇگىندە «ولكەتانۋ» ءپانىن وقىتۋ ماڭىزدى. جانە دە تاريحشى ماماندىقتارىنىڭ ەلەكتيۆتى پاندەرى قاتارىنا «ولكەتانۋ» ءپانىن ەنگىزۋدى قولعا الۋ قاجەت;
8. الەمدىك ءبىلىم بەرۋ ستاندارتىنا سايكەس اعىلشىن توبىنداعى ماماندىقتارعا "قازاقستان تاريحى اعىلشىن تىلىندە" اتتى ءپاندى وقىتۋدى ەنگىزۋ كەرەك.
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى:
ء«بىز وتپەلى كەزەڭنىڭ ۇرپاعىمىز. ارالىق بۋىنبىز» دەيدى. ء«بىزدىڭ بۋىننىڭ باسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك جۇگى وراسان» دەپ سەزىنەدى. كوپ ويلارى، كونتسەپتۋالدىق كوزقاراستارى اعا بۋىن تاراپىنان سىنعا ۇشىراۋى مۇمكىن. ال كەلەشەك ۇرپاققا قاجەت بولۋ-بولماۋى ەكىتالاي. ولارعا قازىردىڭ وزىندە ايىپ كوپ. «ۇلتشىل» دەدى، ەندى «فاشيستەر» دەپ اشىق مالىمدەدى. قانداي ايىپتى دا كوتەرىپ، مەملەكەتتىك، ەلدىك تۇرعىدا ەرەن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن بۋىن. ەڭ باستىسى، بۇگىنگى ساياساتقا، قوعامدى دامىتۋعا دەگەن تىڭ كوزقاراس، وزگەشە پىكىر، تالماي ىزدەنۋ بار. ەندىگى ءسوز - ارالىق بۋىننىڭ كورنەكتى وكىلى، ساياساتتانۋشى، «اباي-اقپارات» قوعامدىق قورىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى ايدوس سارىم مىرزادا.
قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارىنا «ۇلتشىل» دەپ تە، «فاشيست» دەپ تە ايىپ تاعۋ ءۇردىسى قايتا بەلەڭ الدى. ءبىر كەزدەگى يمپەريالىق ساياساتتى ەسكە تۇسىرەدى. «فەيسبۋكتا» وسى ماسەلەگە وراي قازاقتىلدىلەر مەن ورىستىلدىلەر اراسىندا «سوعىس» ءجۇرىپ جاتىر. ەكىنشى جاعىنان، مۇنداي مالىمدەمەلەرگە تويتارىس بەرمەي-اق ءۇنسىز قويا سالۋ كەرەك پە؟ «يت ۇرەدى، كەرۋەن كوشەدى» دەپ...
- ماسەلەنىڭ ءمانىسى تەرەڭدە. ءبىز انىق اڭعارىپ وتىرعان جايت: بۇگىنگە دەيىن قازاقستانداعى داۋ-داماي تەك ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ ىشكى شارۋاسى بولىپ كەلسە، بۇگىن بۇعان رەسەيدىڭ، ورىستىڭ بەلگىلى ساياساتتانۋشىلارى، جۋرناليستەرى مەن بلوگەرلەرى تىكەلەي ارالاسىپ، ءتىپتى ارانداتۋعا دا تىرىسىپ وتىر. جاقىندا ءبىزدىڭ كەيبىر تەلەارنالارىمىز وسىنداي «قارماققا» ىلىگىپ، ارانداپ تا قالا جازدادى: ءورىستىلدى ازاماتتار عالامتوردا «وككۋپاي پەدوفيلياي» اتتى اكتسيا ۇيىمداستىرعان. شىندىعىنا كەلگەندە، بۇل بىزدەگى ورىس ۇيىمدارىنىڭ ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەيتىن شارۋا. باسقاشا ايتقاندا، ماسكەۋدىڭ تاراپىنان تەحنولوگيالىق تۇرعىدان ۇيىمداستىرىلعان ساياسي اكتسياسى دەپ باعا بەرۋگە بولار. اڭداپ قاراساق، ولاردىڭ تاڭداعان ورنى دا تەگىن ەمەس: 28 پانفيلوۆشىلار پاركى. ەرجۇرەك پانفيلوۆشىلار ەسكەرتكىشىنىڭ الدىندا ورىستىڭ 4-5 جىگىتى قازاقتىڭ ءبىر ناشارىن تاۋىپ الىپ، تەپكىلەپ جاتىر. بۇدان بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە سيمۆولدىق ماعىنا تابۋعا بولادى. ەگەر قازاقستان مەن رەسەي شىن مانىندە ەكى اراداعى كەلىسىمدەرگە ساي وداقتاس مەملەكەتتەر بولسا، رەسەيدىڭ ىشكى جانە ارنايى قىزمەت ورگاندارى قازاقستان جەرىندە اگەنتتىك اشۋ، اقپارات جيناۋسياقتى جۇمىستاردان باس تارتۋى ءتيىس. ءبىز قازىر ماسكەۋدە، تاتارستاندا نەمەسە باشقۇرتستاندا «سەندەر تاۋەلسىزدىك الۋ ءۇشىن كۇرەسىڭدەر» دەپ ۇگىت-ناسيحات جاسايتىن بولساق، وندا بۇل رەسەيگە قارسى قاساقانا جاساعان ءىس-ارەكەت دەپ باعالانادى. ەندەشە، نەگە رەسەيدىڭ بلوگەرلەرى، جۋرناليستەرى، ساياساتكەرلەرى قازاقستاننىڭ ىشكى ىسىنە قول سۇعادى؟ نەگە ولار بىزگە اقىل ۇيرەتەدى؟ ولار ءتىپتى بىزدەگى بەلگىلى ءبىر توپتاردى ۇيرەتىپ، ءوزىمىزدى وزىمىزگە قارسى ايداپ سالىپ وتىر.
- سوندا، سىزدىڭشە، كراسيەنكونىڭ سىزدەردى «فاشيستەر» دەپ جاريالاۋى بىرەۋدىڭ ايتاقتاۋىنان تۋىنداعان ارەكەت دەپ سانايسىز با؟
- بىرىنشىدەن، ايتاقتاۋ. ەكىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر ۇيىمداستىرۋ شارالارى بار ەكەنى انىق قوي.
- ماقساتتارى نە؟
- ماقساتتارى بىرەۋ-اق - بيلىكتە، قوعامدىق ورتادا قازاق ۇلتشىلدارى تۋرالى تەرىس پىكىر-كوزقاراس قالىپتاستىرۋ. «ولار ءبىزدىڭ رەسەيمەن وداقتاس بولۋىمىزعا قارسى» دەگەندەي قوعامدىق پىكىر تۋدىرۋ. مىسالى، عالامتورداعى داۋ-دامايعا ارالاسىپ جۇرگەن ازاماتتاردىڭ دەنى بەلگىلى ءبىر كومپانيالاردا، بانكتەردە جەتەكشى قىزمەتتەردى اتقارىپ وتىر. ەشقايسىسى قاراتابان ەمەس. مىسالى، كرەملدىڭ تمد-عا قاتىستى ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا اتسالىسقان كولەروۆ دەگەن ازامات بار. ول ۋكراينا، ارمەنيا ت.ب. مەملەكەتتەردەگى جاعدايدى ۋشىقتىردى، ەندى قازاقستانعا كەلىپ، «Regnum» دەگەن اقپاراتتىق اگەنتتىك قۇرادى دا، سول ارقىلى بەلگىلى ءبىر قوعامدىق پىكىر قالىپتاستىرادى. ونىڭ ۇستىنە، قازىر رەسەي «قايتكەندە قازاقستاندى ۋىسىمنان شىعارمايمىن» دەپ وراسان مول قارجى ءبولىپ جاتىر. ونىڭ قوماقتىلىعى سوندا، ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن بولىنگەن اقشا ونىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى. ول قارجىنىڭ قازىردىڭ وزىندە قازاقستانعا كەلىپ، دىتتەگەن جەرىنە جەتىپ جاتقانىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە ءجۇرمىز. كەشە عانا سابىلىپ جۇرگەن ازاماتتار بۇگىندە ءبىر-ءبىر سايتتىڭ قۇلاعىن ۇستاپ، ءبىر-ءبىر تالداۋ ورتالىعىن اشىپ، «انتيفاشيستىك كوميتەت» دەگەندى قۇرىپ الدى. كەزىندە ۋكرايناداعى «انتيفاشيستىك كوميتەت» دەگەن ۇيىمنىڭ كوشىرمەسى ىسپەتتەس. بىزدەگى «انتيفاشيستەر» وسى ۋكرايناداعى جالعان ۇيىمعا مۇشە بولىپ، «قازاقستاندا دا فاشيزم دامىپ كەلەدى» دەگەن اڭگىمە ايتىپ ءجۇر. ەستەرىڭىزدە بولسا، 37-جىلى اتىلىپ، باسى ايداۋعا تۇسكەن الاش ازاماتتارى نە «جاپون تىڭشىسى» نە «فاشيست» دەگەن ايىپتارمەن ۇستالعانى بەلگىلى. وتكەن جىلى مۇستافا شوقايدى، وعان قاتىستى ءسوز ايتقان ازاماتتاردى «فاشيست» دەپ كۇيە جاعۋعا تىرىسقاندار بولدى. قۇدايعا شۇكىر، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمنىڭ دا، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دە اۋىزبىرشىلىگى باسىم ءتۇسىپ، ۇلت قاھارمانىن اقتاپ الدىق.
