3

قانىكە ارۋاققا اتاپ سويعىزىپ جاتقان «اقسارباستىڭ» ەتىنە ەشكىم قاراپ وتىرا المادى. ازدان سوڭ جان-جاقتان تەز جيىلعان كوپ اتتىلارمەن ءجۇز قارالى كىسى بولىپ، تايلاقبايدان باستاپ بارلىق ۇلكەندەر بىرگە اتتانىپ، ءالي اۋلىنا جەتتى. بۇل ەكى ارا ونشا قاشىق ەمەس، ەكى-ءۇش قىردىڭ استى بولاتىن. مۇندا كەلىپ، اي-شايعا قاراماي، اۋىل ۇستىندە اڭگىر-تاياق ويناتقاندار، كوپ قاۋعا ساقالدى، شاتىناعان، شارگەز بايلار ەكەن. سونادا كۇزگى اس-ءنازىر ۇستىندە ماموزىمەن بىرگە كەلگەن جاقسى ات، جاڭا كيىمدى كوپ ساقالدار. بۇلار ات ويناتىپ جەتكەن بويدا اليگە «قىزدى شىعار» دەپ اۋىلدىڭ جيىرما شاقتى جاياۋ دۇڭگەنىن بىقپىرت تيگەندەي عىپ قۋالاپ ساباپ، كەز كەلگەنىن ات ۇستىنەن ۇمتىلىپ ۇرىپ، سونىڭ اياعىنان امالسىز ۇلكەن توبەلەس باستالا بەرگەن. اتتىلار اۋىل ادامدارىن ءار تۇستا قۋالاپ تىعىپ، كوبىرەك تىقسىرعانىمەن، قىزدى تارتىپ الا الماعان ەكەن. جاڭا قازاق جىگىتتەرى جەتەردىڭ الدىندا باعاناعى حابار بويىنشا سوڭدارىنان تاعى قىرىق-وتىز اتتىسى شاپقىلاپ جەتىپتى. سونىڭ ءبارى ەندى جاياۋ تاياق، سويىل شوشايتقان اليلەردى ءار جەردە ورتاعا الىپ، سويىلعا جىعىپ، كەز كەلگەنىن ات ومىراۋىمەن قاقتىرىپ قۋالاپ ۇرىپ، اۋىل ءۇستىن وزان-شۋعا باتىرعان. الەگىن اسپاننان كەلتىرگەندەي كۇيگە جەتكىزىپ بارا جاتقان. قاتىن-بالانى دا تاڭداماي ۇرىپ، ۇلار-شۋ عىلىپ ساباعان. تۇس-تۇستا ۇستاعانىن كەرگىلەپ ساباۋدا. از ءۇي كەدەيدىڭ شاق-شالەكەيىن شىعارىپ، ءتۇتىپ بارا جاتىر ەدى.

