عالامتوردىڭ ءارتۇرلى بەتتەرىنەن قازاق رۋلارىنىڭ تۇپكى اتالارىنا رەۆيزيا جاساۋ تاعى دا كورىنە باستادى. كوشپەلى ازياعا شەكەسىنەن قارايتىن باتىس پەن كەي تۇسى كۇماندى قىتاي دەرەكتەرىنە، ءوز ارامىزداعى تاريحتان گورى ادەبيەتكە ەتەنە كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ ايتقاندارىنا سىلتەمە جاسايدى كوپشىلىگى. ۇلتتىق دەڭگەيگە شىعۋعا ورەسى جەتپەي، رۋلىق دەڭگەيدە مالتىعىپ جاتقان كومەنتشىلەرگە ازىق تابىلدى. قازاقتىڭ ارعىن، نايمان، كەرەي، جالايىر، ۋاق، قىپشاق، ماڭعىت، سىرگەلى، شاپىراشتى سياقتى ىرگەلى رۋلارىن ءبىر بەيشارا «مىڭعۇل» دەپ، ەكىنشى بايقۇس «قاراقىتاي» دەپ تارتىسىپ جاتىر. اسىرەسە، ارعىن مەن نايماندى جىلىك مايىنا دەيىن شاقپاقشى. بىراق، ورەلەرى جەتپەي بۇلعاقتاپ ءجۇر. «ارعىن وزدەرىن قودان بيدەن تاراتادى. وسى اتاۋداعى «و» ءارپىنىڭ ورنىنا «ي» ءارپىن قويساڭ قيدان (قاراقىتاي) دەگەن ءسوز شىقپاي ما؟ بۇدان ارتىق نە دالەل كەرەك؟ شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا ارعىن اۋىزعا الىنبايدى. دەمەك، قيدان- قاراقىتايلار وسىلار» دەپ جەر تەپكىلەپتى. ارعىنداردىڭ ول زاماندا قايدا ەكەنىن شاكارىم قاجى 1911 جىلى جارىق كورگەن شەجىرەسىندە ايتىپ كەتتى (شاكاريم كۋدايبەرديۋلى. رودوسلوۆنايا... الما- اتا، «جازۋشى»، 1990 گ. 77 ستر) ءبىر عاسىر ءوتىپتى. ەڭ بولماسا سونى بىلمەسە تاريحتا نەسى بار ەكەن؟

عالامتوردىڭ ءارتۇرلى بەتتەرىنەن قازاق رۋلارىنىڭ تۇپكى اتالارىنا رەۆيزيا جاساۋ تاعى دا كورىنە باستادى. كوشپەلى ازياعا شەكەسىنەن قارايتىن باتىس پەن كەي تۇسى كۇماندى قىتاي دەرەكتەرىنە، ءوز ارامىزداعى تاريحتان گورى ادەبيەتكە ەتەنە كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ ايتقاندارىنا سىلتەمە جاسايدى كوپشىلىگى. ۇلتتىق دەڭگەيگە شىعۋعا ورەسى جەتپەي، رۋلىق دەڭگەيدە مالتىعىپ جاتقان كومەنتشىلەرگە ازىق تابىلدى. قازاقتىڭ ارعىن، نايمان، كەرەي، جالايىر، ۋاق، قىپشاق، ماڭعىت، سىرگەلى، شاپىراشتى سياقتى ىرگەلى رۋلارىن ءبىر بەيشارا «مىڭعۇل» دەپ، ەكىنشى بايقۇس «قاراقىتاي» دەپ تارتىسىپ جاتىر. اسىرەسە، ارعىن مەن نايماندى جىلىك مايىنا دەيىن شاقپاقشى. بىراق، ورەلەرى جەتپەي بۇلعاقتاپ ءجۇر. «ارعىن وزدەرىن قودان بيدەن تاراتادى. وسى اتاۋداعى «و» ءارپىنىڭ ورنىنا «ي» ءارپىن قويساڭ قيدان (قاراقىتاي) دەگەن ءسوز شىقپاي ما؟ بۇدان ارتىق نە دالەل كەرەك؟ شىڭعىسحاننىڭ تۇسىندا ارعىن اۋىزعا الىنبايدى. دەمەك، قيدان- قاراقىتايلار وسىلار» دەپ جەر تەپكىلەپتى. ارعىنداردىڭ ول زاماندا قايدا ەكەنىن شاكارىم قاجى 1911 جىلى جارىق كورگەن شەجىرەسىندە ايتىپ كەتتى (شاكاريم كۋدايبەرديۋلى. رودوسلوۆنايا... الما- اتا، «جازۋشى»، 1990 گ. 77 ستر) ءبىر عاسىر ءوتىپتى. ەڭ بولماسا سونى بىلمەسە تاريحتا نەسى بار ەكەن؟

جۇرەك اۋىرادى. 1897 جىلعى پاتشا ساناعىنداعى بار- جوعى 535 مىڭ وزبەكتىڭ بۇگىن 30 ميلليونعا تاقادى. وزبەك جەرىندەگى بارلىق ۇلتتاردى وزبەكتەندىرىپ، وزبەك دەگەن ءبىرتۇتاس ۇلت قۇردى. بالتالاساڭ بولىنبەيدى. ءبىز سول ساناقتا وزبەكتەن 8 ەسە كوپ ەدىك. قازىر 12 ميلليونعا ازەر جەتتىك. وزبەك 56 ەسە ءوستى. ءبىز 4- 5 ەسە. وزبەك بۇگىن شار بولاتتاي ءپىسىپ- ۇيىسقان، اجىرامايدى. ال ءبىزدى جۇمساڭ ساۋساق اراسىنان قۇمداي سۋسىپ ءتۇسىپ قالامىز: مىڭعۇل- سۇڭعىل، قىتاي- مىتاي، پالەن- پاشتۇگەن دەپ شاشىراتىپ تاستايمىز. پۋشكيننىڭ مۇسىلمان نەگردىڭ جالعىز ۇلى ەكەنىن، ورىس باسىنا كوتەرىپ وتىرعان قولباسشىلارى سۋۆوروۆ، كۋتۋزوۆ، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى پاۆلوۆ، مەچنيكوۆتىڭ، دانىشپان مەندەلەەۆتىڭ، اتاقتى ترەتياكوۆ، شەرەمەتەۆتەردىڭ كوك تۇرىكتىڭ ۇلدارى ەكەنىن قاي ورىس مويىندايدى. سولاردى ورىس وزىنەن بولە مە؟ ءبىلىپ تۇرسا دا، «ورىس» دەپ قارىسىپ قالادى. قايتسەك باسىمىز قۇرالادى، قاشان تاس- ءتۇيىن تۇگەندەلەر ەكەنبىز؟ ساناسىزدىقتان قاشان قۇتىلامىز؟

بارلىق قازاق رۋلارى تۋرالى ايتۋ قيىن- اق. بىراق جەكەلەگەن، اركىم ءوزى زەرتتەپ جۇرگەن تايپالارى تۋرالى بىلگەندەرىن، تاريحي نەگىزدەلگەن دەرەكتەرىن ورتاعا سالسا، وتكەنىمىزگە ارقايسىمىز ۇلەس قوسا الادى ەكەنبىز. قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تاريحي تۇلعاسىن زەرتتەي باستاعان وتىز شاقتى جىل ىشىندە بابا رۋى جايلى ءبىراز دەرەك جينادىم. ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ قويعانمىن. وسى تۋرالى ايتپاقپىن.