- قازاقستان اقپارات كەڭىستىگىنىڭ قانشا پايىزى رەسەيدىڭ ىقپالىندا دەپ ويلايسىز؟ عالامتوردى قوسا العاندا؟
- وسىدان بىرەر جىل بۇرىن سول كەزدەگى پرەمەر-مينيستر كارىم ءماسىموۆتىڭ ايتقان ءسوزى بار ەدى: «ەلىمىزدىڭ 55-60 پايىزى رەسەي اقپارات نارىعىنىڭ ىقپالىندا» دەگەن. سونشا حالىق رەسەيدىڭ تەلەارنالارىن كورىپ، رەسەيدىڭ گازەتتەرىن وقيدى. جالپى، قازاقستانداعى ءورىستىلدى ينتەرنەتتى دە مەن «كازnet» دەپ سانامايمىن، ول رۋنەتتىڭ جالعاسى عانا. بايقاپ قاراساڭىز، قازاقستانداعى ءورىستىلدى ءىرى جوبالاردىڭ كوبىسىن جاساعان - رەسەيدىڭ توپ-مەنەدجەرلەرى. سامارادان ت.ب. قالالاردان كەلگەن بەلگىلى ءبىر ساياساتتى، بەلگىلى ءبىر كوزقاراستى تىقپالاپ جۇرگەن ازاماتتار.
- ەندەشە، بۇعان قارسى قالاي كۇرەسەمىز؟ نە ىستەۋ كەرەك؟
- بىرىنشىدەن، ءبىزدىڭ ۇكىمەت قانشا شەكتەۋ قويعىسى كەلسە دە، بەلگىلى ءبىر فاكتورلارعا بايلانىستى قازىرگى جاعدايدى كۇشتەپ وزگەرتە المايدى. بۇل جەردە باستى مىندەت تاعى دا قوعامنىڭ وزىنە، ونىڭ بەلسەندى مۇشەلەرىنە، اينالىپ كەلگەندە، «ۇلتتىق پارتيا» اتالىپ جۇرگەن قازاق باسپاسوزىنە كەلىپ تىرەلەدى. بىرىنشىدەن، ءبىز تىڭ كونتەنت، جاڭا اقپارات كوزدەرىن قۇرىپ، رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارىنا بالاما جوبالار جاساۋىمىز قاجەت. مىسالى، ورىس تىلىندە دارىگەرلەر سايتى بار ما - قازاق تىلىندە دارىگەرلەرگە ارنالعان ساپالى سايت اشىلۋى كەرەك، ورىس تىلىندە بالا مەن اناعا ارنالعان اقپارات قۇرالى بار ما - سول مازمۇندا قازاق تىلىندە دە باق بولۋى شارت. ول، البەتتە، تەك قازاق تىلىندەگى بالاما ەمەس، ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى دارىپتەۋگە ءتيىس، قازاقتىڭ دۇنيەتانىمىنا ساي دۇنيەلەردى ناسيحاتتاۋى كەرەك. لاتىن قارپى سياقتى وركەنيەتتىك ماڭىزى بار، قازاق ساناسىن بۇرىنعى وتارلىق مەتروپوليادان شىعارىپ، رەسەيگە بايلانعان كىندىكتى كەسەتىندەي جۇمىس اتقارۋعا ءتيىسپىز. ءتول تەلەارنالاردى، ءتول ءباسپاسوزدى، قازاق عالامتورىن باسەكەگە قابىلەتتى ەتۋ ارقىلى كۇرەسە الامىز. ءبىز - ارالىق كەزەڭدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇرپاقپىز. كەلەر ۇرپاقتىڭ جولىن اشىپ بەرەتىن وتپەلى بۋىنبىز. سونى ايقىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. الداعى ۋاقىتتا مەكتەپ تابالدىرىعىن ەندى اتتايتىن قازاق بالالارى ساۋاتىن كيريلليتسادا ەمەس، لاتىن قارپىمەن اشۋى ءتيىس. بۇل - ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن جۇمىس. ەكىنشىدەن، كوپ نارسە ءوزىمىزدىڭ تاريحي جانە الەمدىك پروتسەستەردى دۇرىس تۇيسىنۋىمىزگە بايلانىستى. بۇگىنگى كۇنى وركەنيەتتىك تۇرعىدا تاريحي، مادەني تاقىرىپتاردا پىكىر الماسۋدى باستاۋ كەرەك. تاپتاۋىرىن بولعان ەكى-ءۇش ماسەلەنىڭ توڭىرەگىنەن شىعىپ، نە ءوزىن كەمسىتۋگە دايىن تۇراتىن، نە جالعان يلليۋزياعا بەرىلىپ، داراقى قالىپقا تۇسىرەتىن مىنەزدەن ارىلۋ قاجەت. ونىڭ ورنىنا عالامدىق دەڭگەيدە وي قورىتۋعا سەبەپ بولاتىن تىڭ تاقىرىپتاردى تاۋىپ، سول ارقىلى شىن مانىندە ءوز تاريحىمىز وزىمىزگە رۋح بەرەتىن، قازاقستانداعى ۇلكەن پروتسەستەردىڭ رۋحاني نەگىزىن قامتاماسىز ەتەتىن ساليقالى پىكىرتالاستار جۇرگىزۋ كەرەك. جاقىندا ءبىز ەلدەگى زياتكەرلىك پىكىرسايىس كلۋبتارىنىڭ جەتەكشىلەرىن الماتى قالاسىنا جيناپ، «بارىمىزگە ورتاق ينتەرنەت-رەسۋرس جاسايىق» دەگەن ۇسىنىس ايتتىق. ارقايسىمىز جەكە-دارا ءدارۋىش بولماي، ۇلت ءۇشىن ورتاق وزەكتى ماسەلەلەردى بىرگە تالقىلاپ ۇيرەنەيىك دەگەن يدەيا. بۇل، اسىرەسە، ايماقتىق كلۋبتار ءۇشىن وتە ءتيىمدى. سەبەبى ولار ءۇشىن پىكىرسايىسقا شاقىراتىن كوزى اشىق زيالى قاۋىمنىڭ سانى مەن ساپاسى وبلىس ورتالىعىنىڭ اۋماعىمەن عانا شەكتەلەدى. ال ورتاق ينتەرنەت-رەسۋرس ءاربىر ماسەلەنىڭ ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىندا جاڭعىرۋىنا جول اشادى، الىس ايماقتاعى جاستار باسقا وبلىستاعى، ورتالىقتاعى زامانداستارىنىڭ نە تالقىلاپ، نە ايتىپ جۇرگەنىنەن قۇلاعدار بولىپ وتىرادى. وسىنداي ارەكەت ارقىلى قوعامدىق ينتەللەكتۋالدى ورتا قالىپتاستىرۋعا بولار ەدى. وسىنداي ورتادان عانا تىڭ ادەبيەت، تىڭ تاريح، تىڭ جۋرناليستيكا، تىڭ پۋبليتسيستيكا تۋىندايدى. بۇلاي بولماسا، ءوزارا «مەن قارسىمىن، مەن قولدايمىن» دەيتىن ساپاسىز اڭگىمە-داۋدىڭ دەڭگەيىنەن اسپاي قالامىز. مەنىڭ ويىمشا، بۇگىنگى باستى ماسەلە - ەرتەڭگى كۇنى مەملەكەتتىڭ تىزگىنىن قولىنا الار ۇرپاقتىڭ بويىندا شىن مانىندە ساپالى دەڭگەيدە ويلانا ءبىلۋ، ءسوز ساپتاي ءبىلۋ، وقي ءبىلۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ. ورىستا مىناداي جامان ءسوز بار: «مەستەچكوۆىي» دەگەن: ياعني، ءوز اۋىلى، وت باسى، وشاق قاسى ماڭىنان، ءوز ايماعىنىڭ اۋقىمىنان شىعا المايتىن بولساق، وندا بەلگىلى ءبىر قوعامدىق-پوپۋليستىك، «شىڭعىسحان قازاق پا، جوق قازاق ەمەس پە؟» دەگەن قازاق جوق كەزدە وزەكتى بولعان ماسەلەلەرگە بايلانىستى داۋلاسۋدان ارىعا بارا الماي قالامىز.
ء امىرحان بالقىبەك، تاريحشى-عالىم:
- ء«وز قازانىندا قايناعان» دەمەكشى... قالاي دەگەنمەن دە، تىلدىك ءبولىنىس جاعىنان العاندا ءبىر-بىرىمەن قابىسپايتىن، ىشكى قايناۋى ەكى بولەك لاگەر بار بىزدە. مىسالى، لاتىن قارپىنە قاتىستى بولسىن، مەيلى ءسىز ايتقان شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى داۋ بولسىن - بۇل تەك قازاق قوعامدىق ورتاسىندا تالقىلاناتىن، سوندا عانا تىڭدالاتىن، سوندا عانا تۇجىرىمدالاتىن تاقىرىپتار. ال قازاقستانداعى ءورىستىلدى قوعامدى قازاققا قاتىستى تاقىرىپتار تولعاندىرمايدى.
- بۇل تابيعي پروتسەستەر. مەيلى جاقسى بولسىن، نە جامان بولسىن، قازاق تىلىندەگى ينتەرنەت پەن قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى بار: قازاقتاردىڭ سانى باسىم، ولار - كوپشىلىك. كوپتىڭ ىشىندەگى قايناۋ مەن ازشىلىقتىڭ قايناۋ تەمپەراتۋراسى اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى سالىستىرۋعا كەلمەيدى.
- ازشىلىقتىڭ ار جاعىندا كورشىلەر تۇر عوي...
