“جاس الاشتىڭ” وتكەن نومiرiندە قىتاي ماسەلەسiنە قاتىستى تالداۋ ماقالا جاريالاندى (“قارا قىتاي قاپتاسا...”، №63, 14 تامىز). وسى ماقالادان كەيiن رەداكتسيامىزعا حابارلاسىپ، ءوز پiكiرiن ايتقاندار كوپ بولدى. ماڭعىستاۋ وبلىسىنان تەلەفون سوققان تۇراقتى وقىرمانىمىز ك.اسىلبەك بىلاي دەيدi: “قىتاي استىرتىن ەكسپانسياسىمەن جان-جاعىمىزدى قۋسىرىپ، قىسىپ بارادى. بيلiكتەگiلەردiڭ نە سەبەپتi باسىن قۇمعا تىققان تۇيەقۇس سياقتى بوپ وتىرعانىن تۇسiنەتiن دەيمiن. قاشقىن وليگارحتاردىڭ كەيبiر سوزiندە جان بارداي. ولار “پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ پەن ونىڭ توڭiرەگiندەگiلەردiڭ قىتاي بانكتەرiندە جاسىرۋلى جاتقان ميللياردتارى بار” دەگەن. ەگەر راس بولسا، قىتاي مۇنى بiلمەيدi ەمەس، ولاردىڭ بiلمەيتiنi جەتi قات جەردiڭ استىندا.
“جاس الاشتىڭ” وتكەن نومiرiندە قىتاي ماسەلەسiنە قاتىستى تالداۋ ماقالا جاريالاندى (“قارا قىتاي قاپتاسا...”، №63, 14 تامىز). وسى ماقالادان كەيiن رەداكتسيامىزعا حابارلاسىپ، ءوز پiكiرiن ايتقاندار كوپ بولدى. ماڭعىستاۋ وبلىسىنان تەلەفون سوققان تۇراقتى وقىرمانىمىز ك.اسىلبەك بىلاي دەيدi: “قىتاي استىرتىن ەكسپانسياسىمەن جان-جاعىمىزدى قۋسىرىپ، قىسىپ بارادى. بيلiكتەگiلەردiڭ نە سەبەپتi باسىن قۇمعا تىققان تۇيەقۇس سياقتى بوپ وتىرعانىن تۇسiنەتiن دەيمiن. قاشقىن وليگارحتاردىڭ كەيبiر سوزiندە جان بارداي. ولار “پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ پەن ونىڭ توڭiرەگiندەگiلەردiڭ قىتاي بانكتەرiندە جاسىرۋلى جاتقان ميللياردتارى بار” دەگەن. ەگەر راس بولسا، قىتاي مۇنى بiلمەيدi ەمەس، ولاردىڭ بiلمەيتiنi جەتi قات جەردiڭ استىندا.
باتىس ءوڭiردi قارا قىتاي الدەقاشان قاپتادى. قازاقتان قاتىن الىپ، “قازاققا” اينالىپ جاتقاندارى قانشاما! قۇجاتپەن بiرەۋi كەلسە، قۇجاتسىز بەسەۋi كەلەدi. مۇنى قازاقستان بيلiگi كورiپ-بiلiپ وتىر. بiراق ايتقىزباسى ايتقىزبايدى. ايتايىن دەسە، “جاندى جەرiمنەن شاپ بەرە مە” دەپ سەسكەنەدi. ءبۇتiن بiر ۇلتتىڭ تاعدىرىن جەكە باستىڭ قامى ءۇشiن ساۋداعا سالۋعا بولا ما؟! مىنا نارسەنi ۇمىتۋعا بولمايدى: قىتايدىڭ ءتورi – اتاڭنىڭ كورi!”.