3

قانىكە ارۋاققا اتاپ سويعىزىپ جاتقان «اقسارباستىڭ» ەتىنە ەشكىم قاراپ وتىرا المادى. ازدان سوڭ جان-جاقتان تەز جيىلعان كوپ اتتىلارمەن ءجۇز قارالى كىسى بولىپ، تايلاقبايدان باستاپ بارلىق ۇلكەندەر بىرگە اتتانىپ، ءالي اۋلىنا جەتتى. بۇل ەكى ارا ونشا قاشىق ەمەس، ەكى-ءۇش قىردىڭ استى بولاتىن. مۇندا كەلىپ، اي-شايعا قاراماي، اۋىل ۇستىندە اڭگىر-تاياق ويناتقاندار، كوپ قاۋعا ساقالدى، شاتىناعان، شارگەز بايلار ەكەن. سونادا كۇزگى اس-ءنازىر ۇستىندە ماموزىمەن بىرگە كەلگەن جاقسى ات، جاڭا كيىمدى كوپ ساقالدار. بۇلار ات ويناتىپ جەتكەن بويدا اليگە «قىزدى شىعار» دەپ اۋىلدىڭ جيىرما شاقتى جاياۋ دۇڭگەنىن بىقپىرت تيگەندەي عىپ قۋالاپ ساباپ، كەز كەلگەنىن ات ۇستىنەن ۇمتىلىپ ۇرىپ، سونىڭ اياعىنان امالسىز ۇلكەن توبەلەس باستالا بەرگەن. اتتىلار اۋىل ادامدارىن ءار تۇستا قۋالاپ تىعىپ، كوبىرەك تىقسىرعانىمەن، قىزدى تارتىپ الا الماعان ەكەن. جاڭا قازاق جىگىتتەرى جەتەردىڭ الدىندا باعاناعى حابار بويىنشا سوڭدارىنان تاعى قىرىق-وتىز اتتىسى شاپقىلاپ جەتىپتى. سونىڭ ءبارى ەندى جاياۋ تاياق، سويىل شوشايتقان اليلەردى ءار جەردە ورتاعا الىپ، سويىلعا جىعىپ، كەز كەلگەنىن ات ومىراۋىمەن قاقتىرىپ قۋالاپ ۇرىپ، اۋىل ءۇستىن وزان-شۋعا باتىرعان. الەگىن اسپاننان كەلتىرگەندەي كۇيگە جەتكىزىپ بارا جاتقان. قاتىن-بالانى دا تاڭداماي ۇرىپ، ۇلار-شۋ عىلىپ ساباعان. تۇس-تۇستا ۇستاعانىن كەرگىلەپ ساباۋدا. از ءۇي كەدەيدىڭ شاق-شالەكەيىن شىعارىپ، ءتۇتىپ بارا جاتىر ەدى.

ءبىر شەتى قىزدى تارتىپ الۋعا اتتان ەندى تۇسە باستاعان ەكەن. تاپ سول مەزگىلدە ارىپپاي باستاعان وتىز جىگىت تە قىرعيداي كەلىپ كيلىككەن. بۇلار دۇڭگەننىڭ سانىن كوپسىنىپ، ولاردىڭ قىرىق-ەلۋ سويىلشىسىنان تايساناتىندار ەمەس، ەركىنە جىبەرسە ولاردى كوكپار عىپ اكەتەمىز دەيتىن، شەرۋدىڭ انىق جورىقشى سايلى جىگىتتەرى. تۇماقتارىنىڭ باۋىن جىمىرىپ بايلاپ، ىقشام كيىنىپ، شەكپەندەرىنىڭ ەتەگىن بەلگە قىستىرىپ، نەمەسە ىشقىرلانىپ العان، الەكەدەي جالانىپ كەلگەن، «ىزدەگەنگە سۇراعان» يتەلگى كوزدىڭ وزدەرى بولاتۇعىن. ات ايىلىن توستەپ تارتىپ، انتالاعان قوماعاي كوزبەن تويىمسىزدانىپ، سولار كەلىپ جەتكەندە مۇنى كورگەن مول ساندى دۇڭگەندەر ۇدەرىسىپ بۇلاردان وزگەشە قيمىل كۇتكەندەي بولىسقان... تاس تۇيىندەي توپ جىگىتتىڭ تاقىمدارىندا جانە بىلەكتەرىنە ىلگەن اياقتارىنىڭ باسىنا باۋىنان ءىلىپ سۇيرەتكەن شوقپار، سويىلدارى دا ساي.