- تۇرا بەرسىن. نەگىزگى قوعامدىق پروتسەستەردىڭ دامۋ ءۇردىسىن انىقتايتىن ەكى ۇستىن بار: تاريح جانە دەموگرافيا. بۇلار قازاقتىڭ جاعىندا. شىنداپ كەلگەندە، ەندى ءبىز بۇدان بىلاي «كۇنى ەرتەڭ ورىستارمەن بولاشاقتا قارىم-قاتىناسىمىز قالاي بولادى؟» دەپ ويلاعاننان گورى، كۇنى ەرتەڭ سان جاعىنان ورىستاردان الدەقايدا باسىم تۇسەتىن قازاقستانداعى وزبەك پەن ۇيعىر دياسپورالارىمەن قانداي قارىم-قاتىناس قۇرامىز؟» دەگەن ماسەلەگە كوبىرەك الاڭداۋعا ءتيىسپىز. وسى قارقىنمەن كوبەيە بەرسە، قازاقستانداعى وزبەكتەردىڭ سانى الداعى 10-15 جىلدا 8-10 پايىزعا جەتۋى مۇمكىن. مۇنداي تابيعي ءوسىم قازاقتاردا دا جوق. ونىڭ ۇستىنە، وزبەكستاننىڭ جاستارى مۇمكىندىگىنشە قازاقستانعا كەلىپ، وسىندا جۇمىس ىستەپ، ۇيلەنىپ، تۇراقتاپ قالۋعا تىرىسادى. سەبەبى ولاردا ءوز ەلدەرىندە كاسىپكەرلىكپەن اينالىسۋعا، كۇرەكتەپ تابىس تابۋعا جاعداي جوق. كەيبىرىنىڭ قازاقستانداعى بيزنەسى ارقىلى وزبەكستانداعى وتباسىن اسىراپ جاتقان جايى دا بار. سوندىقتان الداعى ون-ون بەس جىلدا جاعداي قالاي وزگەرەدى دەگەندى قاپەردە ۇستاۋ قاجەت. بۇگىنگى رەسەي دە، بۇگىنگى قىتاي دا ماڭگىلىك ەمەس. كەشەگى كۇنى ادام سەنگىسىز ۇردىستەر كوز الدىمىزدا جۇزەگە اسىپ جاتىر. وسىدان 20 جىل بۇرىن امەريكانى قارا ءناسىلدى باسقارادى دەسە، ەشكىم سەنبەس ەدى. وسىعان دەيىن ريم پاپاسى ءوز تاعىنان ەرىكتى تۇردە باس تارتادى دەسە دە، سەنبەس ەدى. ياعني، زامان دا، قوعام دا وزگەرۋدە. كەشەگى زامان - يمپەريالاردىڭ ءداۋىرى بولسا، ەندى ولار كەلمەسكە كەتتى. تىڭ فورماتتار دۇنيەگە كەلىپ جاتىر.
ءبىز الەمدى، اينالاداعى قۇبىلىستاردى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋىمىز كەرەك. ازىرگە الەمدى تۇسىنبەك تۇگىلى، ءوزىمىزدىڭ كىشكەنتاي عانا كەڭىستىگىمىزدەگى ۇردىستەردى دۇرىس ءتۇسىنىپ، تۇيسىنە العان جوقپىز. ۇلتتى ۇلت ەتەتىن ەكى ۇستىن بار: ءبىرىنشىسى - تاريح، ۇلتتىڭ باعىت-باعدارىن ەكشەيتىن، سوعان نەگىزدەمە بولاتىن فاكتور. ەكىنشىسى - گەوگرافيا. گەوساياساتتا مىنانداي ناقىل بار: ء«وز ەلىنىڭ گەوگرافياسىن بىلگەن ادام ونىڭ سىرتقى ساياساتىن دا انىقتاي بىلەدى» دەگەن. ءبىزدىڭ سىرتقى ساياساتىمىزدا كەڭەس زامانىنان كەلە جاتقان ميفتەر ءالى كۇشىن جويعان جوق. وعان قوسا بۇگىنگى رەسەي تاراتىپ، بىزگە تاڭىپ وتىرعان ميفتەر بار. ونىڭ ءبىرى قىتايعا قارسى ايداپ سالۋ ت.س.س. ءبىر عانا مىسال. «اقىرزامان بولاردا قارا قىتاي قاپتايدى» دەپ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قورقىتامىز. شىن مانىندە، بۇل ماتەلدە ايتىلعان قارا قىتايدىڭ بۇگىنگى قىتايعا ەش قاتىسى جوق، ولار تۇركىلەر داۋىرىندە، XI عاسىردا ءومىر سۇرگەن حالىق. ءبىر كەزدەگى جاۋگەرشىلىك، شاپقىنشىلىق زامانىندا تۋعان ماتەل ودان بەرى توعىز عاسىر وتسە دە سانادان وشكەن جوق. انىعىن ايتقاندا، قازىرگى قىتايدىڭ ءوز ىشكى ماسەلەسى باسىنان اسادى. بۇگىنگى قىتاي جاستارى اسىرەۇلتشىل بولىپ ءوسىپ كەلەدى. ەرتە مە، كەش پە ولار باس كوتەرىپ، ەلدى توڭكەرۋى مۇمكىن. بۇل ەلدە تابىسى كۇنىنە 1 دوللاردان اسپايتىن 600 ملن. ادام بار. ياعني، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەسى ۋشىعىپ تۇر. وتكەن جىلى قىتاي ۇكىمەتى جاپون مەملەكەتىنە قارسى ادەيى اكتسيا ۇيىمداستىردى. بۇل ارەكەت حالىقتىڭ نازارىن باسقا جاققا بۇرۋ ءۇشىن جاسالدى. كەدەيلەرگە سىرتتان جاۋ تاۋىپ بەرۋ كەرەك، ايتپەسە ءوزىن توڭكەرىپ تاستايدى. قىتايدا وتكەن جىلى 10 مىڭنان استام ادام نارازىلىق اكتسياسىنا شىققان شەرۋلەر سانى 1000-عا جەتكەن. ونىڭ ۇستىنە، قىتاي ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شىڭجاڭعا ميللياردتاعان ينۆەستيتسيا قۇيىپ جاتىر. جاڭادان قالالار سالىپ، ىشكى قىتايدان ميلليونداعان ادامداردى كوشىرىپ جاتىر. بۇگىنگى كۇنى قىتاي ەكونوميكاسى كوپ جاعدايدا مۇنايعا تاۋەلدى. سوندىقتان ولار ءبىزدىڭ كومپانيالارعا ينۆەستيتسيا سالىپ، تاۋەلسىز گاز-مۇناي قۇبىرىن تارتۋعا مۇددەلى. قالاي دەگەنمەن دە، قىتاي - الپاۋىت دەرجاۆا. وسىنداي الپاۋىتتىڭ جانىندا وتىرىپ، مەملەكەتتىگىمىزدى قالاي ساقتايمىز دەگەن ماسەلەنى دە ويلاۋىمىز كەرەك. بۇعان دەيىنگى تاريحتان العان ساباعىمىز - ايداھارعا دا، ايۋعا دا سەنۋگە بولمايدى. حح عاسىردان العان ساباعىمىز - جالپى، وزىڭنەن كۇشتى كورشىڭە سەنۋگە بولمايدى دەگەندى ميىمىزعا جازىپ الۋ كەرەك. ولاردان قورقىپ، بۇعا بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق. 1994 جىلى قازاقستان ءوزىنىڭ يادرولىق پوتەنتسيالىنان باس تارتقاندا، بەس يادرولىق دەرجاۆا ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىزگە كەپىلدىك بەرگەن. سول بەس ەلدىڭ ءبىرى - قىتاي. ءبىزدىڭ قازىرگى مىندەتىمىز - اقش، ۇلىبريتانيا، قىتاي، فرانتسيا، گەرمانيا، رەسەي، ۇندىستانمەن جانە پاكىستانمەن كەڭەيتىلگەن ماڭگى دوستىق، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ تۇرعىسىنان جاڭا كەلىسىم-شارتتار جاساۋ.
رەسەي ءبىزدىڭ ەلدە ءوز ىقپالىن ساقتاپ قالعىسى كەلەدى. بىراق وعان رەسۋرسى دا، ىشكى بىرلىگى دە كەمشىن. ال ءبىزدىڭ ىشكى بىرلىگىمىز ارتقان جاعدايدا، ءوز تۇلعالارىمىز توڭىرەگىندە توپتاسا الساق، وندا ءبىزدى سىرتتان جاۋ الا المايدى. السا، ىشكى جاۋ الادى. قاي زاماندا دا ەشبىر ەلدى سىرتتان كەلگەن دۇلەي كۇش جاۋلاپ العان ەمەس. ىشكى ىدىراۋ، ىشكى نارازىلىق سىرتقى كۇشتەردىڭ باسىم تۇسۋىنە جول بەرگەن. مىسالى، يراندى الايىقشى. شىن مانىندە اسسيميلياتسياعا تۇسكەن ەل ىزدەسەڭىز، ول - يران. بىرنەشە رەت ءتول تىلىنەن، دىنىنەن ايرىلىپ قالا جازداعان ەل - يران. سوعان قاراماستان بۇگىنگى كۇنى ۇلكەن دارەجەگە جەتىپ وتىر. نەمەسە يراننىڭ اتا جاۋى ءيزرايلدى الىڭىز. 2000 جىل بۇرىن جويىلىپ كەتكەن مەملەكەتىن قايتا قۇرىپ، ومىردە بولماعان ءتىلىن قايتا ءتىرىلتىپ، قولدانىسقا ەنگىزدى. قازىر بۇكىل ارابتىڭ، الەمنىڭ ساياساتىنا ىقپال ەتىپ وتىرعان كىشكەنتاي عانا مەملەكەت. راس، قولىندا اتوم قارۋى بار. وسى تۇرعىدا ءبىز دە ويلانۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى الپاۋىت ەلدەردىڭ نيەتى وزگەرمەسە، وندا بالكىم بىزگە دە اتوم قارۋى تۋرالى پىكىرتالاستى قوعامدىق دارەجەگە شىعارۋ كەرەك بولار. بۇل ء«بىز دە اتوم قارۋىن جاسايىق» دەگەن ءسوز ەمەس، بىراق الەمدىك دەرجاۆالارمەن تەڭ دارەجەدە سويلەسۋ ءۇشىن، ءوز مۇددەمىزدى قورعاۋ ءۇشىن بىزگە كۇشتى ارگۋمەنتتەر كەرەك. سونىڭ ءبىرى - يادرولىق ارگۋمەنت. بۇگىنگى كۇنى اقش تا، باسقالار دا كىشكەنتاي مەملەكەتتەردىڭ اتوم قارۋىنا يە بولۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى. وسى ارادا سولتۇستىك كورەيانىڭ اتومدىق باعدارلاماسى ءبىر مەملەكەتتى اسىراپ وتىرعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ەرتە مە، كەش پە وسى باعدارلاما سولتۇستىك كورەيانىڭ تۇبىنە جەتۋى دە ىقتيمال. ال بۇگىن سولتۇستىك كورەيا اتوم قارۋىنا سىناق وتكىزگەن سايىن، اقش ولارعا كۇرىشتى كوپتەپ تاسىپ، كەلىسىمگە كەلۋگە تىرىسىپ جاتىر. بۇگىنگى الەمدىك تەندەنتسيا وسىنداي.