قازاق نايماندارى بۇگىن ون اتا- بالتالى، باعانالى، كوكجارلى، بۋرا، سارجومارت، تەرىستاڭبالى، قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل. ۇرانى- «قاپتاعاي». تاڭباسى- ءۇ (باقان). الايدا، تۇركىستان، قىزىلوردا، اقمولا- استانا تۇبىندە وزدەرىن «دۇرمەن- نايمانبىز» دەيتىن ۇلكەن قاۋىم بار. ايتۋلارىنشا تۇركىستاندا عانا ءتورت مىڭ شاڭىراقتاي. نەگە ەكەنىن ازىرشە ءداپ باسا المادىق، بۇلار قازاق نايماندارىنىڭ شەجىرەسىنە ەنبەگەن. سوندا، دۇربەندەرمەن ون ءبىر اتا. وزبەكستاننىڭ سامارقانىندا دۇرمەندەر ءتىپتى مول. وزبەكپىز دەيدى جانە اناۋ- مىناۋ ەمەس، اقساق تەمىردى دۇرمەن- نايمان ىشىندەگى بارلاستان تاراتادى. ۋكراچ (وكىرەش), قارا، قىزىل نايمان دەگەن اۋىلدار كەزىندە موسكۆا ۇجىمشارى بولعان ەكەن. كەڭەس قۇلاسىمەن ءامىر تەمىر اتىنا وزگەرتىپ الىپتى. سامارقاننىڭ تۇبىندە تاياق تاستامدا. وسىنى قازاق زەرتتەۋشىلەرى نازاردا ۇستاۋى ءتيىس- اۋ. ال ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردىڭ ىشىندە، ءوزىم ارالاعان وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تاتار اراسىندا، سونىمەن قاتار تۇركىمەن، نوعاي، ەستەك (باشقۇرت), التايلىقتار، ءتىپتى، تاجىكتەگى لوقاي- قازاق پەن مىڭعۇل ىشىندە دە نايماندار مول. شەتتەگى جيىرما شاقتى نايمان تايپاسى تۋرالى «وكىرەش شال»، «تولەگەتاي بابا»، «قابانبايدىڭ اتاسى- توقتارقوجا» اتتى ەڭبەكتەرىمدە جازدىم. (كامال (كاميل دەپ شىعادى ارا- تۇرا) ابدراحمان. Naiman.KZ بلوگى) قايتالاپ جاتپايىق.

عالامتوردا داۋلى پىكىرلەر مەن تالاس تۋعىزعان كىتاپتار جونىندە باسىن الدىمەن اشىپ الاتىن نارسە بار. وندا بارلىق نايمان، ارعىن، ۋاق، شومەكەي، سىرگەلى، شاپىراشتى تۋرالى ايتىلمايدى. وسىلاردىڭ ىشىنە سىڭگەن ازدى- كوپتى توپتى كوزدەيدى. مەنىڭشە بۇعان شامدانباۋ كەرەك. كەيبىر كومەنتشىنىڭ جانى شىرىلداپ، «تاعى بولدىڭدەر مە از قازاقتى؟» دەپ وتىرعانىن تۇيسىنەمىن. بيلىك قازاقتىڭ باسىن قوسۋ ءۇشىن بۇگىن ەش شارا قولدانباي، بەي- جاي وتىر. ورىس ءتىلىن، سول ارقىلى ورىس تىلدىلەردى شىر- پىر قورعان الەك. وسىنداي شاقتاردا ۇلتشىل ادامدار بەلسەندىلىك تانىتىپ، ۇيتقى بولىپ كەتەتىنى الىمساقتان بار. دەسە دە قاي ەل، قاي رۋدى الساڭىز دا كىرمەسىز، سىڭبەسىز ەمەس. قازىرگى قازاق رۋلارى، ءتىپتى، ءحۇىىى عاسىردا دا تولىققان. ءبىر رۋدان ەكىنشى رۋعا قوسىلىپ كەتۋ كۇنى كەشەگە دەيىن جۇرگەن. قازىر ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇزبىز، ءۇيسىن، دۋلات، قاڭلى، نايمان، ارعىن، سىرگەلى، ۋاق، شومەكەيمىز دەگەن سوڭ، قايسىسى ناقتىسى، قايسىسى كەشتەۋى ەكەنىن قوپسىتۋدىڭ قاجەتى جوق.

جوعارىداعى ون اتا نايماننىڭ ىرىلەرىنىڭ ءبىرى- قاراكەرەي. «قارا» جانە «كەرەي» دەگەن ەكى ءسوزدىڭ قوسىندىسى سەكىلدى. تەك، «قارا» ءسوزى نە ماعىنا بەرەتىنىن تۇسىنە بەرمەيمىز. بىرەۋلەر «قيدان (قاراقىتاي) مەملەكەتىن نايماننىڭ كۇشىلىك حانى 1211 جىلدان بيلەي باستادى. ءسويتىپ، شىن مانىندە ول مەملەكەت قۇلاپ، نايمانداندىرۋ باستالدى، قاراقىتايدىڭ ءبىر توبى نايمانعا ءسىڭىپ، نايمان ىشىندە قالعان كەرەيمەن ارالاسىپ، «قاراكەرەي» اتالدى. مىسالى، قازاق ىشىندە قىتاي- قىپشاق، ماڭعىت- قىتاي، سىرگەلى- قىتاي، ۋاق- قىتاي دەگەن تايپالار بار» دەسەدى. وزگە دە تون پىشۋلەر كوپ. بىراق وسىلاردان سان الۋان سۇراق تۋدىرادى.

1.رۋ اتاۋى- قاراكەرەي. ەگەر قاراقىتاي مەن كەرەيدىڭ قوسىندىسى بولسا ماعىناسى، كوزدەپ، كورسەتەتىنى بار «قىتاي» ءسوزى قولدانىسقا ەنىپ، رۋ اتى- قىتايكەرەي نەمەسە كەرەيقىتاي اتالۋى شارت. الدىنداعى قىپشاق- قىتاي، ماڭعىت- قىتاي سەكىلدى. بۇلاردا كىممەن كىمنىڭ قوسىلعانى انىق تۇر. ال «قاراقىتاي» ءسوزىنىڭ «قارا» بولىگى قولدانىسقا ەنىپتى دەسەك، ناق وسى جەردە «قارا» سوزىندە پالەندەي ماعىنا جوق. ءوزىن- ءوزى اقتامايدى. كىممەن كىمنىڭ قوسىلعانى اشىلماعان. تامىرسىز. بۇل قالاي؟