جاقىندا ورىستiلدi “مەگاپوليس” باسىلىمىنا قىتايتانۋشى عالىم مۇرات اۋەزوۆتiڭ “قازاقستانداعى قىتايلاردىڭ سانى ايتىلىپ جۇرگەندەگiدەن الدەقايدا كوپ” دەپ اتالاتىن كولەمدi سۇحباتى جاريالاندى. سۇحباتتىڭ القيسساسىندا م.اۋەزوۆ بىلاي دەيدi: “شىنىمدى ايتايىن، جاعدايدى قاداعالاپ جۇرگەنiم جوق. بۇل ماسەلە مەنi قاتتى مازالامايدى دا. كسرو-داعى ۇزدiك وقۋ ورىندارىنىڭ بiرi – ماسكەۋ مەملەكەتتiك ۋنيۆەرسيتەتi جانىنداعى شىعىس تiلدەرi ينستيتۋتىندا قىتاي تiلiن وقىسام دا، ءوزiمدi كلاسسيكالىق سينولوگ سانامايمىن. بiز وندا تەك لينگۆيستيكالىق iلiم العان جوقپىز، ەلدi تۇتاستاي زەرتتەدiك. قىتايدىڭ اسكەري تەرمينولوگياسىن جاقسى بiلەمiن. ويتكەنi ينستيتۋتتا اسكەري كافەدرا بار ەدi. قىتايدىڭ اسكەري لەكسيكاسىنا باسا ءمان بەرiلدi. ولاي بولاتىنى، بiزدi سوعىس جاعدايىندا اۋدارماشى بولۋعا ۇيرەتتi”.
بەلگiلi قىتايتانۋشىنىڭ “جاعدايدى قاداعالاپ جۇرگەنiم جوق” دەگەنi ءوزiن تىم بەلسەندi ەتiپ كورسەتكiسi كەلمەگەندiكتەن بولار. ايتپەسە، “مۇرات اۋەزوۆ قىتايعا كوز تاستاۋدى قويىپتى” دەگەنگە كiم سەنەدi?
قىتايدىڭ قازاقستانعا دەگەن، جالپى الەمگە دەگەن كوزقاراسى وزگەردi مە؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن مۇرات مۇحتارۇلى بىلاي تۇيiندەيدi: “قىتاي قوعامىندا ءوز كۇشiنە دەگەن سەنiمدiلiكتiڭ ارتقانىن بايقادىم. قىتايدا ديپلوماتيانىڭ دەڭگەيi وتە جوعارى. بۇگiنگi كۇنi ول الەمدiك گەگەموندارعا عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن قىتاي حالقىنا باعىتتالعان. شىڭجاڭدا دا، پەكيندە دە جيi بولىپ ءجۇرمiن. قىتايلاردىڭ iشكi كوڭiل-كۇيi كۇرت وزگەرگەن. ءوز كۇشتەرiنە، تiپتi ارتىقشىلىقتارىنا سەنiمدi. بۇگiندە قىتايلىقتار ءوزiن تاعى دا جەردiڭ كiندiگi سانايدى”.
قىتايلىقتار ءوزiن “جەردiڭ كiندiگi” سانايتىنىن قازاق قانا ەمەس، ورىس تا، امەريكالىق تا، نەمiس تە، ۇيعىر دا، ءشۇرشiت تە بiلەدi. بiلگەنiڭiز نە، بۇعان سەنەدi دە. سەنبەسكە امالى جوق.
“جاس الاش” وسى قىتاي ماسەلەسiنە قاتىستى بiرنەشە مارتە دوڭگەلەك ۇستەل وتكiزگەن-دi. وسى جيىنداردا مۇرات اۋەزوۆ “قىتايتانۋ ينستيتۋتتارى قاجەت” دەگەندi سان مارتە ايتقان.
“كەم دەگەندە رەسەيتانۋ جانە قىتايتانۋ ينستيتۋتتارىن اشۋ كەرەك. بۇلار – بiزدiڭ ەڭ جاقىن كورشiلەرiمiز ءارi ستراتەگيالىق ارiپتەستەرiمiز. بۇل ەلدەردi زەرتتەۋ ءۇشiن جۇيەلi تۇردە كادر دايىنداۋىمىز كەرەك”، – دەيدi قىتايتانۋشى.
بiز قىتايدى دا، رەسەيدi دە جاقسى بiلەتiن سياقتىمىز. ءوزiمiز سولاي دەپ ەسەپتەيمiز. شىن مانiندە بۇل ەلدەر تۋرالى تۇك بiلمەيمiز. بiلەتiنiمiز – قىتاي قورعانى مەن كرەملدiڭ قابىرعاسىنان ءارi اسپايدى. مۇنداي ينستيتۋتتاردى اشۋعا اقوردانىڭ ءوزi مۇددەلi بولۋعا تيiس. ەگەر قىتايتانۋ جانە رەسەيتانۋ ينستيتۋتتارى جۇيەلi جۇمىس iستەپ تۇرسا، “قىتاي ەكسپانسياسىنان جانە رەسەيدiڭ يمپەريالىق امبيتسياسىنان ەش قاۋiپ جوقتىعىن” ءتۇسiندiرiپ ارامتەر بولماس پا ەدi, كiم بiلسiن...