اقەدىل تويشانۇلى، ەتونوگراف-عالىم:
- قازاقتىلدى مەن ءورىستىلدى قوعامنىڭ اراسىندا ءتۇرلى ۇعىمدارعا قاتىستى قايشىلىق بار ەكەنى انىق. ايتسە دە، قازاقتىلدى قوعامنىڭ ءوز ىشىندە ۇعىمعا قاتىستى داۋ-دامايدىڭ بار ەكەنىن دە جوققا شىعارا المايمىز. الماتىدا جۋرناليستەر ەتيكاسى تالقىلانعان كەزدە «ۇلت، ۇلتتىق» دەگەن ۇعىمدار اياسىنا بايلانىستى تۋعان داۋ، پىكىرتالاس وسىنىڭ انىق ايعاعى. «ۇلت» ءسوزى «nation»، ياعني مەملەكەت دەگەندى مەڭزەيدى. «ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك» تۋرالى ايتقاندا مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك دەپ تۇسىنەمىز دە، ال «ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق ماسەلە، ۇلتتىق ءباسپاسوز» دەگەن ماسەلەلەر تەك قازاق ۇلتىنا قاتىستى سياقتى كورىنەدى.
- ارينە، قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى دەگەننىڭ ءوزى تەك قازاق وقيتىن ءبىلىم ورداسى ەمەس قوي.
- ەندەشە، «ۇلتتىق» دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزىمىز ءۇشىن ماعىناسىن انىقتاپ الۋىمىز كەرەك سياقتى.
- ءسوزدىڭ توركىنىن، تاريحىن تۇيسىنە ءبىلۋ كەرەك قوي. ۋاقىت وتە كەلە ءسوزدىڭ، ءسوز ارقىلى ۇعىمداردىڭ ماعىناسى وزگەرىپ، قۇبىلىپ جاتىر. ال ءبىز كەڭەس زامانىنداعى ۇعىمداردان اجىراماي كەلە جاتىرمىز. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان تۇرعىنداردىڭ ءبارى - ءبىر ۇلت، ول - قازاق ۇلتى دەپ ءجۇرمىز. قازاق تەك مەنىڭ نەمەسە مەنىڭ ەتنوسىمنىڭ مەنشىگى ەمەس. ول - مەملەكەتتىڭ اتاۋى، ءبىزدىڭ ازاماتتىعىمىزدى، ءبىزدىڭ بولمىسىمىز بەن تۇرمىسىمىزدى انىقتايتىن قاسيەتتى ۇعىم. ال كەڭەس زامانىندا ۇلت دەگەن ۇعىم مويىندالعان جوق. ونىڭ ورنىنا، ۇلتقا قاتىستى ىشكى قۇبىلىستاردى جوققا شىعارىپ، «ۇلتشىلدىققا» قارسى كۇرەستى. قازاقتىڭ اڭگىمەسىن، مۇڭىن ايتقانداردىڭ ءبارىن «سەن - ۇلتشىلسىڭ» دەپ قۋدالادى. سول زاماننان بەرى كەلە جاتقان «ۇلت» دەگەن سوزگە قاتىستى قايشىلىق ءالى دە بار. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ حيمەرالىق ءادىسى ء«بىز ۇلت دەگەندى مويىندامايمىز» دەگەنگە ساياتىن. بىراق ءبىر كۇلكىلى جايت، ولار ءوز كلاسسيكتەرىن وزدەرى وقىماعان سياقتى. پرولەتارلاردىڭ بىرلىگىن ۇران ەتتى، بىراق ورىس ۇلتىنىڭ ۇستەمدىگىن قولدادى. ءسوزسىز، كەشەگى مەن بۇگىنگى فورماتتاردىڭ قايشىلىعى بايقالادى. سەكسەنىنشى جىلدارى برەجنەۆ بىلاي دەگەن: ء«بىز عاسىرلار بويى كەلە جاتقان ۇلت ماسەلەسىن تۇبەگەيلى شەشتىك، الەمگە «كەڭەس حالقى» دەگەن جاڭا قۇرىلىمدى الىپ كەلدىك» دەگەن. بۇگىندە ءبىز ءالى «كەڭەس حالقىمەن» ايتىسىپ ءجۇرمىز. سول زاماننىڭ ەلەسىنەن ءالى قۇتىلعان جوقپىز، ءالى دە وتپەلى كەزەڭدە، بەيۋاقىتتا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وعان قوسا قازىرگى زامان تالابىنا ساي جاڭا ۇعىمدار، جاڭا فورماتتار بار. باعانا ايتىپ كەتكەن تاريح پەن دەموگرافيا وزدىگىنەن-اق بۇل ۇردىستەرگە وزگەرىس ەنگىزىپ جاتىر.
- ءوزىڭىز «ۇلتتىق مۇددە» دەگەندى قالاي تۇسىنەسىز؟
- ۇلت دەگەننىڭ ءوزى - مەملەكەتتىڭ ءسينونيمى. الەمدە جەتى مىڭ ءتىل بار، ياعني 7000 ەتنوس بار دەگەن ءسوز. ونىڭ 200-ىنە عانا ۇلت بولىپ، مەملەكەت قۇرۋ باقىتى بۇيىردى. 2050 جىلعا دەيىن 7000 ءتىلدىڭ جارتىسى جويىلادى. كۇنىنە ءبىر ءتىل جوعالۋدا دەيدى عالىمدار. تسرۋ سياقتى ۇيىمداردىڭ «بولاشاقتا قانداي مەملەكەتتەر ساقتالىپ قالادى» دەگەن تاقىرىپتا جاساعان بولجامدارىندا قازاقستان بار ەكەن، شۇكىر. ال رەسەي ول تىزىمدە جوق.
- وعان دەيىن رەسەي فەدەراتسياسى ىدىراپ كەتە مە سوندا؟
- مۇنى تاريحشى، الەۋمەتتانۋشى ماماندار اشىق ايتىپ ءجۇر: رەسەيدىڭ يمپەريا ەكەنى، كەزىندە تەرريتورياسىن كەڭەيتىپ العانى راس، بىراق ەندى ونى ساقتاپ قالۋ-قالماسى ەكىتالاي. ءسىبىردى الىپ قاراڭىز، وندا رەسەي حالقىنىڭ بەس پايىزى عانا تۇرادى.
بۇگىندە ورىستىڭ گازەتىن وقىپ، ونىڭ اقپاراتىن تۇشىنىپ، سول ارقىلى ءسوز ساپتاۋ، ويلانۋ، بەلگىلى ءبىر كونتسەپتسيا جاساۋ - ورىس ىقپالىندا جۇرە بەرۋ دەگەن ءسوز عوي. ءتىل - تەك قارىم-قاتىناستىڭ ەمەس، سول تىلدە ويلاۋ جۇيەسىن، ونىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىراتىن فۋنكتسياسى بار عوي. سوندىقتان كەزىندەگى كوشپەلى داۋىرگە ءتان باي تىلدىك قورىمىز بار دەپ ماقتانىپ قانا قويماي، قازىرگى زامانعا ساي تالاپتاردى دا ويلانۋىمىز قاجەت. قازىر بىزگە جاڭا داۋىرگە ساي تىڭ ادەبيەت، تىڭ فيلوسوفيالىق كوزقاراس كەرەك. قازىرگى جاس جازۋشىلاردىڭ ءوزى ءالى كۇنگە اگرارلىق ساناعا ساي جازادى. جاس جازۋشىلاردىڭ قالادا جۇرگەنىنە جيىرما جىلدان اسسا دا، ولار ءالى دە قالالىق مەنتاليتەتكە ساي جازۋعا، قالا ادەبيەتىن جاساۋعا بەيىمدەلە الماي جاتىر. جازعاندارى وتكەن ومىرگە، اۋىلدا وتكەن بالالىق شاعىنا بارىپ تىرەلە بەرەدى. قازاقتانىپ جاتقان قالالىق مادەنيەتكە ساي قالالىق رومان، قالالىق حيكايات، قالالىق فەنتەزي جوقتىڭ قاسى. بۇگىنگى كىتاپ دۇكەنىنە بارساڭىز، ورىس فەنتەزي كىتاپتارىن وقىساڭىز، عارىشتى يگەرىپ جاتقان - ورىس، الەمدى بيلەپ تۇرعان - ورىس. جالعان يلليۋزيا بولسا دا، ولار وسى ادەبيەت ارقىلى ورىس جاستارىنا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ورىس ۇستەمدىگىنىڭ يدەولوگياسىن ءسىڭىرىپ جاتىر. مۇنداي جانتالاستىڭ ءتۇپ سەبەبى دە تۇسىنىكتى. قازىر ورىستىڭ ىشكى جاعدايى وتە كۇردەلى. ولار الەمدى، تمد-نى، ودان قالسا، ورتالىق ازيانى بيلەيمىز دەپ، ءوزىنىڭ ىشكى بىرلىگىنەن ايرىلىپ قالدى. شىندىعىندا، ون جەتى - ون سەگىزىنشى عاسىرداعى ورىستىڭ حالىق اندەرىن نەمەسە ەپوستارىن ايتىپ بەرىڭىزشى - جوق. وسى بوس كەڭىستىكتى ولار كەڭەستىك زامانداعى «موسفيلم»، «لەنفيلمدەردىڭ» تۋىندىلارى ارقىلى، قولدان جاسالعان ادەبيەت ارقىلى تولتىرىپ وتىر. ءپۋتيننىڭ ساياساتى دۇرىس بولسىن، بۇرىس بولسىن، بۇگىنگى ورىس حالقىنىڭ الپىس پايىزى ونى قولداپ، وعان داۋىس بەرەدى. ويتكەنى ول ء«بىز - الەمدى تىرەپ تۇرعان ەڭسەسى بيىك ۇلتپىز» دەيدى. وسىنداي سوزدەر الداعى جيىرما جىلدا ورىستىڭ ءوزىن-ءوزى كوتەرمەلەۋىنە نەگىز بولادى. ەكونوميكاسى وڭىپ تۇرعان جوق، ءبىز سياقتى مۇناي مەن گازعا قاراپ وتىرسا دا، ءوزىنىڭ ىشكى كولليزياسىنا قاراماستان، ۇلتتىق بىرلىكتى ساقتاپ وتىر. رەسەي فەدەراتيۆتى مەملەكەت فورماسىنان اۋىتقىپ، ۇلتتىق ۋنيتارلى مەملەكەت قۇرىپ جاتىر. ويتكەنى حح عاسىردا جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ۇلتتىق مەملەكەتتەن ۇتىمدى فورمانى ەشكىم ويلاپ تاپقان جوق. بۇل ەرەجەگە سىيمايتىن ءبىر-ەكى عانا مەملەكەت بار. ءبىز دە وسى دارەجەگە جەتىپ، شىن مانىندەگى قازاق ۇلتتىق مەملەكەتىن قۇرساق، ونىڭ ىشىندە قوردالانعان ىشكى ماسەلەلەردى ۇلتارالىق، دىنارالىق، ءتىپتى يسلامنىڭ ءوز ىشىندە قوردالانعان ماسەلەلەردى الداعى ون - ون بەس جىلدا بىرىنەن سوڭ ءبىرىن شەشە الساق، ءوزىنىڭ ىشكى ەتنوستارىنا قۇرمەتپەن قارايتىن دەموكراتيالىق، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋعا مۇمكىندىگىمىز بار.