2. ت. جۇرتباي «قيدان مەملەكەتىن كىم قالاي اتاپ، سان ساققا جۇگىرتسە دە، ول قۇرامىنا نايمان، قوڭىرات، ۋاق، جالايىر، كەرەي، ارعىن، قاڭلى، اداي، تەلەۋىت، قىپشاق تايپالارىن بىرىكتىرىپ وتىرعان قازاق حالقىنىڭ العاشقى قۇراماسى» دەپ وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى- اق جازعان. (دۋلىعا. الماتى، 1994 جىل. ەكىنشى كىتاپ، 191 بەت) شىندىعى دا وسى. قيدانداردىڭ ءبىر توبىنىڭ نايماندانىپ، كەيىن قازاق اتانعانى كىمگە زالالىن تيگىزىپ، باۋىرىنا باتىپتى؟ تۇركى- قازاقتاردىڭ كوبەيگەنىنەن كىم زاپى تارتىپتى؟

3.وسىنى دا «تاريحي شىندىق ءۇشىن» دەپ اقتالا ما؟ قيدان مەملەكەتىنىڭ جويىلعانىنا 750 جىلداي ءوتىپتى. ودان بەرى 30 ۇرپاق اۋىستى. ەندەشە قايداعى قاراقىتاي؟

سوڭعى ەكى سۇراقتىڭ جاۋابىن سونى جازۋشىلاردىڭ ار- ۇياتىنا تاپسىرايىق. ءوزىڭىز دە ويلانىپ كورىڭىز. ءبىرىنشى ساۋالعا بىرلەسىپ جاۋاپ بەرىپ كورەيىك. ول ءۇشىن وزبەكتەگى سامارقانعا، اندىجانعا ساپار شەگەمىز. سامارقاننىڭ تۋرا تۇبىندەگى قارانايمان اۋىلىنا سوعامىز، سامارقاننىڭ تەرىستىگىندەگى وسى وبلىستىڭ ەرەكشە ولكەسىن الىپ جاتقان قارانايمان ۇلتتىق پاركىنە (قورىعىنا), قاتار- قاتار وتىرعان قارانايمان قىشلاقتارىنا تۇسەمىز، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ تۇپكى اتا جۇرتى- جۇپار سايدا دامىلدايمىز. اقتايلاق بي شەجىرەسىندە «نايماننىڭ (وكىرەش شال- اۆت) توقماق دەگەن جالعىز ۇلى ءولىپ...» دەيتىنى بار. (اقتايلاق بي. الماتى. 1991 ج. 66 بەت) تۇپ- تۋرا وسى اتتاس توقماق اۋىلىنا توقتاپ، ءجون سۇرايمىز. سويتەمىز دە تاڭ قالامىز. سامارقان ماڭىندا قارانايمانعا قوسا بالتالى، باعانانلى، قاراباعانالى، نايمانساراي، بەسبالا، نايمانتەپە، نايماناۋىل (وزبەكتەر قىشلاق دەيدى ەمەس پە), وكىرەش، سادىر، سارىقۇل، ءتورتۋىل، جانعۇلى، قاراقۇرساق، بەشنايمان، بەشبالا اتالاتىن تازا نايمان رۋلارىنىڭ اتىمەن اتالاتىن، سامارقان ۋايالاتىنىڭ كارتاسىندا قاز- قاتار ءتىزىلىپ تۇرعان قىشىلاقتاردى ارالاپ شىعامىز (سپراۆوچنايا پوليتيكو- ادمينستراتيۆنايا كارتا. گنپپ «كارتوگرافيا». تاشكەنت، 2008 گ.). وسى ەلدى مەكەندەردىڭ بارىندە وزبەك نايماندارى، ونىڭ ىشىندە قارانايماندار تۇرادى. ءسوز رەتى كەلگەندە اتاي كەتەيىك بۇل ماڭدا سونداي- اق تاراقتى، كەرەي، قاراكەسەك، قانجىعالى، بالعالى، قوڭىرات، بارلاس، قيات، قاتاعان، قاڭلى، جاعالبايلى، شانىشقىلى، شاپىراشتى، شومەكەي، ءۇيسىن، جامباي ءتارىزدى قازاق رۋلارىنىڭ اتىن العان قىشلاقتار بار. كەيبىرى ەكى- ءۇش رەت قايتالانادى (اتالعان كارتانى قاراڭىز). نەگىزى «وزبەكپىز» دەيدى. ال قارانايمان اتاۋى سامارقاننىڭ ءتورت تارابىنان دا كەزدەسەدى.

ەندى ءاندىجاننىڭ جانىنداعى قارا، پاسكى (كىشكەنە), ورتا نايماندارعا جول تارتىپ، قاتار وتىرىپ پالاۋ جەسە دە بولادى. بىراق، وزبەكتەگى قارانايمانداردىڭ ەشقايسىسىنا «كەرەي» قوساقتالماعان. ولارمەن ۇزاق اڭگىمەلەستىك. ەكى كۇن قوناق بولدىم. قىزىعى- تۋعاندارىنداي قارسى الىپ، بار جۇمساعىن الدىما تارتتى. وزبەكتىك- ۇلتتىق رۋحتى ساناسىنا ابدەن سىڭىرگەن، جاتتى تورىنە جۋىتا بەرمەيتىن وزبەك نايماندارىنىڭ بويىنداعى ەكى مىڭ جىلدىق قاندارى ويناپ شىعا كەلدى. سوناۋ 1330- 1340 جىلدارى وزبەك حاننىڭ اتىمەن اتالىپ، ۇلت بولۋعا بەت العاندارىنان بەرى اتتاي 700 جىلداي ۋاقىت وتسە دە، ءبىز 1460 جىلداردان بەرى «كوشپەلى وزبەكتەردەن» ات قۇيرىعىن ءبىرجولا كەسىپ كەتسەك تە، تۋعان باۋىرلارداي سىرلاستىق. وزبەكتىڭ پالاۋدان باسقا دا نەشە ءتۇرلى ۇلتتىق اسى بارلىعىنا، سۇتتەن- ايران، قاتىق، قۇرت، ىرىمشىك جانە دە باسقا الۋان ءتۇرلى تاعام جاسايتىنىنا كوزىم جەتتى. سىيلى ادامدارىنا كوپ جىل ساقتالعان بال بەرەتىنىنە تاڭداندىم. وزبەك شەجىرە، رۋ بىلمەيدى دەگەن بوس ءسوز ەكەن. ۇلكەندەر جاعى ىركىلمەيدى. جاستارى دا قاي رۋ ەكەنىن تولىق ايتادى. نايماندار، ونىڭ ىشىندە قارانايماندار تۋرالى مول دەرەك الدىم. وسى قارانايمانداردىڭ ايتۋىمەن اندىجانعا ءتيىپ تۇرعان قىرعىزدىڭ وشىنا سوقتىم. جانىندا «ەركىن» اگروفيرماسى بولىپتى. سوندا قىرعىز قارانايماندارى تۇراتىنىن بىلەدى ەكەن. بۇلاردى دا تاپتىق، راس بار قارانايماندار، وزدەرىن قىرعىز اتايدى. جانە قىرعىزداعى چانتەكە، جۋان بۇت، سار، كوكشى، تاعى دا باسقا نايمانداردان وزدەرىن پاڭ ۇستايدى. سەبەبىن كەتەر ساتتە سۇراپ الدىق.