م.اۋەزوۆتiڭ مىنا پiكiرi دە ادامدى بەيجاي قالدىرمايدى: “شىڭجاڭدا ۇلى كوش ءجۇرiپ جاتىر. قىتايدىڭ iشكەرi اۋداندارىنان قىتايلاردى بiزدiڭ شەكارامىزعا جاقىن ماڭعا كوشiرiپ اكەلۋدە. ولار تاماشا قالالار مەن جولدار سالىپ جاتىر. بۇل – ميلليوندار. بۇلاردىڭ وندiرiستiك-قۇرىلىستىق بريگادالارى بiر تاۋلiكتiڭ iشiندە قىتايدىڭ كاسiبي ارمياسىنىڭ بولiمشەلەرiنە اينالىپ شىعا كەلەدi. سانى قازاقستان تۇرعىندارىمەن شامالاس. جانە دە تiكەلەي پەكينگە باعىنادى”.
ماڭعىستاۋلىق وقىرمانىمىزدىڭ “قازاقستان بيلiگiندەگiلەر قىتايعا ءلام-ميم دەي المايدى” دەگەن پiكiرiن م.اۋەزوۆ شەگەلەي تۇسەدi. “قازاقستان قىتايعا قاتىستى ەشقاشان قاتقىل ساياسي مالiمدەمە جاساعان ەمەس. داۋلى جەرلەرگە قاتىستى دا، ترانسشەكارالىق وزەندەرگە قاتىستى دا”، – دەيدi اۋەزوۆ. سويتەدi دە، ءوز باسىنان وتكەن مىسالدى ءسوز ەتەدi: “قىتاي ارقاشان “بۇل ماسەلەلەردi (جەر داۋى مەن ترانسشەكارالىق وزەندەر جايى – ە.ر.) تالقىلاپ جاتىرمىز” دەپ جاقاۋراتىپ جاۋاپ بەرەدi. تسزيان تسزەمين قازاقستانعا كەلiپ كەتكەن سوڭ ترانسشەكارالىق وزەندەردiڭ سۋىن تەك قىتايدىڭ مۇددەسiنە پايدالانۋ تۋرالى قۇپيا بۇيرىق بەرگەن. مۇنى قىتايدان جiبەرگەن قۇجاتتار ارقىلى بiلدiم. قىتايدىڭ تۇيتكiلدi ماسەلەنi شەشۋگە قۇلىقتى ەمەس ەكەنiن جاريا ەتكەنiمدە ماعان ارنايى قىزمەت وكiلدەرi جەتiپ كەلدi. مەنەن الگi قۇجاتتاردى العىسى كەلدi. ۇقك قىزمەتكەرلەرiنە قۇجاتتاردى قاتتاپ بەردiم. قىتايلار قارا ەرتiسكە وراسان زور سۋ قويماسىن سالدى، Iلەنi بايلاپ تاستادى. قىتايدىڭ جەرمەن اينالىساتىن شارۋاشىلىقتارى پەستيتسيدتەردi وتە كوپ پايدالانادى. سوسىن ول سۋ Iلەگە قۇيىلادى. قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ نەگە اينالعانىن كورمەيسiز بە، بورسىعان شالشىق سۋعا اينالدى.
وزدەرiڭiز كورiپ تۇرعانداي، الگi قۇجاتتاردان ەشقانداي دا رەاكتسيا بولعان جوق...”.
ەگەر قىتايدىڭ “جiلiگiن شاعىپ، مايىن iشكەن” مۇرات اۋەزوۆ قۇپيا قۇجاتقا قاتىستى الگiندەي ماسقارا جايتتاردى جايىپ سالماعاندا، ماڭعىستاۋلىق وقىرمانىمىزدىڭ اشىنعاندا ايتقان “قىتايدىڭ ءتورi – اتاڭنىڭ كورi” دەگەن اۋىر ءسوزiن تاقىرىپ ەتپەس ەدiك...
ەرiك راحىم
"جاس الاش" گازەتى