ال ءوز ىشكى ماسەلەمىزگە ورالساق، «ۇلت» دەگەن سوزدەن قاشپاۋىمىز كەرەك. وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن قازاق شەنەۋنىكتەرى «ۇلت» دەگەن ءسوزدى ايتۋدان قاشقاقتايتىن. «حالىق» دەيتىن، باسقا دەيتىن. ەندى قوعامدىق پىكىردىڭ، ءباسپاسوزدىڭ ىقپالىنان بولار، پرەزيدەنتتەن باستاپ، مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار، ء«بىزدىڭ ۇلت» دەگەن ماسەلەنى قورىقپاي ايتىپ ءجۇر. ءالى دە بولسا، بۇل سوزگە اركىم ءارتۇرلى رەڭك بەرە سويلەيدى. كەشەگى «كەڭەس حالقى» ءالى دە وتكەن عاسىرداعى سەكسەنىنشى جىلدارداعى قارىم-قاتىناستى قايتا تىرىلتۋگە، ونىڭ ىشىندە ورىس ءتىلىنىڭ ىقپالىن ساقتاپ قالۋعا نيەتتى. بۇل فورمات كۇنى ەرتەڭ جويىلادى، ول دا وتپەلى.
ءسوزدىڭ انىعى - ۇلتتىڭ بولاشاعىن ويلاعان عالىمدار بۇگىندە قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ورىستىلدىلەردى مۇقيات زەرتتەۋى قاجەت. ولار - بۇگىن بار، ال ەرتەڭ عايىپ بولىپ، ءبىرجولا جويىلاتىن فورمات. مەن ورىس تىلىندە جازاتىن اقىن، جازۋشىلارمەن ارالاس-قۇرالاسپىن. ءوز جەرىمىزدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزعا شۇكىرشىلىك ايتساق تا، تەك وزىمىزبەن-ءوزىمىز تۇيىقتالىپ قالۋدان ساقتانۋىمىز كەرەك. ول بەلگىلى ءبىر دارەجەدە سالعىرتتىققا اكەلۋى مۇمكىن.
ءبىز ءالى دە ءوز مۇراتىنا جەتكەن ۇلت ەمەسپىز. ءوزىمىزدى قايراپ، قاجاي تۇرۋىمىز كەرەك. كەشە «ويان، قازاق!» دەسەك، ەندى «ويلان، قازاق!» دەيتىن كەزەڭ تۋدى. بىزدە كوپتەگەن وزگەرىستەر قاتار، ءبىر-بىرىمەن قاباتتاسىپ، قايشىلاسىپ دامىپ جاتىر. قالاي ۇلت بولامىز، قالاي قاراي داميمىز دەگەن ماسەلەلەر وزەكتى.
ايدوس جۇقانۇلى، تاۋەلسىز-جۋرناليست:
- قازاقستاندى بولاشاقتا قازاق رەسپۋبليكاسى دەپ اتاۋ تۋرالى اڭگىمە اندا-ساندا قىلاڭ بەرىپ قالادى. وسى وي جۇزەگە اسا ما؟
- بۇگىنگى قازاقستان دەگەن ءسوزدىڭ تازا تاۆتولوگياسى عوي.
- تاۆتولوگيا بولسا دا، وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «قازاقستاندىق ۇلت» دەگەن ماسەلەدەن ۇلكەن داۋ تۋعان جوق پا...
- ءيا، ەكى اي بويى كابينەتتەن شىقپاي، داۋلاسىپ وتىرىپ، اقىرى ونى كەرى ىسىردىق.
- ...دەگەنمەن قاۋىپ ءالى دە بار.
- مەنىڭشە، الداعى ون الدە ون بەس جىلدا ءبىز قازاق رەسپۋبليكاسى دەگەن اتاۋعا ورالامىز. وعان ەش كۇمانىم جوق.
- وسى ورايدا، جۋرناليستەردىڭ ءوزى قايشىلىققا ۇرىنىپ جاتاتىنىن ايتۋ كەرەك. ورىس نەمەسە باتىس ءباسپاسوزى ەتنوسىنا قاراماستان «قازاق شەنەۋنىگى»، «قازاق سپورتشىسى»، «قازاق ءانشىسى» دەپ جازسا، ءوزىمىزدىڭ ءورىستىلدى جۋرناليستەر، كەيدە قازاق جۋرناليستەرىنىڭ وزدەرى «قازاقستاندىق شەنەۋنىك، قازاقستاندىق سپورتشى» دەپ جازادى. ەگەر مەملەكەتتىڭ اتى قازاق رەسپۋبليكاسى بولسا، مۇنداي ۇعىمدىق قايشىلىقتار بولماس پا ەدى؟
- شىنداپ كەلگەندە، قازاقستان دەپ اتالا بەرسە دە، ءبىز ايتقان ماسەلەلەردى جۇزەگە اسىرا بەرۋگە بولادى. مىسالى، پاكىستان، وزبەكستان. وتكەندە بىرەۋلەر ينتەرنەتتە پىكىر قالدىرىپتى: «ەگەر سەرىك ساپيەۆ التىن الماعاندا، الدىڭعى التى التىننىڭ قادىرى بولماس ەدى» دەپ. ولاي ەمەس! يليا يلين دە قازاقستاننىڭ ازاماتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە ول سپورتشىلاردىڭ اتى ۇمىتىلۋى مۇمكىن، ال قازاقستان قۇراما كومانداسىنىڭ لوندون وليمپياداسىندا جەتى التىن مەدال العانى تاريحتا قالادى. ياعني، قازاقستاندىق پا، ول - قازاق. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، كەڭ بولۋىمىز كەرەك.
ءبىز ءالى دامۋ ۇستىندەگى ۇلتپىز. وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىندا وتىرىقشى حالىق بولا باستادىق، بىراق اقىن-جازۋشىلارىمىز ء«بىزدىڭ مادەنيەت پەن ادەبيەتتىڭ نەگىزگى تۇتىنۋشىسى اۋىلدا» دەگەن ۇعىممەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قازاقتىڭ بۇگىنگە دەيىن جازىلعان روماندارىن الىپ قاراڭىز، قازىرگى قازاق پوەزياسىن تىڭداڭىز - ءبارى اۋىلعا قاتىستى. ۇلت بولۋدىڭ باستى شارتى - قازىرگى قازاق مادەنيەتىنە، قازاق ادەبيەتىنە بۇگىنگى زامانعا ساي تىڭ كوزقاراس ەنگىزۋ كەرەك. ءبىز قالالىق تۇرعىندارعا ورىس، الەمدىك ادەبيەت پەن مادەنيەتكە پارا-پار دۇنيە بەرمەسەك، قالا قازاقىلانبايدى. وسى كەزگە دەيىن قازاقتار قالانى جاۋلاپ الۋعا ءماجبۇر بولدى، قالادا تىركەۋگە تۇرۋدىڭ ءوزى قازاقتار ءۇشىن قيامەت-قايىم بولاتىن. مۇنداي ءۇردىس ءالى دە بار. قالا قازاقىلانعاننان كەيىن، سوعان سايكەس قازاق ءتىلىنىڭ ۇستەمدىگىنە جول اشاتىن بەلگىلى ءبىر قارىم-قاتىناس قالىپتاسادى. ال ءبىز كىتاپ، گازەتتى قازاقشا وقىپ، قوي سويعاندا عانا قازاق بولىپ، ال كومپيۋتەرمەن جۇمىس ىستەگەندە ورىسشاعا، الەمدىك ادەبيەتتى، وركەنيەتتى يگەرگەندە اعىلشىنشاعا كوشسەك، وندا بۇل دامۋدىڭ كورسەتكىشى ەمەس.