عالامتوردا پىكىر جارىستىرۋشىلار قادىم زامانداردان بەرى قارانايمان دەگەن وسىنشا مول، سالىمدى رۋدىڭ ەڭ ەجەلگى نايماندارمەن قاتار جاساپ كەلە جاتقانىن، ولاردىڭ كەي رۋدان ىلگەرى بولۋى دا مۇمكىن ەكەنىن بىلمەگەن نەمەسە بىلگىسى كەلمەگەن. قازاق جەرىندە قارانايمان كەزدەسپەگەن سوڭ قول جەتىمدەگى «قاراقىتاي» جۇرتىنىڭ «قارا» ءسوزىن الىپ، «كەرەي» ءسوزىن قوسىپ، «قاراكەرەي» رۋىن وپ- وڭاي تۋدىرعان. تاريحتا ەشنارسە انشەيىن بولا سالمايدى، حالىقتىڭ قاسىرەتىمەن، تار جول- تايعاق كەشۋىمەن كەلەدى. لاقاپ ىزدەۋشىلەر ت. جۇرتباي اتاعان رۋلاردان وزگە، ەلۇي داشىنىڭ زامانىنىنداعى- ءحىى عاسىردىڭ ورتاسىنداعى، مەركىت، تەلە، كەتە، ۇرانقاي، بايجىگىت، بايىس، تۋمات، توقاس جانە دە باسقا تايپالاردىڭ اراسىنان نايماننىڭ بەس بىردەي رۋىن اڭدامايدى. سەبەبى- زەرتتەمەگەن. كۇنى بۇگىنگە دەيىن نايماندا بايىس، سەمىز نايمان (سەمىز بۇقانىڭ نايمانى دەپ بىلگەن ءجون- اۆت), بايجىگىت، كەتىك (كەتە), تۇمات (تۋما), توقاس (توعاس) رۋلارى امان- ساۋ سول زامانداردان بەرى كەلەدى.

سوناۋ ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا تۇسىنداعى- ءۇىى عاسىرداعى نايمان ۇلىسىنىڭ ەڭ قابىرعالىسى قارا نايماندار بولعان. ولار 1204 جىلعى، العاشقى شىڭعىس حان- نايمان سوعىسىنان باستاپ، نايماننىڭ سوڭعى حانى كۇشىلىكتەن ءبىر ەلى قالماي تاجىكستانداعى تاۋلى باداحشانعا دەيىن سوعىسا شەگىنىپ، 1218 جىلى كۇشىلىكتىڭ جەكپە- جەكتە ولگەنىن ءوز كوزىمەن كورگەن. سونشا جان الىپ، جان بەرىسۋىنىڭ ناقتى سەبەبى بار. نايمان حاندارى تاپ وسى قارانايمان تايپاسىنان شىققان. باسى ارىق بۇقا مەن سەمىز بۇقادان تارتىپ، ينانىع بىلگە بۇقا حان، ونىڭ ۇرقى باي بۇقا، سوڭعى نايمان حانى كۇشىلىككە دەيىن تۇگەلدەي قارانايمان رۋىنان. مۇنى وزبەك پەن قىرعىزدىڭ قارانايماندارى ءالى كۇنگە ۇمىتپاي، ماقتان كورىپ، كوسىلىپ ايتادى. ەكى ۇلت- وزبەك پەن قىرعىز تاتۋ تۇرماعانىن ءبارىمىز بىلەمىز. بۇگىن دە ءدۇرداراز. بىراق وزبەگى- قىرعىزداعى، قىرعىزى- وزبەكتەگى قارا نايماندارىن، ەكەۋى ار جاقتارى قاراكوك ەكەنىن ۇمىتپاعان. سوناۋ ءۇىى عاسىرداعى ءتول اتاۋلارىن ساقتاپ وتىر. «بىزدەر- قارانايماندار حان اۋلەتىمىز. مىنا پاسكىلەر بىزگە دارەت سۋ دايىنداپ بەرەتىندەر» دەپ كەسىكتى سويلەيدى. پاسكىلەر مويىندايدى. بىزدىڭشە پاسكىلەر تولەڭگىتتەر سياقتى.

«قارا» ءسوزى جەكە تالداۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى- قارا شاڭىراق. ءتۇسىندىرۋدى تالاپ ەتپەيدى، اۋلەتتىڭ باستى وتاۋى. قارا ەرتىس- ەرتىستىڭ نەگىزى. قارا مال- ۇلكەن مال. قارانوپىر- وتە كوپ. قاراقۇرىم- اسا كوپ. قاراجول- كەڭ، ۇلكەن جول. سوندا «قارانايمان» دەگەن- نايماننىڭ ەڭ سىيلى، ەڭ ۇلكەن، ەڭ مولى، بار نايماننىڭ ۇيىتقىسى- نايمان حاندارى شىققان رۋ دەگەن ماعانادا. قاراكەرەي- نايمان ىشىندەگى ءسوز باسى «قارا» دەپ باستالاتىن جالعىز رۋ ەمەس. قارانايمان، قارامولدا، قاراتۇمار، قاراباعانالى، قارامويىن، تورتقارا، قاراتاي، قارااۋىل رۋلارى جانە بار. وسىلاردىڭ نەگىزى قارانايمانداردان ءبولىنىپ، جەكە اتالىپ كەتكەن تايپا سەكىلدى كورىنەدى. سوندىقتان نايمانعا كەرەي ءسىڭىپ- قاراكەرەي اتالدى دەگەن قورىتىندى ءوزى سۇرانىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە، كەرەي نايماندى سىڭىرسە ول كەرەي ىشىندە ءجۇرۋى كەرەك قوي. بۇل جەردە ءبارى باسقاشا. ءبىرشاما كەرەي قارا نايماندارعا سىڭگەنى انىق.

الۋان پىكىر ايتىلعانى دا جاقسى. ءتۇبى اقيقاتى شىعادى. سونداي شىندىقتىڭ ءبىرى بىلاي سەكىلدى: «ءۇىى عاسىرعا قاراي نايمانداردا ۇلىس (مەملەكەت- اۆت.) قۇرۋ احۋالى ءپىسىپ- جەتىلىپ، ناتيجەسىندە حان باسقارعان دەربەس مەملەكەت تاريح ساحناسىنا كەلدى. جاڭادان قۇرىلعان كونفەدەراتسيانىڭ قۇرامىنا سەگىز تايپا- نايمان، تاتار، قاتاگين، سالجيۋت، مەرگيت، دۋربەت، ىبىرا، تايجيۋت ەندى» (ە. ءسالىمباي. اتا- بابا تاريحى. الماتى، 2007 ج. 34 بەت). رۋ اتتارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسا وزگەرمەپتى: نايمان- نايمان، تاتار- تاتار، قاتاگين- قاتاعان، سالجيۋت- سارجومارت، مەرگيت- مەركىت، دۋربەت- دۇرمەن، ىبىرا- بۋرا، تايجيۋت- تايچيۋت. سارجومارت پەن بۋرا- سول زاماننان بۇگىنگە دەيىن نايمان. دۇمەندەر دە. ال كونفەدەراتسيا باسىنداعى نايمان رۋى وسىلاردى قۇراعان، ۇيتقى، نەگىزى، كوپشىلىگى بولعان جانە سول كەزدەگى بىرنەشە تايپانى بىرىكتىرىپ، ورتاق اتاۋدى يەلەنگەن، بۇگىنگى نايمانداردىڭ تۇتاستاي بىرىككەن سول زامانداعى ءتۇرى- قارانايماندار دەسەك شىندىقتان اسا الىس كەتپەيتىندەيمىز. وسى نايماننىڭ ىشىندە بۇگىنگى ون ءبىر اتا نايماننىڭ بارلىعى بار بولۋى دا مۇمكىن. كەيىن كونفەدەراتسيانىڭ السىرەۋىنەن قارانايماندار ءار ءتۇرلى نايمان رۋلارىنا ءبولىنىپ، نەگىزى قارانايمان اتاۋىن ساقتاپ قالعان. قارانايمانداردىڭ كۇشىلىك حان ولگەن ولكەدەن بەرى تارتىپ، نايماننىڭ سوڭعى حانزاداسى وكىرەش شال جەرلەنگەن جەرلەردى جاعالاي وتىرۋ سەبەبى دە سوندا. اتا- مۇراتقا ادالدىقتارىندا. قارانايماننىڭ سوڭعى حانزاداسى وكىرەشتىڭ ماڭايىنا توپتاسقانىندا.

