كەشەگى ءماجىلىستىڭ جۇمىسى قاۋىرت بولدى. ماجىلىسمەندەر قىرعىزستانعا مەكتەپ سالىپ بەرەتىن قۇجاتتى جۇمىسقا الىپ، بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتى ماقۇلداپ، سارسەنبىدە سەناتقا اتتاندىرىپ سالدى. ماقۇلدانعان ماڭىزدىلاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا قاتىستى زاڭ جوباسى دا بار بولاتىن. بۇل جايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا زەينەتاقىمەن قامتۋدىڭ جاڭالىقتارىن اشىپ ايتتى. ال اتقارۋشى بيلىككە ساۋال جولداعان دەپۋتات الدان سمايىل عالامتورداعى قازاق تىلىنە دە «50-50» قاعيداتى كەرەكتىگىن ايتىپ، ۇكىمەتكە ءۇمىت ارتتى.

كەشەگى ءماجىلىستىڭ جۇمىسى قاۋىرت بولدى. ماجىلىسمەندەر قىرعىزستانعا مەكتەپ سالىپ بەرەتىن قۇجاتتى جۇمىسقا الىپ، بىرقاتار ماڭىزدى قۇجاتتى ماقۇلداپ، سارسەنبىدە سەناتقا اتتاندىرىپ سالدى. ماقۇلدانعان ماڭىزدىلاردىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋعا قاتىستى زاڭ جوباسى دا بار بولاتىن. بۇل جايىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا دۇيسەنوۆا زەينەتاقىمەن قامتۋدىڭ جاڭالىقتارىن اشىپ ايتتى. ال اتقارۋشى بيلىككە ساۋال جولداعان دەپۋتات الدان سمايىل عالامتورداعى قازاق تىلىنە دە «50-50» قاعيداتى كەرەكتىگىن ايتىپ، ۇكىمەتكە ءۇمىت ارتتى.

بيىلعى قولعا الىنعان زەينەتاقى رە­فور­ماسى بويىنشا ۇكىمەتتىڭ الدىندا زەي­نەت­اقى جيناقتارىن كوبەيتۋ مىندەتى تۇر­عانى بەلگىلى. كەزەڭ-كەزەڭىمەن ىسكە اسىپ كە­لە جاتقان رەفورما ەل ەكونوميكاسىنىڭ ىلگەرىلەۋىمەن ورىندالىپ كەلە جاتىر. ماجىلىستە حالىق قالاۋلىلارىنا وسى تۋ­رالى بايانداعان ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى تامارا ءدۇي­سەنوۆا بالا كۇتىمىمەن ۇيدە وتىرعان ايەل­دەردىڭ زەينەتاقى سالىمىنىڭ جاي-جاپ­سارىن كەڭىنەن تارقاتتى. ونىڭ ايتۋىن­شا، زاڭعا ەنگىزىلگەن وزگەرتۋگە بايلانىستى بالا تاربيەسىمەن ۇيدە وتىرعان ايەل­دەر­دىڭ مىندەتتى زەينەتاقى سالىمىن قوسىمشا تولەماقىمەن قامتۋ، مىندەتتى كاسىبي زەينەت­اقى سالىمىن تولەۋشى جۇمىس بەرۋ­شىلەردىڭ ايرىقشا جانە زياندى ءوندىرىس­تەردى جويۋ نەمەسە سانىن كەڭەيتۋدى كوزدەي­تىن ىنتالاندىرۋ تەتىكتەرى قاراس­تىرىلىپ وتىر. وسىعان سايكەس جۇمىس ىستەيتىن ايەل­دەردىڭ زەينەتاقى سالىمىنا قوسىمشا ءتو­لەم كەلەر جىلدىڭ قاڭتارى­نان باستاپ قارجىلاندىرىلاتىن بولدى. دەگەنمەن بۇل جەردە ءتيىستى 10 پايىزدىق اۋدارىمنىڭ 4 پايىزىن الەۋمەتتىك ساق­تاندىرۋ قورى وتەسە، قالعان بولىگى بيۋدجەت ەسەبىنەن تولە­نەدى. سونىمەن قاتار جۇمىس ىستەيتىن انا بالاسى ءبىر جاسقا تولعانشا ونىڭ كۇتىمىنە بايلانىستى دەمالىستا بولعانىنا قارا­ماستان، زەينەتاقى شوتى مىندەتتى تۇردە جار­نامەن قامتاماسىز ەتىلمەك. بۇل ولار­دىڭ زەينەتاقى جينا­عىنىڭ ۇلعايۋىن قام­تيدى.