اقىن-جازۋشىلار، زيالى قاۋىم «ۇلت» تۋرالى ايتقاندا مىنا نارسەنى تۇسىنسە - قازاق دەگەن مەنىڭ نەمەسە ءسىزدىڭ، ءتىپتى قازاق ەتنوسىنىڭ مەنشىگى ەمەس. ول - مەملەكەتتىڭ اتاۋى. ءبىز ءتول مادەنيەتىمىزدەگى تىڭ تۋىندىلار ارقىلى قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان وزگە دە ەتنوستاردى قازاق بولۋعا تارتۋىمىز كەرەك. شىندىعىن ايتقاندا، وسىلاي عانا كوپتەگەن قايشىلىقتاردى شەشۋگە، كوپ كەدەرگىلەردى جويۋعا بولادى. ەكىنشى جاعىنان، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم اراسىندا مەملەكەتكە تىم ارقا سۇيەگىسى كەلەتىن مەنتاليتەت بار. ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتكە يەك ارتادى، ءالى كۇنگە قالاماقى ماسەلەسىن ايتادى. نارىق زامانىندا ەشكىمنىڭ جازۋشى بولعانى قازاققا مىندەت ەمەس. مىقتى جازۋشىسىڭ با، سەنىڭ جازعان دۇنيەلەرىڭدى جۇرت كىتاپ دۇكەندەرىنەن تالاسىپ ءجۇرىپ ساتىپ الىپ، ۇيىڭنەن كىتابىڭدى ۇرلاپ كەتسە دە نەمەسە عالامتوردان بولسىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقىسىن. بۇلاي بولماسا، سەنىڭ اقىن نە جازۋشى بولۋ پەشەنەڭە جازىلعان نارسە ەمەس. اقىن-جازۋشىعا ء«وز تالانتىمەن جارىپ شىعاسىڭ، نارىقتى ءوز تۋىندىڭمەن جاۋلاپ الاسىڭ» دەگەندى مويىنداتۋىمىز كەرەك. بۇگىندە 800-دەي اقىن-جازۋشىمىز بار. جارتىسىنىڭ شىعارمالارىن وقىدىم دەپ ايتا الامىن. بىراق ولاردىڭ جازعانىنا مەنىڭ كوڭىلىم تولمايدى. ويتكەنى مەن الەمدىك وزىق ادەبيەتتى وقيمىن. قازاق ادەبيەتىنىڭ سونداي دەڭگەيگە جەتكەنىن قالايمىن. ال ءحىح-حح عاسىرداعى فورمات-تۇسىنىكتەرمەن ءححى عاسىردا داميتىن ۇلتتى سوعان ساي دامۋعا مىندەتتەۋ، سوعان شاقىرۋ، ياعني، قازاقتىڭ بولمىسىن وزگەرتۋ، لاتىن قارپىنە كوشۋ، جاڭا وركەنيەتتتىك كەڭىستىككە وتۋگە كەدەرگى بولىپ، ۇلتتى ۇستاپ وتىرۋ - كورەگەندىلىكتىڭ بەلگىسى ەمەس. «مەنىڭ 60-جىلدارى جازعان شىعارمامدى كەلەشەك ۇرپاق وقي الماي قالادى» دەۋ - پاراساتتىلىق ەمەس.
اقپاراتتىق تەحنولوگيالار زامانىندا تاس عاسىرىنان بەرى باستاۋ الاتىن بۇكىل ادامزاتتىق رۋحاني مۇرانى قازىرگى الەمدىك قوعام ءار ءۇش جىل سايىن ءوندىرىپ وتىرادى ەكەن. بۇگىندە قازاق گازەتتەرىنىڭ سانى ارتتى. ياعني ەگەر سانعا، ياعني بايتتار مەن كيلوبايتتارعا سالساق، سوڭعى ءۇش جىلدا قازىرگى قازاق گازەتتەرى، تەلەديدارى، قازاق تەلەۆيدەنيەسى، ينتەرنەتى، قازاق كينوستۋديالارى وسىعان دەيىنگى بۇكىل قازاق ادەبيەتى جاساعان دۇنيەنى كولەم جاعىنان باسىپ وزدى دەگەن ءسوز. سوڭعى جيىرما جىلدا قازاق تىلىندە وندىرىلگەن اقپارات سوناۋ مىڭ جىلدا جازىلعان اقپاراتتان بىرنەشە ەسە كوپ ەكەنى انىق. «لاتىن قارپىنە كوشسەك، بۇعان دەيىنگى رۋحاني مۇرامىزدان كوز جازىپ قالامىز» دەگەن قورقىنىشقا كەلسەك. كەزىندە اراب جازۋىنان لاتىن قارپىنە كۇشتەپ كوشىرۋدىڭ استارىندا قازاقتى دىننەن شىعارۋ ساياساتى جاتتى. لاتىنعا كوشىپ، ءبىر ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن، ءبىرجولا ورىستاندىرۋ ءۇشىن كيريلل قارپىنە كوشىردى. وتكەندە ءسىزدىڭ گازەتتىڭ جانىنان اشىلعان «الداسپان» كلۋبىنىڭ العاشقى وتىرىسىندا عالىمدار وسى ماسەلەنى جاقسى ايتتى - بۇگىنگى قازاق ءالىپبيى دەگەنىمىزدىڭ ءوزى قازاققا ءتان ەمەس. ىشىندەگى وزىمىزگە تيەسىلى جەتى-سەگىز ارىپتەر بولماسا، ول - نەگىزىنەن ورىس-قازاق. سوندىقتان بۇل قارىپتە قالا بەرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلگە قارسىلاسۋ قابىلەتى، ىشكى يممۋنيتەتى جىلدان جىلعا السىرەي بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە الداعى ون، ون بەس جىلدا بۇگىنگى رەسەيدىڭ اقپاراتتىق، سيمۆوليكالىق ىقپالىنان تولىق شىعامىز دەيتىن بولساق، وسى مەملەكەتتە ءومىر سۇرەتىن باسقا ەتنوستاردى قازاقتاندىرامىز دەيتىن بولساق، وندا بۇل كەڭىستىكتەن شىعۋىمىز كەرەك.
الداعى بەس-ون جىلداعى تاعى ءبىر ۇلكەن مىندەت - قازاقستانداعى ءورىستىلدى قازاقتاردى قايتادان قاتارىمىزعا قوسۋ، ۇيىرىنە قايتارۋ. ولاردى ءبولىپ، الالاۋدان پايدا تاپپايمىز. ولاردى تىڭ كونتسەپتسيا، اقىل-پاراساتپەن ون وراپ الايىقشى. كەدەندىك وداققا قارسىلىق، وتارسىزداندىرۋ پروتسەستەرى قازاقتىڭ بىرلىگىن كۇشەيتىپ جاتقان ۇردىستەر. بىراق اراعا جىك سالىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز السىرەتىپ الۋدان ساقتانايىق.
- سوندا ۇلتتى نە بىرىكتىرەدى؟ ءتىل بىرلىگى جوق - ەكىگە جارىلعان، ءدىننىڭ بىرلىگى دە بايقالمايدى - ءبىر يسلامنىڭ ءوزى قازاقستاندا ءتۇرلى ءمازحاب، ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىندى... سوندا ءبىزدى بىرىكتىرەتىن ۇستىن نە؟
- ۇلتتى بىرىكتىرۋ قيىن شارۋا ەكەنىن مويىندايىق. بارشانى ءبىر عانا يدەياعا باعىندىرۋ ءتۇپتىڭ تۇبىندە قيانات تا شىعار. جالپىۇلتتىق ماسەلە تۇرعىسىنان العاندا، ءدىننىڭ بىرلىگى ءۇشىن ءبىر مازحابقا شاقىرايىق، باسقالاردىڭ ىقپالىنان شىعارايىق. بىراق ولار جيىرما جىلدان بەرى قوعامىمىزعا، تۇرمىسىمىزعا دەندەپ ەنىپ كەتتى، ەندى ولاردىڭ كەيبىرىنەن باس تارتۋ قيىن بولۋى مۇمكىن. ەگەر ءبىر ماسەلەدە كەلىسىمگە كەلە الماساق، وندا باسقا ءبىر ماسەلەدە توقايلاسايىق، ورتاق شەشىم ىزدەيىك. ءتىل ماسەلەسىندە قايشىلىق بار ەكەنى راس. قايتالاپ ايتايىن، ول 10-15 جىلدا وزدىگىنەن شەشىلەتىن ماسەلە. بىراق بۇگىندە تەك وسى ماسەلەنى عانا جالاۋلاتا بەرەتىن بولساق، ول قايشىلىقتاردى ءبارىبىر جويا المايمىز. تاعى ءبىر ەستە ۇستايتىن جايت - ەگەر جاقسىلىققا شاقىرىپ بىرىكتىرە الماساق، وندا ورتاق جامانشىلىقتان، قاۋىپتەن قورقىپ، بىرىگەتىن كەز دە بولادى. بولاشاقتاعى سۋ ماسەلەسى - ەتنوسىنا قاراماستان بارشامىزعا قاتىستى. ەندەشە، وسىنى بىرگە تالقىلاۋدى باستايىق. مەنىڭ ايتپاعىم، ۇلتتىق ماسەلە ءبىر عانا تاقىرىپتىڭ، ءبىر عانا ۇراننىڭ توڭىرەگىندە ۇيلىقپاۋى كەرەك. قوعامدا تالقىلاناتىن تاقىرىپتاردىڭ سانى كوپ بولۋى كەرەك، سوندا كوزقاراسىمىز ۇيلەسەتىن تۇستار دا ارتادى.