وسى جەردە داۋكەس، ارينە، «باتىرىم- اۋ، قاراكەرەي شەجىرەدە وكىرەش شالدان تارايدى. وكىرەش ءحىۇ- ءحۇ عاسىردا ءومىر سۇرسە، ءۇىى- ءحىىى عاسىردا قايداعى قارانايمان- قاركەرەي» دەپ ورىندى سۇراق قويادى. راس، شەجىرە بويىنشا قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل وكىرەش شالدىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. بىراق بۇل شەجىرە عانا. ال شىنايى تاريحتا ماتاي مەن سادىر (شاتو) ءۇىى عاسىردا سارجومارت، بۋرا سەكىلدى ناقتىلى تاريحقا ەنگەن. وكىرەش ءحىۇ عاسىردا نايماننىڭ ءبىر توبىنىڭ باسىن قۇراپ، سولارعا تۇتقا بولعان اۋليە. بۇل ءوز الدىنا جەكە تاقىرىپ.

كەرەي قازىر نەگىزىنەن اشامايلى جانە اباق بولىپ، ەكىگە تارامدى. مەنىڭشە، كەرەي ەكىگە ەمەس بىرنەشەگە بولىنگەن ءتارىزدى. ارىسى شىڭعىسحان، بەرىسى «اقتابان شۇبىرىندى...» كەزىندە. ءۇشىنشى بولىگى باعزىدا قارا نايماندارعا ءسىڭىپ كەتكەن. بۇگىن قايسىمىز تازا نايمان، قايسىمىز كەرەيمىز دەپ سۇراۋ- اقىماقتىڭ ءىسى بولادى. وتقا سالىپ- ورتەپ، توسكە سالىپ- شاۋىپ، قاراكەرەيدى ورتاسىنان جارا المايسىڭ.

وزبەك پەن قىرعىزداعى نايمان رۋلارى بەرگەن اقپار ويلاندىرادى. ءبىز كەز- كەلگەن رۋدى قازاقتان وزگە ۇلتتاردىڭ اراسىندا جۇرگەندەرمەن سالىستىرا، قاتار قويا زەرتتەۋىمىز كەرەك ەكەن. سەبەبى ولاردا بىزگە بەلگىسىز جايتتار بولۋى ابدەن مۇمكىن. مىسالى، قازاق اراسىندا تۇسىنىكسىزدەۋ بولىپ كەلگەن «وكىرەش» وزبەكتە- كىشى بۇقا- (حانزادا- اۆت.) دەگەن ماعىنا بەرەدى ەكەن.

مۇنى وكىرەش شال مولاسى ساقتالعان ۋكراچ نايمان قىشلاعىنىڭ ۋكراچ نايماندارى ەستەرىندە ۇستاپ وتىر.
كىشى جۇزدەگى «كەرەيتتەر» مەن كەرەيلەردىڭ ۇقساس ايتىلۋى جاي عانا ما؟ «ت» ءارپى كونەدەن بەرى كوپتىك جالعاۋىن دا بەرەدى. مىسالى ءبىز بۇعىلى دەسەك، قالماق بۇعىتى، ءبىز المالى دەسەك، قالماق الماتى، ءبىز ىرعايلى دەسەك، قالماق ىرعايتى ت. ب. دەيدى. جوعارىداعى «تۋمات» رۋى دا بۇعان ءبىر مىسال. قاراكەرەيدىڭ- تۋماسى. كەرەيدى ەگجەي- تەگجەيلى تالداساق اراسىنان كىمدەر شىعار ەدى. بۇگىنگى كەرەي ىشىندەگى مەركىتتەر- كەشە شىڭعىسحاننىڭ قاتىنى بورتەنى تارتىپ اكەتكەن جاۋباسار جەكە رۋ ەدى عوي. قازىر مىڭعۇل عالىمدارى جوشى حاندى ناق وسى مەركىتتىڭ جيلگۋ باتىرىنان تۋعانىن مويىندادى دەگەن جازىلىپ جاتىر. مەركىت قاشان كەرەي اتاندى؟ مىناداي جاۋاپ بار سەكىلدى. ابدەن كەكتەسىپ، قانى قارايعان شىڭعىس مەركىتتى ءتۇپ- تۇگەل قىرىپ سالماققا بەكىنگەنى بەلگىلى. وسى ساتتە ءبىرشاماسى كەرەيدەن پانا تاۋىپ، كەرەيمىز دەپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن.

ەل اراسىندا سەنىم تۋدىرماعان «ءتۇپ- تۇقياننان وزىمە شەيىن» دەگەن كىتاپتا «مەن، مەركىت، شاپىراشتى بالاسىمىن. ءۇيسىن- كەرەي ەكەۋىنىڭ تالاسىمىن» دەگەن جولدار ءجۇر (شاپىراشتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى. الماتى، 1993 ج. 96 بەت). مەركىت ءۇىى عاسىردا نايمان كونفەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىندا بار. شاپىراشتى بەرتىن، بايدىبەك بابا تۇسىنان، ءحىۇ- ءحۇ عاسىردان ايتىلا باستايدى. وسىنى ەسكەرسەك، كىتاپتا بىرەۋدىڭ قولىمەن اكە مەن بالانىڭ ورنى ادەيى اۋىستىرىلعانىن، اكەنى قاساقانى بالا جاساعانىن تانۋ قيىن ەمەس. مۇنداي جاعداي كوشپەلىلەر ارسىندا ورىن الىپ تۇرعان. قالماقتىڭ دا باسىنان وتكەن. ار جاعىنان قىتاي قىرعىنى كەلگەندە ءبىراز قالماق اياكوزدىڭ وڭ جاعالاۋىندا تاقاۋ وتىرعان نايمان، شاپىراشتى، شانىشقىلى سەكىلدى رۋلاردان پانا تاۋىپ، سولاردىڭ قولتىعىنا كىرىپ كەتتى، شابىندىدان امان قالدى. عاجاپ! نە دەگەن كەڭ پەيىل حالىقپىز! اتا جاۋدى ىعىنا قوندىرعان قازاقتان باسقا جۇرت بار ما ەكەن! قازىر ارامىزدا ولاردىڭ كىم ەكەنىن اجىراتۋ مۇمكىن دە، قاجەت تە ەمەس. بىلەتىندەردىڭ اۋزى بەرىك. اسىلىندە، رۋلاردىڭ بىردە ءبولىنىپ، بىردە قايتا قوسىلىپ وتىرۋى تاريحتا ءجيى كەزدەسەدى. نايمان دا بۇل ۇردىستەن شەت قالماعان. جىراقتاپ كەتىپ، قايتا تابىسىپ وتىرعاندارى، دا بۇرىنعى ورىندارىندا قالىپ قويىپ، جاڭا اتاۋ العاندارى دا تولىپ جاتىر. مىسالى نايمانداعى تورتقارا، ءتورتۋىل، اقتاز، كەنجەباي رۋلارى كىشى جۇزدە، ارعىندا، قىپشاقتا، دۋلاتتا ءجۇر. سىرگەلى- ۋاق پەن ۇلى جۇزدە. قاراكەسەك- كىشى ءجۇز بەن ارعىندا. بۇل جەكە اڭگىمە.