ماموزى قازاقتىڭ بۇ كەلىسىنەن ءمان كۇتىپ، وسىلاردىڭ ارت جاعىنان سەكەمدەنىپ قالعان. سەسكەنە تۇرىپ ءوز ويىن قازاققا دەگەن كەشىلمەس ىزامەن توپشىلادى. العاشىندا اراشا سۇراي كەلگەن، بۇل توپتى ازسىنعانداي سويىلدارىن سىعىمداپ ۇستاپ ەدىرەڭدەگەن، قىزبا باس جىگىتتەرىن ماموزى ءوزى توقتاتقان. سونىمەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ سۇراي كەلگەن اراشاسىن ىقتيارسىز تىڭداسىپ، شاپقىندارىن لەزدە بوگەي، شاراسىز تەجەگەن. دۇڭگەن تىلىمەن ايقۇش-ۇيقىش ايعايلاسىپ، ءوزدى-ءوزىن قاتتى اقىرعان ۇنمەن جىلدام باسىپ، ءبىر ساتتە سۋ سەپكەندەي تولاستاي قالعان. قىزدارىن ەندى سوزبەن جەڭىپ اكەتپەك ەدى.

كەرىمبەكتەر جەتكەندە، ماموزى توبى قازاقتىڭ وسى كەيىنگى جاعىن توسىپ قالعانداي، شەتتەۋ شىعىپ، وزدەرى جەكە ءيىرىلىپ تۇرعان ەدى. ماموزىنىڭ كورەگەن كوڭىلى كەلە جاتقاننىڭ قاراسىن شولىپ جىبەرىپ، مىعىم شەندەسكەن، قارالدىسى بەرىك اتتانىس ەكەنىن وزگەدەن اناعۇرلىم ەرتە ۇقتى. جانە «قىزدى الىپ قاشتىرعان كەرىمبەك» دەگەن ءوز ويىنا ەندى ەش ءشۇباسى بولمادى... وسى ءۇشىن  شوقتاي ءۇيىرىلىپ ارنايى جيىن وتىرعان دەپ ءبىلدى.

ءبىر-بىرىنە جاپسارلاسا تىعىلىپ، جىپىرلاي سالىنعان، بىرىڭعاي دومداما، الاسا، جۇپىنى تام ۇيلەردىڭ شۇعىنىڭ گۇل قاپتاعان بەتكەي جاعىن الىپ تۇرعان ماموزى توبى كەرىمبەكتەرگە قاراي ءجۇردى. الدىدا ارىپپايدىڭ جۇيرىك قارا اتىنا مىنگەن ماموزىمەن تاعى ءبىر ءتورت-بەس ۇلكەن ساقالدى، ىرىكتى بايلار. سۋىق تۇسپەي شيراتىلعان شەتىنەن سالماقتى مىعىم كىسىلەر. ەسىك الدىندا وزدەرىنشە ءبىر جەكە توپ بوپ تۇرىپ قالعان ارىپپايلار شوعىرى دا ەكى توپتىڭ ورتاسىنا تامان قيىستاپ قوسىلعان. وسىلايشا ءۇش جاقتان كەلە جاتقان ءۇش توپ اليلەر مەكەنىنىڭ ءور جاعىندا ءتيىپ تۇرعان قارىمساق اۋىلىنىڭ قىستاۋلارىمەن ەكى ورتاداعى كەڭ كوك جازاڭدا تۇيىسە بەردى. ارتقى جاقتا كوپ جاياۋ بولىپ اليلەر دە جىلجىپ كەلەدى. قولدارىنداعى تاياق-سويىلدارىن ءالى تاستاماعان. قارسى ەكى توپ ءبىر-بىرىنە تۇنەرگەن تۇسپەن كوز تاستاسىپ، سۇلىق اياڭمەن جاقىنداسا بەردى. ءالى ەكى جاق توقتاماستان سونادايدان ءۇن قاتىپ، الدىمەن ءزىل تاستاعان ماموزى وزگەشە قياپاتپەن:

- ە، كەرىمبەك شاڭيا*. تاعى باستادىڭ با! قىزدى الدىرعانىڭمەن قويماي، سويىل الىپ، جاساق جينادىڭ عوي، ءا؟! وسىنىڭدى ۇمىتپا! وسىنىڭدى ەسىڭدە ۇستا! - دەدى، كوزىن سىعىرايتا: - ءوز كورىڭدى ءوزىڭ قازعىڭ بار ەكەن، مىنا سويىلدىلارىڭدى ەرتەڭ مويىندايتىن بول! - دەپ، قوس بۇكتەۋلى قامشىسىمەن ارىپپايلار توبىن اسقاق نۇسقادى. «جاۋاپ بەر» دەگەندەي بوپ، ويناقشىپ تۇرعان قارا ات ۇستىندە شيىرشىق اتا ءبۇيىرىن تاياندى. ەكى جاق ارقان وسى كەزدە بويىنداي جەردە ات باسىن تارتىسىپ، توقتاسا بەردى. كەرىمبەك اۋەلى ماموزى قاسىنداعى وزگە ۇلكەندەرمەن يەك قاعىسىپ سالەم بەرىستى. كەيبىرى جاي ماموزىعا ەرگەندەرى بولماسا، كەرىمبەكپەن دە سىيلاسىپ جۇرەتىن: ماجالاڭ، نۇرما، سۇنجۇك، سىر، ىبىراي دەيتىن اتقامىنەرلەر. ماموزى سوزىنە جاۋابىن كەرىمبەك شاپشاڭ ايتىپ، تۇرىلگەن قاباق پەن كىرپىگىن سۋىق قاعا ءۇن بەرىپ:

*شاڭيا - ەل باسقارعان لاۋازىم.

- ءيا، سەنىڭ باسىڭا قارعا ساڭعىپ كەتسە دە، كەرىمبەك ۇشىرعان قارعا بولادى عوي! سەن الدىمەن اناۋ ءال ۇستىندە جاتقان ادامىمىز ءۇشىن جاۋاپ بەر! انا دۇرەلەپ كەتكەن ادامىڭ، انە، ءال ۇستىندە جاتىر! ەگەر جازاتايىم، سول بىرنەڭە بولاتىن بولسا، مىنا تۇرعان حالىققا سەنىڭ قۇنىڭ ءبىر-ءبىر قويدان دا كەلمەيدى. سەن وزگە ەمەس، وسىنى ۇق! - دەپ ءسوزدى باسقا جاقتان باستادى.

كەرىمبەكتىڭ بۇل ايتىپ بىلدىرگەنى وسىدان ون-ون بەس كۇندەر بۇرىن ماموزى بيىلعى ءباجى جۇمىسىمەن ەلدى ارالاعان. سوندا دەربىسالى رۋىنىڭ ىشىندە بۋرابايدىڭ اتالاس ءبىر اۋىلىنداعى قۇمارپاز قىرىقباي دەگەن جىگىتتى سالىق جونىنەن داۋ شىعىپ، جانجال تۋادى دا، قاسىنداعى ەكى شابارمانعا ماموزى جىعىپ ساپ دۇرەلەتىپ، اياۋسىز جازا تارتقىزادى. سول جىگىت ىشكى جاعىنا زاقىم جەتكەن بە، سوققى اۋىر ءتيىپ، كۇنى بۇگىن ورنىنان تۇرماي، توسەك تارتىپ قالىپتى. سونان بەرى جاس سورپامەن قالجالاپ جاتسا دا، بەتى بەرى قاراماي قويدى دەيدى. ەرەگىستەن تۋعان ىزامەن دىزەگە سالىپ ەزىپ ۇرعاندا، وكپە-باۋىرعا ءداز كەتسە كەرەك، قاقىرسا قان تۇسەدى دەگەن. بۋراباي كەشەلى بەرى كەرىمبەك ۇيىندە كوپشىلىككە قايتا-قايتا سونى ايتىپ، كوپ كۇپىنۋمەن بوپ، اتا-اتادان كەلگەن كىسىلەرگە وسىنى قاتتى شاققان. قازىر كەرىمبەك توقتاي بەرگەندە ەندىگى ءسوزدى سول بۋراباي قاعىپ اكەتتى. كەر اتتى تەبىنىپ جىبەرىپ، ۇزىن قىزىل بۋىرىل ساقالى جەلك-جەلك ەتە، الدىعا شىعا بەردى دە:

- ساساي تەكە قۇساعان ءيتتىڭ بالاسى! وسى سەن نەدەن قۇتىرىپ، نە ىستەپ ءجۇرسىڭ! ۋا، قوي! ۋا، قوي، دەيمىن شۇناق! انا ادام، انە، ءولىم ۇستىندە جاتىر! اگەر-اكىم سول بىرنەڭە بولاتۇعىن بولسا، ساقالىڭنان لاقشا قايىرىپ، انا قوقا كەڭىردەگىڭنەن ءوزىم باۋىزدايمىن! - دەپ، اقىرا سويلەپ، زىرك-زىرك تەپسىندى.

بۇرىن ءوز بەتىنە ءدال مۇنداي اشۋمەن بالاعات ايتىلماعان ماموزى ىشتەي شىنىمەن-اق ىعىسايىن دەپ قالعان. كوزى اقشاڭداعان بۋراباي مىنا تۇرىندە توبەلەس باستاپ جىبەرە مە، دەپ شوشىدى. وسى كەزدە ماموزىنىڭ سۋىرىلىپ جاۋاپتاسا الماسىن بايقاپ، ونىڭ قاسىنداعى بىرەۋ كيە سويلەدى. ءتىلى قازاقشاعا جاتىق ەمەس. ەكى شىقشىتىنا ساقال جىبەرگەن، قارا قاستى، قىزىل بەت باي:

- ا، كەرىمپەك! ءالي سىستەن پىسكە جاقىن ەمەس مە؟ سەن ءوزىنىڭ قازاقىن پىلسە پولماي ما؟ دۇڭعان دا نە شاربان بار؟ ارباق اتقىر، ءاليدى پايلاپ اكەتسەك تە ءپىس ءوزىمىس پىلەمىس! - دەگەن. بۇل اليمەن بىرگە كوشىپ كەلگەن كەدەيلەردى جالشىلىقتا ۇستاعاننىڭ ءبىرى ەدى. سول كەزدە مىنا جاقتان ءالي:

- بايلارسىڭ! ول باياعىداعى ءتۇسىڭ شىعار! - دەپ ساڭق ەتتى. قولىندا سىعىمداپ ۇستاعان ءبىر قىسقالتاڭ، جۇمىر بەل تەمىرى بار، سونى سالماقتاپ، بىلەپ قويىپ قالشىلداپ تۇر ەكەن. ءوزىنىڭ وڭ جاق قاباعى ايىرىلا جارىلىپتى. بەت-اۋزىن، كوزىن باسىپ كەتكەن، الدىڭعى ءوڭىرىن بىلعاعان جوسقىن قان بار. سول ءالى دە توقتاماي، ارەدىك سايىن سۇرتسە دە قايتا جىلىپ اعادى. مۇنداي جارالى ءبىر ەمەس، جاياۋلاردان ۇشىراي تۇسەدى. اسىرەسە بىرەۋدىڭ جۋان بىلەكتەن قولى سىنىپ كەتكەن. جانە تاياق تيگەن ەكى قابات ءبىر جاس ايەل شوشىنىپ، تالىپ جىعىلىپ ەدى. ءالي جاڭاعى ادامدى تاستاي بەرە، ماموزىعا اقىرا ايقايلاپ:

- ەي، ما-سىڭ-كۋ!* ەندى مەن ولمەي قىزدى الا المايسىڭ! بار! باراتىن جەرىڭە بارا بەر! - دەپ ءبىر-اق كەستى.

*ما-سىڭ-كۋ - حايۋان (ما - حايۋان) دەگەن ءسوز (قىتاي، دۇڭگەن تىلدەرىندە).