- ارالىق بۋىنبىز دەگەن ويىڭىز ۇنادى. ال تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن دۇنيەگە كەلگەن، قازىر كامەلەت جاسىنا جەتىپ قالعان ۇرپاق قانداي دەپ ويلايسىز؟
- مەن بۇعان وپتيميستىك تۇرعىدان قارايمىن. ولار ورىس ءتىلىن كەرەكسىنبەيدى. ينتەرنەتتەگى جاستار لاتىن قارپىنە قازىردەن باستاپ كوشىپ كەتكەن. لاتىنشادا «tabula rasa» دەگەن تىركەس بار، قازاقشا ماعىناسى «تازا پاراق» دەگەندى بىلدىرەدى. ولاردىڭ ساناسى تازا، بويلارىندا ۇرەي جوق. ەگەر ءبىز ولارعا دۇرىس باعىت بەرسەك، قوعامدا ەركىن ويلاۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرساق، ول بۋىن ءبىز جەتپەگەن مۇراتتارعا جەتەدى.
مۇحتار تايجان، ەكونوميست:
دۇنيە جۇزىندە ءوزىنىڭ تىلىنە قازاق سياقتى سەلقوس قارايتىن بىردە-ءبىر ۇلت جوق ەكەن. بىزگە نە بولدى؟ كوپتەگەن جىگىتتەرىمىزدى بيلىككە قويساڭ، وزگەرىپ شىعا كەلەدى. الدى «اتامان» بولىپ كەتىپ جاتىر. «اتا-بابامىز باتىر بولعان، جاۋدان قايتپاعان دەيمىز»، سول باتىرلىقتىڭ بىردە-بىرەۋى قالمادى، اسىرەسە – جازۋشىلاردا. جەتى ءجۇز جازۋشى بار دەيمىز. ولار – وتىرىك جازۋشى، ۇلتىنىڭ قامىن ويلامايتىن جازۋشى – مۇقاڭ ايتقانداي – جازۋشى ەمەس. كەشە ءبىر جيىندا ايتىپ ەدىم: «جۇلقىنىپ سويلەمەي-اق قويىڭدار، بىراق توبە كورسەتىپ، قازاقتىڭ قاراسى كوبىرەك وتىرسا، وزگەلەرگە سەس بولادى. قازاقتار ۇلت بولىپ، ساناسى ءوسىپ، ءوزىنىڭ ءتىلىن قورعاۋ ءۇشىن كەلىپتى دەمەي مە؟» – دەپ.
بىزدە ءسوز – باسقا، ءىس – باسقا. كەشە عانا جاڭادان ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترىن تاعايىندادى. نە بولدى؟ كەلە سالىپ، جۇمىسىن رەفورمادان باستادى، نەعىلعان بىتپەيتىن رەفورما وسى؟! ورىس مەكتەپتەرىندە قازاق ءتىلىن وقىتۋ بۇرىن ءتورت ساعات بولسا، ونى ەكى ساعاتقا قىسقارتىپ، ال قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردەگى ورىس ءتىلىن وقىتۋ ءۇشىن، ەكى ساعات قوسقان. نە دەگەن دانىشپاندار، وسىنى دا رەفورما دەپ اتاي ما؟!
مەنىڭشە، بۇل – ۇلتقا قارسى جاسالىپ جاتقان جۇمىس. ماعان ءبىزدى ۇلت ەتپەۋدىڭ جاسىرىن ءبىر ينستيتۋتتارى بار سياقتى.ءتىپتى كەشە عانا دارىگەرلەر ايتىپ جاتىر، قازاق جاستارىنىڭ 20–30 جاس ارالىعىنداعى ازاماتتارىندا بالا جاسايتىن ۇرىعى جوق ەكەن – «ۇلى سوزدە ۇياتتىق جوق». وسىنىڭ ءبارى ۇلتقا قارسى استىرتىن جۇمىستىڭ ناتيجەسى سياقتى. ءبىز – قازاق بايعۇس وسىنى بايقامايمىز، ەرتەڭ جارعا قۇلايسىڭدار دەسە، توي جاساپ، قۇدا شاقىرىپ، وتىرا بەرەتىن سياقتىمىز. نەسيە الىپ، توي جاساپ، ارتىنان بالاسىنا دا، وزىنە دە اقشاسى جوق، قاڭعىپ جۇرەدى. وسىعان دا ءمان بەرمەيتىن، الىسقا قارامايتىن ۇلت بولىپ بارا جاتىرمىز، اعايىن!
ۇيتقى بولاتىن جازۋشىلار وداعى ەكىنشى پارلامەنت بولۋى كەرەك ەدى، كەزىندە كولبيننىڭ ءوزى وسىعان (جازۋشىلار سيەزىنە – رەد.) ەكى رەت كەلگەن. قوناەۆتىڭ كەزىندە جازۋشىلاردىڭ سەزى قالاي ءوتۋشى ەدى: ەكى كۇن بويى ءوزى قاتىسىپ وتىراتىن، بولماسا – ورىنباسارلارىن تاستاپ كەتەتىن. قازىر ءبىزدىڭ جازۋشىلاردىڭ سەزى اۋىلدىڭ «مەستكومىنىڭ» جينالىسى سياقتى وتەتىن بولدى. وسىنداي ءىس-شارالارعا جازۋشىلاردىڭ ءمان بەرمەۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ دەمەك، بيلىكتىڭ ءوزى ەلەمەۋ ارقىلى، زيالىنىڭ سوزدەرىن تىڭداماۋ ارقىلى ولاردىڭ ءۇنىن وشىرمەك. وسى 60–70 جاس ارالىعىنداعى ءبىر بۋىن كەتسە، جىم-جىرت بولاتىن سياقتى، ەشكىم دە باس كوتەرىپ شىقپايدى.
ەكى تىلدىلەر كوبەيىپ ەدى، ەندى ء«ۇش تىلدىلەر» پايدا بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە بىزگە ورىس ءتىلىن ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتىپ ەدى. ەندى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ وقىتاتىن بولدى. وسىنىڭ ءتۇبى ماڭگۇرتتەندىرۋگە اپارۋ ەمەس پە؟ بالا ءۇش ءتىلدىڭ قايسىسىن مەڭگەرەدى؟
بيلىك باسىندا ءتاپ-ءتاۋىر جىگىتتەر بار: ولارعا قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى جوق پا؟ مەن وسى جيىننىڭ سوڭىندا شىعاتىن قاۋلىدا پوليتسەيلەرگە ارناپ ءبىر ۇسىنىس قوسايىن دەپ ەدىم: «اينالايىن، سەندەر دە قازاقسىڭدار. ءبىز دە سەنىڭ بالاڭنىڭ بولاشاعى ءۇشىن جينالىپ جاتىرمىز. بۇيرىق بەرگەن شىعار، اسىرا سىلتەمەڭدەر، ولاي ەتسەڭدەر وزدەرىڭە ور قازاسىڭدار. ماعجان اقىن كەزىندە جىلاپتى: «ستالين ات، اس دەگەن شىعار، بىراق ساكەن سەيفۋلليننىڭ مۇرتىن جۇل، بەيىمبەت ءمايليننىڭ قۇيرىعىنان تەپ» دەگەن جوق ەدى عوي. سونىڭ ءبارىن جاساعان كىمدەر – قازاقتار! اسىڭدار، اتىڭدار، بىراق قورلاۋعا اپارماساڭدارشى» دەپ جىلاعان ەكەن. كەشەگى جاڭاوزەندەگى قاندى قىرعىندا ءبىر جىگىت ءولىم الدىندا جاتقان كەزىندە، كوزىن اشىپ قاراعاندا، ۇستىنە ءتونىپ تۇرعان پوليتسەيدىڭ جۇزىنەن ءوزىنىڭ وسى تۇرىنەن ءلاززات العانىن كورگەن ەكەن. 1986 جىلى دا وسىنداي سۇمدىق بولعان ەكەن: «اعالاپ، كوكەلەپ» شىرىلداپ جاتقان قىزدىڭ ءۇستىن تاپتاپ وتكەن قازاقتار راحاتتانعان ەكەن. قازاق-اۋ، نە بولعان سەندەرگە؟ ۇستا، تۇرمەگە جاپ، بىراق قورلاپ، شاشىنان سۇيرەيتىندەي نە بولدى،ولار دا سەنىڭ قارىنداسىڭ،سەنىڭ قىزىڭ عوي».
وسىنداي پۋنكت قوسسام دەيمىن.
وسىنداي جيىندى كەڭ كولەمدە وتكىزسەك، بيلىككە تالاسىپ جاتقان جوقپىز، پىكىر ايتساڭ بولدى، وپپوزيتسيا دەيدى ەكەن. وپپوزيتسيا – بيلىككە تالاسۋشى پارتيا، ءبىز تالاسىپ جاتقان جوقپىز. شىندىقتى ايتىپ، ءتىلىمىزدى قورعايىق دەپ جاتىرمىز، سول ءۇشىن كىنالى بولامىز با؟ ءبىر جارىم ميلليارد قىتاي، 147 ميلليون ورىستار ءتىلىن قورعايدى، ال قازاق ءتىلىن قورعامايدى. وسىعان ءبىزدىڭ سانامىز، نامىسىمىز قاشان ويانادى؟
قازاق تىلىنە 2020 جىلى كوشەمىز دەيدى، ول – بوس ءسوز ەكەنى بەلگىلى عوي. الماتى مەن استاناداعى اكىمشىلىكتەرگە كىرسەڭىز، ءبارى ورىسشا سويلەيدى. نەگە ولاي دەپ ايتساڭ، سەن – اقىماقسىڭ. قازاق ءتىلىن 2020 جىلى تولىق مەڭگەرۋ ءۇشىن، ءتىل كوميتەتتەرىنە ميلليونداعان اقشا بولىنەدى ەكەن. قايدا كەتىپ جاتىر، سوندا قاي ورىس، قازاقشا بىلمەيتىن قاي قازاق –قازاقشا سويلەپ كەتىپتى؟! سۇراق بار، جاۋاپ جوق. بولىنگەن اقشا قازاق تىلىنە قامقور بولۋى كەرەك قوي. بۇگىنگى كۇن – ەۋروپالىق تىلدەردىڭ كۇنى ەمەس، قازاق ءتىلىنىڭ كۇنى دەپ، كوشەگە جارناما ءىلىپ قويسا، بىرەۋدىڭ ءوتى جارىلىپ كەتە مە؟
وسى زالدى بەرگەنگە دە راحمەت دەپ وتىرمىز، وسىنى دا جاساپ جاتقان ءوزىمىزدىڭ قازاقتارىمىز عوي. باياعىدا بارلىعىن ماسكەۋدەن كورگەن ەدىك، قولىمىزدى بايلاپ، ەرىك بەرمەدى عوي دەپ.