قارا نايماندار بار نايماندارمەن قاتار جاساسىپ كەلە جاتىر. ءۇىى عاسىردا كەزدەسەتىن سالجيۋت (سارجومارت), ىبىرا (بۋرا), دەربەن (دۇرمەن) نايمانداردىڭ باسىن قوسىپ، ۇلىس قۇردى. د،وسوننان باستاپ، ي. يا. شميدت، ا. پوزدنەۆا، ۆ. ۆ. بارتولد، ۆ. پ. ۆاسيلەۆ قاتارلى عالىمدار نايمانداردى تۋ باستا موڭعول تەكتەس حالىقتار ساناتىنا قوستى. ءتىپتى، نايماندار مەن كەرەيلەردى حان جۋ لين، پ. راچنەۆسكي، ۆ. كىچانوۆ سەكىلدى عالىمدار قىرعىز حالقىنىڭ نەمەسە قىرعىز قاعاناتى ەتنوسىنىڭ ءبىر بولىگى دەپ تە قاراستىردى. ال راشيد- اد- دين باستاعان ح. حوۆارس، پ. پوۋحا، ا. بوريۆنيكوۆ، گ. ە. گرۋمم-گريجيمايلو، ل. ل. ۆيكتوروۆا، مۋروياما، ن. ا. اريستوۆتەر نايمانداردىڭ تۇركى تەكتەس ەكەنىن تاستاي ەتىپ دالەلدەدى. اسىرەسە، ءوزى موڭعول بولا تۇرا نايماندى تۇركى تەكتەس دەگەن گرۋمم- گريجيمايلونىكى ەرلىك ەدى. ول بۇگىنگى مىڭعۇل ىشىندە نايمان رۋى بار ەكەنىن جاقسى ءبىلدى. بىراق ناعىز عالىم ادالىنا جۇرەدى. مىڭعۇل ىشندەگى نايمانداردىڭ تامىرى تۇرىك تەكتەس ەكەنىن جاسىرمادى. ال الدىڭعى ەكى توپ قازاقتان، نايماننىڭ وزىنەن «سەندەر كىمسىڭدەر؟» دەپ سۇراماعانى بىلاي تۇرسىن، نايماندى قيال جەتەگىنە ىلەستىرىپ اكەتكىسى كەلدى. ءوز تۋعاندارىمىز س. امانجولوۆ پەن ءا. مارعۇلان نايمانداردى تۇركى تەگىنە جاتقىزىپ، دالەلدەپ شىقتى. بۇگىن قىرعىز عالىمى ت. اكپەروۆ نايمانداردى ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ ءبولىنىپ كەتكەن ۇرپاعى دەگەندى اۋىزعا الىپ ءجۇر. ءۇيسىن دە تۇركى عوي. بۇل دا تالاي زەرتتەلەر. ايتقاندايىن، وسى تاقىلەتتەس پىكىردى تۇرسىن جۇرتبايدان دا كەزدەستىرەمىز: «ۇيسىندەر ەكى كۇنبيگە بولىنگەننەن كەيىن حان حاندىعى ولارعا كەيدە بەيبىت تىنىشتاندىرۋ ساياساتىن، كەيدە كۇش كورسەتۋ ارقىلى زورلاپ كوندىرۋ ساياساتىن قولداندى، سوندا دا ولار تىنىشتىق بەرمەدى» دەپ ۇيسىندەردىڭ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن ەكىگە ايىرىلعانىن جازادى. (ت. جۇرتباي. دۋلىعا. الماتى، 1994 ج. 365 بەت. 1 كىتاپ) ءسويتىپ ءبىزدىڭ داۋىرىمىزدەن بۇرىن، ۇلى كۇنبي مويىنشوردىڭ تۇسىندا نايمان تاريحقا ەنگەنىن، سول تۇستا يۋەبان اتالعانىن كورسەتتى. وتكەن جيىرما جىلدا كىتاپ ءۇش رەت قايتا باسىلدى. ەكىنشى پىكىر ايتقان ەشكىم جوق. بۇل تۇرسىن جۇرتبايدىڭ تاريحي ءافساناسىن تولىق مويىنداۋ.

قارا نايمانداردى حان اۋلەتى دەۋىمە بىرنەشە سەبەپ بار. الدىڭعىسى- قىرعىز، وزبەك قارا نايماندارىنىڭ اڭىزدارى.

وزدەرىن حان تۇقىمىنان تاراتۋى. ال قازاق ىشىندەگى رۋلاردان «نايمان حاندارىنان تارادىق» دەگەندەردى ەستىمەپپىن. قاراكەرەي قابانبايدىڭ جانە اتالارىنىڭ حان سايلانعانى تۋرالى شەجىرەلىك دەرەك قانا كەزدەسەدى. بىراق، كوشپەلى جۇرتتىڭ تاڭباسى كوپ تاريح ايتادى. قاراكەرەيلەردىڭ تاڭباسى- ءمۇيىز. ال، ءمۇيىز دەسە كوز الدىڭا بۇقا كەلەدى عوي. نايمان حاندارى ىلكىدەن تارتىپ ءوز اتتارىنا «بۇقا» ءسوزىن قوسىپ وتىرعان. ارىق بۇقا، سەمىز بۇقا، ينانىع بىلگە بۇقا، باي بۇقا، كەيىنگى نايمان ەلتۇتقالارى- كەت بۇقا، كەل بۇقا، وكىرەش (كىشكەنە بۇقا). گ. پوتانين التاي نايماندارىنان «كوك بۇقا» داستانىن تاۋىپ، جازىپ الادى دا، «نايمانداردىڭ ءبىر بولىگى وزدەرىن ءالى كۇنگە بۇقادان تاراتادى» دەپ اتاپ كورسەتەدى. (ع. باينازاروۆا. قاسيەتتى تۇركى ەلى. الماتى، «ونەر» باسپاسى، 1994 ج. 66 بەت) بۇلار ءسوز جوق- ەجەلگى قارا نايمانداردىڭ سىنىعى، قازىرگى قازاق اراسىنداعى قاراكەرەيلەر. جالپى نايماننىڭ تاڭباسى- ءۇ (باقان). تۇپتەپ كەلسە وسى باقان دا مۇيىزدەن اسا ارى تۇرعان جوق. ەكەۋى تىم ۇقساس. قارانايماننان وتاۋ الىپ شىققان قاراكەرەيلەر باقاندى ءسال وزگەرتىپ، ءمۇيىز ەتىپ الدى دەسەك قانشا قيىس كەتەر ەدىك؟ قالاي بولعاندا دا قاراكەرەيدى كونە نايماننان اجىراتىپ الۋ مۇمكىن ەمەس. وسىنداي زەرتتەۋ مەن دالەلدەردەن سوڭ نايماننىڭ قاراكەرەيلەرى- ناعىز نايماندار ەكەنىنە كوز ابدەن جەتەدى. قاراكەرەيلەر يسا پايعامبار تۋماي تۇرعاندا تاريحقا ەنگەن، بۇگىنگى قازاقتىڭ ەڭ كونە، ەڭ ءىرى رۋىنىڭ ءبىرى- نايماننىڭ ءوز ءتولى. ال وزگە تۇرىك تەكتى قانداستارىمىز نايمانعا قوسىلىپ، قان ارالاستىرىپ جاتسا ونىڭ نە جاتتىعى بار؟ ايتپاقشى، جوعارىداعى سەمىز بۇقا مەن ارىق بۇقا نايماندار ءبىر ەلدى سول كەزدە- اق ەكىگە ءبولىپ باسقارعان ەكەن. وسى ءۇردىس ءالى سورابىن ۇزبەگەن. قاراكەرەي بۇگىن دە ەكىگە بولىنەدى. ءبىرى- ءسوز باسىندا ايتقان بايىس، بۇگىنگى كۇنگە سول بايىس اتاۋىن وزگەرپەي جەتتى (قازىر سەگىز اتا). عاجاپ قوي! ال ەكىنشى- سەمىز بۇقا ءالى نەگىزىن بۇزباي، بۇگىنگى كۇنى سەمىز نايمان (بايسيىق) اتىمەن وت تۇتەتىپ وتىر (بەس اتا). ءداستۇر ون ءتورت عاسىر ساقتالىپ كەلەدى!

