اقمونشاق احمەت. «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟»
1-3 cۋرەتتەر «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» قويىلىمىنان كورىنىستەر
4-7 سۋرەتتەر «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟» قويىلىمىنان كورىنىستەر
«ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» سانكت-پەتەربۋرگ ساحناسىندا
بىلتىر عانا 70 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتىپ، الىس-جاقىن شەتەل تەاترلارىن مادەني استانامىز الماتى قالاسىنا جيناپ، ءبىر اۆتوردىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە فەستيۆال ۇيىمداستىرىپ، ۇلتتىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتكىزگەن مەرەكەنىڭ يەسى جازۋشى، دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆتىڭ قارىمدى قالامى بولاتىن. ايتپەسە سوناۋ ەۆروپاداعى بولگارلىقتار مەن تۇرىكتەر نەمەسە كورشى جاتقان رەسەيلىكتەر د.يسابەكوۆتىڭ تامىر-تانىسى دا، ەت جاقىن باۋىرى دا ەمەس. باس-اياعى ون ەكى تەاتر قاتىسقان سول فەستيۆالدەن بايقاعانىمىز، دراماتۋرگتىڭ «مۇراگەرلەر» جانە «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» اتتى ەكى پەساسىن ءبىر ەمەس بىرنەشە تەاترلاردىڭ الىپ كەلۋى. بۇل شىعارمالاردىڭ كوپ ساحنالانۋىنىڭ سەبەبى، ونداعى قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ قازاققا عانا ەمەس، تاجىككە دە، كارىسىڭ مەن ورىسىڭا دا ورتاق، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قوزعاۋىندا جاتسا كەرەك.
1-3 cۋرەتتەر «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» قويىلىمىنان كورىنىستەر
4-7 سۋرەتتەر «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟» قويىلىمىنان كورىنىستەر
«ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» سانكت-پەتەربۋرگ ساحناسىندا
بىلتىر عانا 70 جىلدىعىن حالىقارالىق دەڭگەيدە اتاپ ءوتىپ، الىس-جاقىن شەتەل تەاترلارىن مادەني استانامىز الماتى قالاسىنا جيناپ، ءبىر اۆتوردىڭ شىعارمالارى نەگىزىندە فەستيۆال ۇيىمداستىرىپ، ۇلتتىڭ مەرەيىن ۇستەم ەتكىزگەن مەرەكەنىڭ يەسى جازۋشى، دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆتىڭ قارىمدى قالامى بولاتىن. ايتپەسە سوناۋ ەۆروپاداعى بولگارلىقتار مەن تۇرىكتەر نەمەسە كورشى جاتقان رەسەيلىكتەر د.يسابەكوۆتىڭ تامىر-تانىسى دا، ەت جاقىن باۋىرى دا ەمەس. باس-اياعى ون ەكى تەاتر قاتىسقان سول فەستيۆالدەن بايقاعانىمىز، دراماتۋرگتىڭ «مۇراگەرلەر» جانە «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» اتتى ەكى پەساسىن ءبىر ەمەس بىرنەشە تەاترلاردىڭ الىپ كەلۋى. بۇل شىعارمالاردىڭ كوپ ساحنالانۋىنىڭ سەبەبى، ونداعى قوزعالعان ماسەلەلەردىڭ قازاققا عانا ەمەس، تاجىككە دە، كارىسىڭ مەن ورىسىڭا دا ورتاق، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتاردى قوزعاۋىندا جاتسا كەرەك.
بيىلعى جىل دا د.يسابەكوۆتىڭ شىعارماشىلىعىن ءوز جاڭا قويىلىمدارىمەن تولىقتىرىپ جاتىر. جوعارىدا جازعانىمىزداي دۋشانبە مەن ومبى سياقتى قالالاردىڭ تەاتر رەپەرتۋارىنا ەنىپ ۇلگەرگەن دراماتۋرگ دۋلات يسابەكوۆتىڭ «ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ» اتتى پەساسى جاقىندا عانا سانكت-پەتەربۋرگتىڭ اتاقتى دەرجاۆين سارايىنىڭ «ەكسپەريمەنت» تەاترىندا ساحنالاندى. قويىلىمنىڭ رەجيسسەرى ءارى تەاتردىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى، اكتەر، رەسەيدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى ۆيكتور حاريتونوۆ.