تاۋەلسىزدىك الدىق ەمەس پە؟ بۇرىن «كازاحسكايا سوتسياليستيچەسكايا رەسپۋبليكا» دەيتىن، قازىر سول «كازاحسكيدى» قويىپ، «قازاقستاندىق» دەگەندى شىعاردى. مەنى دە ورىس گازەتتەرى «كازاحستانسكي پيساتەل» دەپ جازباق بولعاندا، مەن «قازاحسكي پيساتەلمىن» دەپ، قاتاڭ ەسكەرتتىم. ءبىز «روسسيسكي پيساتەل» دەمەيمىز عوي!
جۇرتتىڭ جاقسى جاعىن ەمەس، جامانىن نەگە ۇيرەنەمىز؟ نەمىستەر، ورىستار، فرانتسۋزدار ءوز ءتىلىنىڭ تازالىعى ءۇشىن كۇرەسىپ جاتسا، قازاقتار، كەرىسىنشە، ءبۇلدىرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جاتىر. سوندىقتان «كوپ – قورقىتادى، تەرەڭ – باتىرادى» دەگەن بار: ءتىل ساياساتى ماسەلەسىن جوعارى جاقتىڭ الدىنا قويماي، ەش وزگەرىس بولمايدى.
بيلىكتە قازاقشا بىلمەيتىن قانشاما مينيستر وتىر! ءتىپتى ىدىرىسوۆ كوكەمىزدىڭ بالاسى – سىرتقى ىستەر ءمينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ ءبىر اۋىز قازاقشا بىلمەيدى. سولار 2020 جىلعا دەيىن قازاقشا ۇيرەنەدى دەپ وتىرسىزدار ما؟! قاپاروۆ دەگەن مينيستر بار – «پروتون» قۇلاپ جاتسا دا، ءوزى اياعى باسپاعان جەردى كۋرورت سياقتى سۋرەتتەپ ءجۇر. ايتقانىنا قاراپ، سول جاققا بارىپ، دەمالىپ قايتقىڭ كەلەدى. ءبىر-ءبىر جارىم ميلليون شەشەن ماسكەۋدى دىرىلدەتىپ ۇستاپ وتىر، وسىنداعى شالا قازاقتىڭ ءبىرازىن جيىرما شاقتى شەشەنگە ايىرباستاپ الار ما ەدىك؟..
قازاقتى ءولتىرىپ جاتقان كىم – وسىنداعى شەشەندەر: مالىبايدا، مالوۆودنىيدا قازاقتى ءولتىردى، شەڭگەلدىدەگى قىزىمىزدى زورلاعان وقيعا شە؟ ۇندەمەيمىز. ءۇندىستاندا ءبىر قىزدى زورلاپ ەدى، ءبىر جارىم ميلليارد حالىق كوشەگە شىعىپ كەتتى، اقىرىندا قىلمىسكەردى ءولىم جازاسىنا كەستى. جاڭاوزەندەگى قىرعىن شە؟ كەشە تۇركيادا ءبىر ستۋدەنتتىڭ ولگەنىنە بۇكىل تۇرىك كوتەرىلدى، ءبىزدى قىرىپ جاتسا دا ۇندەمەيمىز. «بۇل نە؟» دەپ سۇرايتىن ادام جوق. سەبەبى – ۇلتتىڭ باسشىلارى جوق. ءتىپتى اۋەزوۆ، مۇقانوۆتار ءتىرى بولسا، ولاردى دا تىڭدايتىن جايىمىز جوق سياقتى. ويتكەنى قۇلاق – كەرەڭ، ءسوز جەتىم قالدى. الدىمىزداعى جەلتوقساندا ءبارىمىز قارا كورسەتىپ، الاڭعا شىعىپ، قازاق ءتىلىن قورعاماساق، بيلىك اياعىن تارتپايدى. ۇلت ءتىلىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاسايىق، ءوز ءتىلىمىزدى ءوزىمىز قورعايىق!
مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ، ابايتانۋشى-عالىم:
ء بىزدىڭ قاسىرەتىمىز – ىدىراپ تۇرمىز. ءتىل جاعىنان ىدىرادىق. ءمونوليتتى ەمەسپىز، ءدىن جاعىنان دا ىدىرادىق. سونىڭ ىشىندەگى ەڭ قاۋىپتىسى – ۋاحابشىلدار. ولار بيلىك ورگاندارىندا وتىر، سالافيتتەردى تەرىستەدى، ال پالەنىڭ ءتۇبىن وسى ۋاحابشىلداردان كورەمىز. جازۋ جاعىنان دا ىدىرادىق. مۇنداعى قازاقتار ورىس جازۋىمەن جازادى، قىتايدا تۇراتىن قازاقتار ارابشا جازادى، تۇركياداعىلار – لاتىنشا، ءسويتىپ ءبىر حالىق ءوزىن-ءوزى وقي المايدى. ايتۋعا وڭاي، بىراق وتە قاسىرەتتى ماسەلە. قالاي بىرىكتىرەمىز؟ بىزگە بىرىگۋ ماسەلەسى كەرەك بولىپ تۇر.
دۇنيە جۇزىندە ەكى جۇزدەن استام مەملەكەت بار، قازاقتان باسقاسى، اركىم ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەيدى. تامىرى قايدا دەسەڭىز – ورتالىقتىڭ بۇرىنعى ساياساتىندا جاتىر. ءبىزدى جاۋلاپ العان سوڭ، ورتا ازيادا تۇراتىن حالىقپەن ءبىزدى سالىستىرىپ، قازاقتاردىڭ ساناسى جوعارى ەكەنىن بىلگەن سوڭ، جانشۋ كەرەك دەگەن ساياسات جۇرگىزىپ، ءولى حالىققا اينالدىرماق بولعان. پاتشا ۇكىمەتى وسى ساياساتتى باستادى، كەيىننەن سوۆەت وكىمەتى ورىستاندىرۋ ساياساتىن ارى قاراي جالعاستىردى، ياعني بۇرىنعى يمپەريانىڭ مۇراگەرى بولدى.
1932 جىلعى ناۋبەت كەزىندە تاجىكتەردەن – 1 ادام، وزبەكتەردەن – 7 ادام اتادى، ال قازاقتاردان – 25 مىڭ ادام اتىلعان. نەگە؟ سەبەبى رەسەي ءۇشىن اساۋ، ۇلتتىق سەزىمى ويانعان حالىقتى ۇستاپ تۇرۋ قيىن، سول سەبەپتى تۇساۋلاۋ كەرەك دەگەن.
وسىدان قالاي قۇتىلامىز؟ مەنىڭ ۇسىنىسىم – ناقتى ارەكەت كەرەك. ءبىزدى اداستىرىپ جۇرگەن توپ – شالا قازاقتار. قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى – شالا قازاق. مەملەكەتتىڭ مۇلكىن تالاعان كەزدە بايىپ العان دا – سولار، بيلىك باسىندا وتىرعان دا – سولار، قازاقشا سويلەمەيتىن دە – سولار. قۇدايدىڭ بالاسى ما؟! ولاردى ءتاۋباسىنا كەلتىرۋگە بولادى. قىزمەتكە ورىستى، قىتايدى الا بەر، ال قازاقتاردى قازاق ءتىلىن بىلمەسە، جۇمىسقا الماۋ كەرەك. سوندا شالا قازاقتار ءبىر جىلدا قازاق بولماسا، ماعان كەل! بۇعان تەك ساياسي ەرىك كەرەك.
شالا قازاقتاردىڭ توركىنى – پاتشانىڭ ميسسيونەرلىك ساياساتى كەزىندە ورىس-تۇزەم مەكتەبى دەگەننەن پايدا بولعان، تۇڭعىش شوقىنعان قازاقتار سودان شىققان. كەڭەس وداعى سول ۇلگىنى ارالاس مەكتەپكە پايدالاندى. ءبىر كەزدەرى ارالاس 400 مەكتەپ بار ەدى، قازىر 2097 مەكتەپكە ءوستى. ءار مەكتەپ جىل سايىن 150 بالادان شىعارعاندا، 300 مىڭ شالا قازاقتى قوسىپ وتىرادى دەگەن ءسوز. ياعني، شالا قازاقتىڭ فابريكاسى – ارالاس مەكتەپتە. باسقا رەسپۋبليكالار وسىنى جويدى، ءبىز نەگە جويمايمىز؟ جويدىرماي وتىرعان – شالا قازاقتار مەن شالا مينيسترلەر.
حالىقتىڭ ءبىرىنشى جاۋى – شالا قازاقتار! ولاردى سولاي جاساعان – ورىستىڭ ورىستاندىرۋ ساياساتى. سوندىقتان باۋىرىمىزعا تارتىپ، ناقتى ۇسىنىس – وسىنى توقتاتۋ ءۇشىن، ارالاس مەكتەپتى اجىراتۋ كەرەك.