مىنا پىكىرگە توقتالماسا بولمايدى. ءوزىم اسا قۇرمەتتەيتىن ءبىر جازۋشى اعامىز «قاراكەرەي، سادىر، ماتاي، (نايمان شەجىرەشىلەرى سادىردى ماتايدان كەيىن قويادى) ءتورتۋىلدى قىتاي تابى» دەي وتىرىپ، بىلاي جازادى «...كەيىنگى سوۆەت تۇسىنداعى تۇزەتىلگەن شەجىرەدە قىتاي نامى كومەسكى تارتقان، ادەتتە تولەگەتاي اتىمەن كورىنەدى». وسى تۇستا عۇلاما اعامىزدىڭ نازارىنا ىلىكپەي قالعان ەكى جاعداي بار. ءبىرىنشىسى- تولەگەتاي ءسوزىن تالداۋمەن انىقتالادى. اعامىز «كومەسكى تارتقان» دەپ وتىرعان «قىتاي» ءسوزىنىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ، «تولەگەتايدىڭ» ىشىندە جاسىرىن تۇرعانىن اڭعارماعان. ءبىز قاراكەرەي قابانباي، قانجىعالى بوگەنباي دەيمىز. ال تۋراسى- قاراكەرەيدىڭ قابانبايى، قانجىعالىنىڭ بوگەنبايى. تىلدىك نورمالارىمىزعا سايكەس ءبىرىنشى سوزدەگى ىلىك سەپتىگىنىڭ، ەكىشى سوزدەگى تۋرا تولىقتاۋىشتىڭ جالعاۋلارى ءتۇسىپ قالادى. شەجىرەگە سايكەس تولەدەن قىتاي تۋادى. قىتاي جيىرما التى، كەي شەجىرەدە وتىز ءۇش جاسىندا، ەلگە تانىلماي تۇرعانىندا، ساياتتا جۇرگەنىندە، بۇركىتى وزىنە ءتۇسىپ، كوز جۇمىپتى. ارتىندا شەجىرەگە ساي، ەكى ايەلىنەن قاراكەرەي، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل اتتى ءتورت ۇل قالادى. اتاسى تولەنىڭ باۋىرىندا وسەدى بارلىعى. بىلايعى جۇرت قىتايدى جىعا تانىماي، ونىڭ ۇلدارىنىڭ كىم ەكەنىن بىلە بەرمەگەن سوڭ، ولاردى سىر بويىنىڭ داتقاسى، جۇرت تۇگەل تانيتىن اتالارىنىڭ اتىمەن «داتقا تولەنىڭ قىتايىنىڭ ءتورت ۇلى»، «تولە- قىتايدىڭ ءتورت ۇلى» دەسكەن. كەيىنىرەك تولە ءسوزىنىڭ سوڭعى ءارپى «ە»- ءنىڭ جۇمساق دىبىستى بولۋىنا سايكەس قىتاي سوزىندەگى «ق»- ءارپى جۇمسارىپ، «گ» ارپىنە اۋىسادى- تولەگەتاي ءسوزى تۋادى (بوتاكوزدىڭ- بوتاگوز، امانكەلدىنىڭ- امانگەلدى دەپ تۇرلەنگەنى سەكىلدى). بۇعان سوۆەت ۇكىمەتى ات سالىسپاعان. بۇل قازاق ءتىلىنىڭ نورماسى. ءسويتىپ، سول كەزدەردەن بەرى «تولە- قىتايدىڭ ءتورت ۇلى» دەگەن تىركەس، «تولەگەتايدىڭ ءتورت ۇلى» بولىپ، بىزگە جەتتى. نانباساڭىز تولە- قىتاي دەگەن ءسوزدى ءتورت قايتالاڭىزشى. ءوزىڭىز دە تولەگەتاي دەپ جۇرە بەرەسىز. بۇعان قيدان- قاراقىتايدىڭ ەشبىر قاتىسى جوق. شەجىرەگە ساي ءتورت ۇلدىڭ اكەسىنىڭ اتى- قىتاي. وكىرەش جالقى، ودان بەلگىباي جالقى، ودان سۇگىرشە ء(سۇيىنىش) جالقى، ونىڭ ۇلى تولە جالقى. شەجىرەنىڭ ايتۋىنشا سىر بويىنىڭ ەلنازارى- سۇگىرشە «قىتايداي كوبەيسىن» دەپ نەمەرەسىنىڭ اتىن قىتاي قويىپتى. قازاقتا ءازىربايجان، ورىس، قىرعىز، سارت، وزبەك، تۇرىكپەن دەگەن اتتار دا بارشىلىق.

ەكىنشى، نايمان تۋرالى شاكارىم قاجىنىڭ، قۇربانعالي ءحاليديدىڭ، مۇحامەتجان تىنىشباەۆتىڭ كىتاپقا تۇسكەن شەجىرەلەرىن كونە دەپ ايتۋعا كەلەدى. بۇلار سوۆەت ۇكىمەتى كەلمەي تۇرىپ تاسقا باسىلعان. شاكارىم اتا 1911 جىلى شىعارسا، تىنىشباەۆ 1911- 1914 جىلدارى جيناقتاعان. ال اۋىزەكى شەجىرە ءتىپتى ارىدا. جانە بۇلاردىڭ ءبىر دە ءبىرى قاراكەرەيدى قىتايعا دا، كەرەيگە دە سوقتىقتىرمايدى. شەجىرە الدەكىمدەردىڭ بۇرمالاۋىمەن سوۆەت ۇكىمەتى تۇسىندا تۇزىلمەگەن، ودان كوپ ىلگەرى. كونەدەن جەتكەن. سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ شەجىرەلەرگە ەش قاتىسى جوق.