ەندى وسى «ەكسپەريمەنت» تەاترى مەن ونىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۆيكتور حاريتونوۆ تۋرالى از-كەم تانىستىرا كەتسەك.
ۆيكتور حاريتونوۆ تۋعان اعاسى، اتاقتى اكتەر لەونيد حاريتونوۆ ەكەۋى لەنينگرادتا قاراپايىم وتباسىندا تاربيەلەنىپ، وسە كەلە ەكەۋى دە ونەردەگى ءوز ورىندارىن تابادى. اعاسى ل.حاريتونوۆ محات-تا اكتەرلىك جولىن جالعاستىرسا، ال ۆ.حاريتونوۆ لەنينگرادقا قايتا ورالىپ، لەنسوۆەت اتىنداعى تەاتردا ءبىراز جىلدار اكتەر رەتىندە جۇمىس ىستەپ ءجۇرىپ، اراسىندا فيلمدەرگە دە ءتۇسىپ تۇردى. ۆيكتور 60-جىلدارى رەجيسسەر دجەني كاتىشەۆپەن بىرىگىپ «ءبىر اكتەرلى تەاتر» جانرىندا قويىلىم قويادى. «سەرگەي ەسەنين» دەپ اتالاتىن العاشقى مونوسپەكتاكلىمەن ۆ.حاريتونوۆ الەمدى ارالاپ شىعىپ، ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەدى. مۇنان كەيىن دە كوپتەگەن مونوسپەكتاكلدەر قويا باستايدى. ۆ.حاريتونوۆ شىعارماشىلىعىنىڭ جاڭا كەزەڭىن باستايتىن كەلەسى ءبىر قويىلىم «بالاگان» (پ.بەرانجە مەن ا.گريگورەۆانىڭ شىعارماسى نەگىزىندە) دەگەن اتپەن پونتوميما مەن پوەزيانى، تسيرك پەن سىندى، قۋىرشاق تەاترى مەن ءبيدى ارالاستىرىپ قويعان سپەكتاكل بولدى. وسى سپەكتاكلدەگى ەكسپەريمەنتتىك ارەكەتتەرى ءۇشىن بۇعان دەيىن بولماعان «سينتەتيكالىق» ونەر ۇجىمى 1978 جىلى «ەكسپەريمەنت» تەاترى دەگەن سيمۆوليكالىق اتاق الادى. مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ «ەكسپەريمەنت» تەاترىنىڭ تاريحى باستالادى. تەاتر ءار كەزەڭدە كەزدەسكەن قيىندىقتارعا قاراماستان ءالى كۇنگە شەيىن ۆ.حاريتونوۆتىڭ ارقاسىندا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. كەزىندەگى سوۆەت وداعىنان باستاپ پولشا، گەرمانيا، بولگاريا، ۇلىبريتانيا، اقش سياقتى شەتەلدەرگە گاسترولدىك ساپارمەن شىعىپ كەلەدى.