ماموزى اليگە ءتىل قاتپاي، ءالى دە كەرىمبەككە ۋىتتانا: - كەرىمبەك سەن اسىقپا!.. سەن توقتاپ تۇر!.. از شىداساڭ كورەرىڭ الدىڭدا! - دەدى. بۇگىنگى كەلگەن، دۇڭگەندەردىڭ تەك وزدەرى عانا ەمەس-ءتى. كۇرەگە بەدەلى زور، قازاق جەرىندە وزدەرىنە ۇلكەن مەكەن-ءجاي سالىپ، كوپ مالاي، مالشى-جالشى ۇستاپ داڭقى ەلدەن-ەلگە اسىپ وتىرعان ءبىر-ەكى باي قىتايلار دا بار ەدى. بۇگىن ماموزى سونىڭ بىرنەشەۋىنە حابار جىبەرىپ، قاستارىنا بىرگە مىنالاردى دا الا كەلگەن. ولاردىڭ كۋالىگى كۇرە ۇكىمەتىنە دۇڭگەندىكىنەن اناعۇرلىم بەدەلمەن وتەدى.

سوندىقتان كەرىمبەكتى اقتايتىن سوزگە كۇرە ءوزى قويعان بولىس ابدوللا كىرىستى:

- ەي، شاقالاق! - دەپ، قامشىلى قولىمەن ماموزىنى نۇسقاپ: - سەنىڭ تانىپ العانىڭ كەرىمبەك پە؟ ءجۇزىمىز ىستەگەن ءىستى بىرىمىزدەن كورمە! قولىڭنان كەلەرىڭ بولسا، مۇنى ىستەتكەن مىنا مەن! مەن دەپ بار! بۇرىن كەرىمبەك بولسا، ەندى ابدوللا باستاپتى دەپ بار. وسىعان جاۋاپتى مەن بەرەم! تۇتاس تۇرعان مىنا حالىق بەرەدى... بار! تارتا بەر! - ول بار شەرۋگە بۇگىن شىنداپ يەلىك ەتىپ سويلەدى. وسى، كەزدە قاراسۇر اتىنا تايلاقباي دا لەپ بەرىپ قالىپ:

- و، ماموزى شىراق! «ايعىر ۇشىنسا ات بولادى، ات ۇشىنسا ەت بولادى»، - دەيدى. سەندەي جىگىت كوپپەن ويناپ، ءبىر كۇنى مەرت بولادى. «كەس» دەسەم، باسىڭدى قازىر كەسكىزەم!، - دەپ بار تۇلعاسىنان وت شاشا قارادى. وڭايلىقپەن قوزعالمايتىن قارتتىڭ ايباتى ارىستانداي دەسە بولارلىق ەدى. ماموزى جۇرەگى وينامالى ادامداي، ەس-اقىلى ورنىندا تۇرماي، جۇيتكىپ تۇلا بويىمەن شوشىپ قالدى. قارا قۇلاق سۇر ات تىزگىن تارتىپ، تىقىرشىپ تۇر. ەركىن قايراتقا ءبىر جاراماي، جۇرەگى اتتاي تۋلاپ سوققان ەل اعاسى تايلاقبايداي يەسىنىڭ كۇيىن كوزگە تارتقانداي، اۋىزدىعىن دا قارشىلداتىپ شايناپ قويادى. مىنا جاقتا ارىپپاي مەن نۇسىپبەك باستاعان جىگىتتەر دە مىنبەلەي كەلىپ تۇر ەكەن. ەگەر وسى جەردە تايلاقباي، نە كەرىمبەك ءبىر اۋىز ۇران تاستاسا، تايسالعالى تۇرعان بىرەۋى جوق سياقتى.

ماموزى ەندى ءتىل قاتپادى. الگىندەي سۋرەتپەن كوزگە تۇسكەن تايلاقبايعا ءتىلسىز بەزەرىپ، تىلسىم بولا قاراپ تۇردى دا، اتتى مويىنعا سالىپ جىبەرىپ، بۇرىلا جونەلدى. سول كەزدە قالعان توبى دا ونىڭ سوڭىنان ءبىر ساتتە لاپ ەتىپ جاپىرىلا ىلەستى.