كونە دەمەكشى، قاراقىتاي ءسوزى قولدانىسقا ەلۇي داشىنىڭ اتىمەن بايلانىسا كەلدى. ەلۇي داشى 1087 جىلى تۋىپ، 1143 جىلى ءولدى دەگەندى عىلىمي ورتا قابىلدادى. ەندى قاراڭىزشى، ماتاي مەن سادىر (شاتو) ءۇىى عاسىردا تاريحقا جازىلدى. قاراقىتاي اتاۋى بۇدان اتتاي بەس عاسىردان سوڭ، ءحىى عاسىردا اۋىزعا الىنا باستايدى. ەندەشە، لوگيكا قايدا؟ 500 جىل بۇرىن ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان نايماننىڭ قارا، ماتاي مەن سادىرى، 500 جىل نايمان بولعان رۋلار اياق استى قاراقىتاي بولا قالا ما؟ ارينە، بولمايدى. بولسا، بۇگىنگى كۇنگە ءۇىى عاسىرداعى قارا نايمان، بۋرا، سارجومارت، دۇرمەن، ماتاي، سادىر، ءتورتۋىل، بايىس، بايجىگىت، توعاس، تۋما، كەتىك (كەتە), كوكجارلى، بالتالى، باعانالى، تەرىستاڭبالى، سەمىز اتتارىمەن جەتپەس ەدى. وسى ءتىزىمنىڭ وزىنەن نايماننىڭ كەي رۋلارى بىردە قوسىلىپ، بىردە جەكە كەتىپ وتىرعانى كورىنەدى. مىسالى، سول زاماندا دەربەستىگى بار توعاس، تۋما، كەتىك، بايىس، بايجىگىت، سەمىز نايماندار قازىر ءبىر عانا قاراكەرەي رۋىنىڭ قۇرامىندا. بۇدان ولاردىڭ زاتى- نايماندىعى وزگەرگەن جوق. دەمەك، قاراقىتايدىڭ ءبىر بولىگى كۇشىلىك حاننىڭ تۇسىندا، ودان بەرى تامان نايمانعا ءسىڭىپ كەتتى دەگەن قاي جاقتان الساڭىز دا دالەلدى. سونداي- اق كەرەيدىڭ دە ەلەۋلى بولىگى قارا نايمانعا كىرمەلەنىپ، كەيىن كەلە ءبىرجولا نايمانداندى.

ونىڭ ۇستىنە نايمان حاندىعىمەن شەكارالاس جاتقان قاراقىتاي مەملەكەتىنىڭ قۇرامىنا نايمانداردىڭ ءبىر بولىگى كىرگەن سەكىلدى. بۇعان 1204 جىلى شىڭعىسحاننان جەڭىلگەن نايماننىڭ سوڭعى حانى كۇشىلىكتىڭ قاراقىتاي حانى جيلگۋگە كەلگەنىندە ونى تانىپ قويعانى، وتە جىلى قابىلداعانى دالەل. قاشىپ، جەڭىلىپ كەلگەن ادام دەمەي قاراقىتاي حانى ءۇش- اق كۇننىڭ ىشىندە قىزىن بەرىپ، كۇيەۋ بالا جاسايدى جانە بار اسكەرىن تاپسىرادى. نەگە؟ سەبەبى، ەكى مەملەكەتتىڭ رۋلىق قۇرامى ۇقساس، تەگى، ءتىلى، ءداستۇرى ءبىر، ەجەلدەن ارالاس- قۇرالاس- كوك تۇرىكتەر. قازىر دە شەكارالىق اۋداندارىمىزدا وزبەك، قىرعىز، ۇيعىرمەن ارالاسىپ وتىرمىز. رەسسەي، قىتاي، وزبەك، قىرعىزدىڭ قازاقپەن شەكاراسىندا قازاق از با؟ سوناۋ زامانداردا دا وسىلاي بولعان. ەندەشە، نايماندى قاراقىتاي ەدى دەۋ، بىلمەستىك. نايمان ەكى مىڭ جىلدان بەرى- نايمان.

قايرات زىكىريانوۆتىڭ مىناداي پىكىرىن دە ايتا كەتكەن ورىندى سەكىلدى. اڭىز كوك تۇرىكتەردى قاسيەتتى بورىدەن تاراتادى.

بايراعىمىز- ءبورى باستى. ەڭ تۇپكى تۇمار- توتەمىمىز دە ءبورى بولعان. قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ ىشىندە ءبورى (قاسقىر) تاڭبالى رۋ بار. ول- ماتايلار. ودان بەرى شىڭعىسحاننىڭ بابالارى وزدەرىن «بورجىگەن» اتايدى، وزدەرىن بورىمەن بايلانىستىرادى. وسى ءۇش جاعداي جاي عانا ۇقساستىق پا؟ كونە تۇركىلەردىڭ توتەمىن- تۇمارىن وزگە رۋ ەمەس، ماتاي نەگە يەلەنەدى؟ ماتاي- بورجىگەنمەن، بورجىگەن- ماتايمەن تۋىس ەمەس پە؟ ماتاي- شىڭعىسحاننىڭ ارعى اتالارى بورجىگەندەرمەن سوناۋ كوك تۇرىك زامانىندا ءبىر تامىردان تاراعانداي كورىنەدى. قايرات زىكىريانوۆ وتە دالەلدى ايتىپ ءجۇر. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە دالاداعى عۇن، تۇرىك، قازاق رۋلارى اتام زاماننان بەرى ابدەن قانى ارالاسىپ كەتكەن، ءبىر اتانىڭ بالاسىمىز، ءبىر قارىننان شىققان- قارىنداستارمىز.

اڭعارعان شىعارسىزدار قاراكەرەي دە، ماتاي دا كوك تۇرىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە كونەدەن تامىر تارتاتىن نايمانداردىڭ كىندىك تولدەرى. ەندەشە، قاراكەرەي مەن ماتايدىڭ قوس ءىنىسى- سادىر مەن ءتورتۋىلدىڭ، باۋىرلارى- بالتالى، باعانالى، كوكجارلى، بۋرا، ساوجومارت، تەرىستاڭبالى، دۇرمەندەردىڭ نايمان ەكەنىنە قانداي ءشۇبا بولسىن. بەسەنەدەن بەلگىلى وسى جاعدايدى تارازىعا سالۋ ونشا قاجەت ەمەس ەدى. الايدا، قازاق حالقىنىڭ، قازاق رۋلارىنىڭ شىنايى تاريحىن زەرتتەۋگە تامشىداي بولسا دا ۇلەس قوسىلسىن. قاتەلەسسەك داۋ- شارعا دا بارىپ قاجەتى جوق. اعات كەتىپ جاتسام عافۋ وتىنەمىن. ناقتىلى دەرەكتەرمەن تولىقتىرساڭىزدار نۇر ۇستىنە- نۇر!

Abai.kz