اتالمىش «ەكسپەريمەنت» تەاترى قازىرگى تاڭدا سانكت-پەتەربۋرگتەگى اتاقتى دەرجاۆين سارايىندا ءوز قويىلىمدارىن تاڭداۋلى ءارى تۇراقتى كورەرمەندەرىنە ۇسىنىپ كەلەدى. ورىستىڭ بەلگىلى اقىنى گ.ر.دەرجاۆين ءداۋىرى ءجۇرىپ تۇرعان زاماندا وسى سارايىن سالدىرتقان ەكەن. ساراي بۇل كۇندە مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىنا الىنىپ، ۇلكەن مۇراجايعا اينالعان. ساراي ىشىندە «دوماشني تەاتر» دەپ اتالاتىن 150 ادامداي سياتىن تەاتر بار. وسى «ءۇي تەاترىنا» («ەكسپەريمەنت») جەتكەنشە رەجيسسەر ءارى اكتەر ۆ.حاريتونوۆ الماتىدان كەلگەن قوناقتارعا سىي رەتىندە دەرجاۆيننىڭ كەيپىندە كيىمىن كيىپ الىپ، ونىڭ ءار بولمەسىن ارالاتىپ، ولەڭدەرىن وقىپ، تانىستىرىپ شىعىپتى. وسىنداي ۇلكەن قوشەمەتپەن باستالعان كەزدەسۋ تەاتردىڭ فويەسىندەگى سكريپكا مەن فورتوپيانادا تىرىدەي ويناتىلعان ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاسى» مەن حالىق ءانى «اق باياننىڭ» قۇلاققا جاعىمدى ادەمى اۋەنىمەن جالعاسىپتى. فويەنىڭ ءبىر شەتىنە كورەرمەنگە ارناپ قازاق داستارحانى جايىلىپ، تەاتر ارتيستەرى قولدارىنا شاينەكتى الىپ اپ «قازاق داستارحانىنان اۋىز تيىڭىزدەر» دەپ ءشاي قۇيىپ جۇگىرىپ ءجۇر. وزگە ەلدىڭ ءزاۋلىم سارايىندا ورىندالعان قازاقتىڭ عاجاپ مۋزىكاسى مەن كەڭ داستارحانى جازۋشىنىڭ كەۋدەسىندە ەرەكشە ءبىر ماقتانىش سەزىمىن وياتىپ، كوزىنە ازداپ جاس تا الدىرىپتى. اباي ءانىنىڭ اسەرلى شىققانى سونداي پەتەربۋرگتىك كورەرمەننىڭ ءبىرى «مەن ابايدىڭ اقىن ەكەنىن ءبىلۋشى ەدىم، بىراق ونىڭ كەرەمەت كومپوزيتور ەكەنىن بىلمەپپىن. ابايدىڭ مۋزىكاسى عاجاپ، قايتالانباس تۋىندى ەكەن» دەگەن تاڭدانىسىن جەتكىزىپ جاتتى.
سپەكتاكل باستالار الدىندا د.يسابەكوۆتىڭ بالالىق شاعىنان باستاپ بۇگىنگى كۇنگە شەيىنگى ەسەيۋ جىلدارىنان حاباردار ەتەتىن سۋرەتتى-سلايد كورسەتىلىپ، كورەرمەنگە تانىستىرىلىپ ءوتتى.
«بۇگىن ۇلى دەرجاۆين سارايىندا ەرەكشە كۇن. ءبىزدىڭ بۇگىنگى ساحنامىزدا قازاق دراماتۋرگى د.يسابەكوۆتىڭ «ءترانزيتتى پاسساجير» اتتى پەساسى قويىلىپ جاتىر. وقيعا الماتى قالاسىندا، اەراپورتتىڭ ماڭىندا وتەدى. قاي كەز، ونى قازىر وزدەرىڭىز كورەسىزدەر. سونىمەن «گونك!»، سپەكتاكل باستالدى» دەگەن جۇرگىزۋشىنىڭ سوزىنەن سوڭ جەزدى قوڭىراۋ سوعىلىپ، قويىلىم باستالدى.