مينيستر كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە سۇيەن­سەك، بۇگىندە ەلىمىزدە 1 ملن 150 مىڭنان استام جۇمىس ىستەۋشى ايەل وسىنداي تولەم­اقى الىپ وتىر. كەلەشەكتە ۋاقتىلى قارجىلاندىرىلىپ وتىرۋى ءۇشىن 2014-2016 جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت ەسەبىنەن 30,6 ملرد تەڭگە قاراستىرىلعان. ال «سونىڭ 8,8 ملرد تەڭگەسى كەلەر جىلدان باستاپ زيان­دى وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىندەر ءۇشىن مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارى ەسەبىندە تولەنەدى» دەيدى مينيستر.

وسىعان قاتىستى ءماجىلىس دەپۋتاتى ماي­را ايسينا: «جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەردىڭ با­لا تۋعا جانە ءبىر جاسقا تولعانشا بالا كۇتى­مىنە بايلانىستى دەمالىستا بولۋ كەزە­ڭىندە مىندەتتى زەينەت­اقى جارنالارىن سۋب­سيديا­لاۋدىڭ 2014 جىلدان باستالۋىن قۇپ­تايمىن. بىراق جۇمىس ىستەمەيتىن ايەلدەر ءۇشىن مۇنداي جاعداي كوزدەلگەن بە؟» – دەپ ساۋال تاستاعان ەدى. ءوز كەزەگىندە مينيستر قا­زاق­ستاندا انا مەن بالانى قورعاۋ بويىنشا الەۋ­مەتتىك كەشەن تولىق قالىپتاس­قانىن ايتىپ، بىرسىدىرعى جاۋاپ بەردى. «جالپى، بۇعان قاتىستى جۇمىسسىز انالار ءۇشىن بالا تۋعاننان كەيىن ءبىر رەتتىك الەۋمەتتىك كومەك قاراستىرىلعان. الايدا ونىڭ مولشەرى 51139 تەڭگەدەن اس­پايدى. ال جۇمىسسىز انا ءتورتىنشى بالاسىن ومىرگە اكەلگەن جاع­دايدا 138 480 تەڭگە تولەنەدى. سونداي-اق بالا ءبىر جاسقا تولعانعا دەيىن اي سايىن 5,5 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش بويىنشا تولەماقى تولەۋ قاراس­تىرىلعان. ال از قامتىلعان وتبا­سىلارعا بۇدان بولەك 20 172 تەڭگە قوسىمشا تولەنەدى»، – دەيدى تامارا حانىم. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت ەسىبىنەن جۇمىس ىستەيتىن اناعا كامە­لەتتىك جاسقا تولماعان ءتورت بالاسى بولماعان جاعدايدا 3,9 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىشپەن، جىلىنا 81 مىڭ تەڭگە تولەنىپ كەلەدى. سونىمەن قوسا «التىن القا» جانە «كۇمىس القا» يەگەر­لەرىنە اي سايىن التى ايلىق ەسەپتىك كور­سەتكىشپەن جىلىنا 124 مىڭ تەڭگە بەرى­لەدى. مۇگەدەك بالالارعا قاراپ وتىرعان انالار ەڭ تومەنگى ەڭبەكاقى كولەمىمەن تولەماقى الىپ، ول جىلىنا 216 مىڭ تەڭگەنى قۇراپ وتىر.