ەسكى ۇيدەگى ەكى كەزدەسۋ. ءبىر ءۇيدىڭ ەكى قوجايىنى. جيىرما جىل بۇرىن سول ۇيدە تۇرىپ كەتكەن، بۇل كۇندە سوناۋ ياكۋتسكىنى مەكەن ەتكەن ايتورە جول ءتۇسىپ، ەسكى ءۇيىن ەسىنە ءتۇسىرىپ، ءبىر كورىپ كەتۋ ءۇشىن ورالادى، ال سول ءۇيدىڭ بۇگىنگى قوجايىنى زەينەپ بولسا جالعىز كەنجە ۇلى ەرتايدىڭ جولىن توسىپ، جالعىزدىقتى جانىنا سەرىك ەتكەن جان. وتكەن ومىرلەرىن ارتقا تاستاعان، تالايدى كورىپ، وي تۇيگەن، زەينەتكەر جاسىنداعى ەكى قارتتىڭ تالايلى تاعدىرلارىنىڭ كۋاسى بولعان سول ەسكى ءۇي. ەندى مىنە، ءبىرىن-ءبىرى تانىمايتىن ەكى قوجايىننىڭ وتكەن كۇندەرىن ساعىنىشپەن ەسكە تۇسىرەتىن، قامىقتىرىپ جۇباتاتىن، مۇڭداساتىن مەكەنىنە اينالدى. ديالوگتى دراماعا قۇرىلعان پەسانىڭ شەتەلدىك تەاتر ماماندارىن قىزىقتىرىپ، ساحنالىق قويىلىمعا اينالدىرۋىنىڭ ءبىر سىرى – ءبارىمىز دە ءومىر سوقپاعىنىڭ، تاعدىرىمىزدىڭ «وكپەك جولاۋشىسىمىز» دەگەن اۆتور ويىنىڭ تەرەڭدىگىندە جاتسا كەرەك. وسىنداي وي-تۇيىندەۋلەردىڭ تارماعىنان تۇراتىن قويىلىمدى كورەرمەنگە جەتكىزۋدە زەينەپتىڭ ءرولىن سومداعان، رەسەيدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى لاريسا پيليپەنكو (رەجيسسەردىڭ ايەلى) مەن ايتورەنىڭ رولىندەگى ۆ.حاريتونوۆ (رەجيسسەدىڭ ءوزى) كەيىپكەرلەرىنىڭ بەينەسىن بارىنشا قازاقى مىنەز-قالىپتا بەرۋگە تىرىسقانىن ولاردىڭ كيىم-كيىستەرىنەن، قيمىل-ارەكەتتەرىنەن، تۇرمىس تاقىلەتتەرىن كورسەتۋىنەن بايقاۋعا بولاتىنداي.
سپەكتاكل د.يسابەكوۆتىڭ ءوزى ايتقانداي كەيبىر كەمشىلىكتەرىنە قاراماستان پەسانىڭ نەگىزگى ايتار ويىن كورەرمەنگە بارىنشا جەتكىزۋگە تىرىسقان. سپەكتاكلدى كورۋگە پەتەربۋرگتىك تاڭداۋلى ورتا مەن رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ اتىنان پەتەربۋرگتەگى قازاق دياسپاراسىنىڭ توراعاسى س.قۇسپانوۆ پەن ءبىر توپ قازاق جاستارى كەلىپتى.قويىلىم سوڭى اۆتور مەن كورەرمەننىڭ جۇزدەسىپ، سۇحباتتاسىپ، قولتاڭبا بەرۋىمەن ۇلاستى.
رەجيسسەر ءارى اكتەر ۆ.حاريتونوۆ بۇل سپەكتاكلدى الداعى ۋاقىتتا رەسەيدىڭ بارلىق قالالارى مەن شەتەل تەاترلارىنا گاسترولدىك ساپارمەن الىپ شىعۋ جوسپارى بار ەكەنىن دە ايتىپ قالدى. قازاقستاندىق كورەرمەن دە الداعى ۋاقىتتا «ەكسپەريمەنت» تەاترىنىڭ بۇل قويىلىمىن تاماشالاۋى مۇمكىن دەگەن ءۇمىت بار.