قازاقتىلدى عالامتور قايتسە داميدى؟

جيىن بارىسىندا حالىق قالاۋلىسى الدان سمايىل ۇكىمەت باسشىسى سەرىك احمەتوۆتىڭ اتىنا باعىتتاپ، ءۇشبۋ حات جولداپ، عالامتورداعى قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىنا قاتتى الاڭدايتىنىن جەتكىزدى. «عالامتور مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق ساياساتتى قالىپتاستىرىپ، ولارعا دەگەن قوعامدىق كوزقاراستى تۇرلىشە قۇبىل­تۋدىڭ ىقپالدى قۇرالىنا اينالدى. عالامتور جەلىلەرىن بۇل كۇندە اقپارات تاسقىنى كەرنەگەن. وسىعان دەيىن كىم اقپاراتقا يە بولسا، سول الەمدى بيلەيدى دەۋشى ەدىك. ەندى ينتەرنەتتى كىم يەلەنسە، سول الەمدى اۋىزدىقتايدى دەيتىن بولدىق»، – دەگەن دەپۋتات دامىعان مەم­لەكەتتەر عالامتوردى الەمدى وزگەرتۋدىڭ باستى قۇرالى رەتىندە پايدالانىپ وتىرعانىن دا مەڭزەپ ءوتتى.

ءسوز اراسىندا الدان زەينوللاۇلى «ايشىلىق الىس جەرلەردەن جىلدام حابار العىزاتىن» عالامتور بۇگىندە يدەو­لو­گيانىڭ باستى قۇرالىنا اينالعانىن دا تىلگە تيەك ەتتى. ءتىپتى وسى ارقىلى ءتىل مەن ءداستۇردى ۇلىقتاپ وتىرعان مەم­لەكەتتەر بار. ازىرگە بۇلاردىڭ كوشىن قىتاي مەن انگليا باستاپ تۇرعانعا ۇقسايدى. ماسەلەن، جەر-جاھاندا عالام­توردى تۇراقتى تۇتى­ناتىنداردىڭ 500 ميلليونى – اعىل­شىن، ەندى 500 ميلليونى قىتاي تىلىندە پايدا­لانادى ەكەن. ءتىپتى قىتاي ءتىلىنىڭ اياسى ودان سايىن ارتىپ كەلە جاتىر.

«وكىنىشكە قاراي، قازاقتىلدى عالام­توردىڭ احۋالى ءماز ەمەس. قازاقستانداعى عالامتور كەڭىستىگىن تىلدىك تۇرعىدان تالداساق، 80 پايىزى ورىس ءتىلىنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. اعىلشىن ءتىلىنىڭ ۇلەسى قازاق تىلىنەن باسىم، 11 پايىزدى قۇرايدى. ال قالعان 7,5 پايىزى قازاقشا بولىپ وتىر. سون­دىقتان عالامتورداعى انا ءتىلىمىزدىڭ احۋالىن ەسكەرە كەلە، ونىڭ اياسىن كەڭەيتۋدى قولعا الاتىن كەز كەلدى»، – دەيدى حالىق قالاۋلىسى. بۇل رەتتە دەپۋتات «عالامتور جەلىلەرى ارقىلى تارايتىن اقپاراتتىڭ كەم دەگەندە 50 پايىزى قازاق تىلىندە بەرىلۋىنە قول جەتكىزۋگە ءتيىسپىز» دەگەندى العا تارتادى. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، بۇگىندە قازاق­ستانداعى ءار ون ادامنىڭ التاۋىندا ينتەرنەت قىزمەتىن پايدالانۋعا مۇمكىندىك بار. جانە ماڭىزدىسى – بارلىق تاقىرىپتا جازىلعان قازاق تىلىندەگى ماقالالار دا ماسەلەنىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزە الادى. ەڭ وزەكتىسى، عالامتوردىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قانىق ءارى وعان قازاق ءتىلىن مولىنان ەن­گىزەتىن جۋرناليستەردى دايارلاۋ ماسەلەسى –كۇن تارتىبىندەگى وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.

«الەمدە 30 جاستاعىلاردىڭ 50 پايى­زى، ءححى عاسىردا تۋعانداردىڭ 96 پايىزى الەۋمەتتىك جەلىلەردى پايدالانادى ەكەن. كۇنى ەرتەڭ وسى جەلىلەردى ەلىمىزدەگى بارلىق جاستار يگەرەتىن بولادى. ولار عالامتور ارقىلى قازاق تىلىندە جەلدەي ەسسە، انا ءتىلى ارداقتالدى دەگەن سول ەمەس پە؟» – دەپ تۇيىندەيدى ساۋالىن الدان سمايىل.

اۆتور: جانكەلدى قارجان، استانا
"الاش ايناسى" گازەتى