قازاق مادەنيەتىندەگى وسىنداي ۇلكەن قۋانىشتى بارىپ كورۋگە، ونى جۇرتقا حاباردار ەتۋگە قازاقستاندىق ءباسپاسوز قۇرالدارىنان «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسى مەن ورىس ءتىلدى «Central Asia Monitor» اتتى گازەتىنىڭ ءجۋرناليستى ا.ارتسيشەۆسكي ارنايى بارىپ، تاماشالاپ قايتتى. وسىدەن ەكى-ءۇش جىل بۇرىن وڭتۇستىك كورەيا ەلىندە اۆتوردىڭ «مۇراگەرلەر» اتتى پەساسىنىڭ قويىلىپ جاتقانىندا دا سەلت ەتپەگەن قازاقتىڭ باس گازەتتەرى بۇل جولى دا سول قالىپتارىنان وزگەرمەگەندەرىن كورسەتتى. اتتەڭ، «قازاق» دەسەڭ، وزىڭە تيەدى...
وسىمەن ءۇشىنشى رەت رەسەي ساحناسىندا قويىلىپ جاتقان د.يسابەكوۆ دراماتۋرگياسى «دراماتۋرگ جوق» دەپ «جوق» ىزدەي جونەلەتىن كەيبىر قازاق رەجيسسەرلەرىمىزگە بارىمىزدى باعالاي بىلۋگە وي سالعانداي ما، قالاي؟..
«ويتپەسە ماعجان بولا ما؟»
ويتپەسە ماعجان بولا ما؟.. اقىننىڭ 120 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ارنايى جازىلىپ، س.مۇقانوۆ اتىنداعى وبلىستىق قازاق-سازدى دراما تەاترىنىڭ جاڭا ماۋسىمىن اشىپ بەرگەن د.يسابەكوۆتىڭ جاڭا تۋىندىسى ءدال وسىلاي اتالادى. بۇل – اۆتوردىڭ تەاتر باسشىسى قۋاندىق قاسىموۆتىڭ ۇسىنىسىمەن، قولقالاۋىمەن جازىلىپ وتىرعان ەكىنشى پەساسى. «جاۋجۇرەك» قويىلىمى دا ەڭ العاش رەت وسى تەاتر ساحناسىندا قويىلعان بولاتىن.
ماعجاننىڭ جارى زىليحا مەن س.مۇقانوۆ اتىنداعى وبلىستىق قازاق-سازدى دراما تەاترىنىڭ اكتريساسى ءمادينا اراسىنداعى ديالوگقا قۇرىلعان، فورماسى جاعىنان اۆتوردىڭ «تورداعى توتى» اتتى پەساسىن ەسكە تۇسىرەتىن تۋىندى رەجيسسەر مۇرات احمانوۆتىڭ رەجيسسەرلىعىمەن ساحنالاندى.
پەسادان اۆتوردىڭ كوزقاراسىندا – ورىستىڭ بەلگىلى سىنشىسى ۆ.بريۋسوۆ «قازاق توپىراعىندا تۋعان ەكىنشى پۋشكين» دەپ اتاپ كەتكەن، ماسكەۋدىڭ جوعارى ادەبيەت ينستيتۋتىندا شىعىس پەن باتىس ادەبيەتىنەن ءدارىس بەرۋگە شاقىرىلعان، بويىنا بىتكەن اسقان تالانتىمەن م.گوركي، س.ەسەنين، د.بەدنىي سەكىلدى سول كەزدەگى ورىس زيالىلارىن مويىنداتا بىلگەن، ا.بلوكتىڭ ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە تارجىمالاعان، ءوز زامانىنان وزىق تۋعان اقىن ماعجاننىڭ ەلەستى بەينەسىن كورەمىز. ماعجان مەن زىليحانىڭ ازاپتى ماحابباتىنا قۇرىلعان تۋىندىدان كورەرمەن «ساكەننىڭ سۇلۋ مۇرتىن بىرتىندەپ جۇلعان، بەيىمبەتتى ارتىنان قۇشىرلانا تەپكەن» ءوز قازاعى ەكەنىن، ەڭ سوراقىسى «ماعجاندى ءولىم جازاسىنا كەسۋ جايلى ۇشتىكتىڭ قاۋلىسى بولماسا دا، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ جانە ماسكەۋدەگى «جەرلەستىك» ۇيىمىنىڭ جۇماباەۆقا تاققان ايىپتارىمەن-اق ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ» كەتە بارعانىن زىليحا اجەيدىڭ اۋزىنان ەستىپ، اقىن تراگەدياسىنىڭ سىرىنا ءۇڭىلىپ قايتقانداي بولدى. م.گوركي مەن پەشكوۆانىڭ كومەگىمەن تۇرمەدەن بوساپ شىققان ماعجان ساياساتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلعانىمەن، قىزعانىشتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا المادى. پەساداعى كىلتى تابىلعان تاماشا دەتالدىڭ ءبىرى – ماعجاننىڭ يت كويلەگىنىڭ تابىلۋى. اتاسى جۇمابايدان قالعان، قولدان قولعا ءوتىپ، بۇگىنگى كۇنگە ازەر جەتكەن يت كويلەكتى اكتريسا ءمادينا زىليحا اجەيگە تارتۋ ەتەدى. سپەكتاكل سوڭىندا زىليحا اجەي ماعجاننىڭ كىتابىن يت كويلەككە وراپ، قۇشاقتاعان كۇيى و دۇنيەگە اتتانىپ كەتەدى. 90 جاسقا كەلگەنشە ارىسىن ارداقتاپ وتكەن زىليحا اجەيدىڭ ادەمى ءولىمى اقىننىڭ «مەنى دە ءولىم الديلە...» دەگەن ادەمى انىمەن ءومىر مەن ءولىمدى الديلەپ جاتقانداي كۇي كەشتىرەدى.
زىليحا-ش.ايتيباەۆا مەن ماعجان-د.تويبازاروۆ جانە ءمادينا-س.تاشيموۆا ويناعان اكتەرلىك قۇرام العاشقى ساحنالىق قويىلىمىمەن قىزىلجارلىق كورەرمەنگە وسىلاي جول تارتتى. رەجيسسەر م.احمانوۆتىڭ وقىلۋىندا سپەكتاكل رەپرەسسيا جىلدارىنىڭ اتموسفەراسىنان الشاقتاپ كەتپەي، كەرىسىنشە ءار ءسات سايىن ەسكە تۇسىرە تۇسەتىن كورىنىستەرىمەن، اۋەن قولدانىستارىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىرسا، ساحنالىق بەزەندىرۋلەر دە ءاربىر ساحنالىق كورىنىستەردى بىرىمەن-ءبىرىن بايقاتپاي جالعاپ وتىرۋدا ءساتتى قولدانىلىپ جاتتى. اسىرەسە، زىليحا-ش.ايتيباەۆا مەن ءمادينا-س.تاشيموۆالاردىڭ اجەيدىڭ وتكەن كۇندەرىن ەسكە الۋ جانە سپەكتاكل ىشىندەگى سپەكتاكل بوپ الماسىپ ءجۇرىپ جاتاتىن كورىنىستەرىن بەرۋ ساحناسىنداعى رەجيسسەرلىك شەشىمدەر اكتەرلەردىڭ ويىنىن جەتىلدىرە تۇسكەندەي.
دراماتۋرگ د.يسابەكوۆتىڭ سياسى ءالى كەبە قويماعان «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟» اتتى تۋىندىسى وسىنداي قىرلارىمەن ەرەكشەلەنىپ جاتتى. «ۇلتىنىڭ قاسىرەتىنە» اينالعان ماعجاننىڭ تراگەدياسىنا ۇڭىلگەن سايىن «ويتپەسە ماعجان بولا ما؟» دەگەن تىركەستەر ەرىكسىز ەسكە تۇسە بەردى...
Abai.kz