ءاليدىڭ ءىنىسى وسمان قىزدى مۇندا ساقتاماي، تاڭ اتا كەلگەن بويدا وسىنداعى ءومىرشى سايى دەيتىن قالىڭ توعايلى سايدى ورلەپ كەتكەن بولاتىن. باعانا اليگە كەرىمبەك سالەمىن جەتكىزگەن جاستاردىڭ ءبىرى ول ەكەۋىن الىپ، سول سايدىڭ باسىمەن اسىپ ءتۇسىپ، ارى قاراي كەرىمبەك اۋلىنا جونەلىپ كەتكەن.

بۇل كۇنى ءالي اۋلىنىڭ ماڭىندا ونشاقتى جىگىت قالىپ، ۇلكەندەر وسىنداعى دۇڭگەن ۇيلەرىنىڭ شەككەن جاپا، كورگەن سوققىسىن تولىق كورىپ-ءبىلىپ، سوعان بايلانىستى كەلەر كۇنگە كەرەكتى اكت جانە ارىز جازىپ ولاردىڭ وزدەرىنىڭ تەگىس قولدارىن قويعىزىپ الىپ اتتانعان. سول ۇلكەندەر توبىمەن بىرگە بولىپ كەيىن وسىندا قالعان ماقسۇت پەن مامىرتاي ءاليدىڭ ۇيىنە كىرىپ ءبىراز ايالداعان-دى. كىرە بەرىستە ۇيشىكتەي اۋىز ءۇيى بار كىشكەنە مەكەن ىشىندە، ءتور جاقتا از عانا جۇك تۇر. قابىعى الىنباعان اعاشتى قاتارلاستىرىپ توسەپ سوعان جيعان، سۇرعىلت ءتۇستى، ءۇش-ءتورت كورپە كورىنەدى. جانە سونداي جۇتاڭ كورىنىستى، ەكى-ءۇش بۇدىر جاستىقتار ىشىنە ارپا، قىشى سابانى تىعىلعانى بايقالىپ تۇر.

ەدەنگە قامىس بويرا توسەپ، سوعان الدەقاشانعى ءبىر جۇلىمى شىققان قۇرىم كيىز سالىنعان. بۇدان بۇرىن ماقسۇت بۇلاردىڭ تاپ وسىنشالىق جۇقانا تارتىپ، كەدەيلەسىپ كەتكەنىن بىلمەۋشى ەدى. ەرتەڭگە قالدىرماي، وسى بۇگىن-اق ءبىر تەكەمەت جانە بىردەمەلەردى وگىزگە ارتقىزىپ جىبەرۋدى ويلادى. ءاليدىڭ نۇسقاسىنا قاراپ; بىلەگىنە ەسكى مەشپەنتىنىڭ جەڭى جەتپەي، بىلەزىك بۋىنىنىڭ جوعارعى جاعىنان، بىلاي قاراي قولى سورايىپ، اشىق تۇرعانىنا جانى اشىپ كەتتى. ءوزىنىڭ قاباعى جارالى. قازاندىقتىڭ كومەيىمەن جالعاسقان، ەكى كىسى سىيىپ جاتارلىقتاي، بيىكتەۋ تەكشە، ۇزىن قاڭ* بار. سونىڭ باس جاعىنا تورگى بۇرىشقا تىگىنەن سۇيەپ قاستەرلەپ قويعان جاڭا استاۋعا كوزى تۇسكەن مامىرتاي قولىنىڭ سىرتىمەن ماقسۇتتىڭ تىزەسىنەن ءتۇرتىپ، ىم قاعىپ قويدى. بىلتىر قارىمساق ۇيىنەن كورگەن، ەرنەۋىنىڭ الاقانداي بەزى بار، تەرەك استاۋدى مامىرتاي جاڭىلماي تانىپ وتىرعان.

* قاڭ - ءىشىن وت جالىنى ارالاپ وتەتىن ادام جاتۋعا ارنالعان جىلى ورىن.

شاشىن ەكى بۇرىم ەتىپ ورگەن، سويلەسە الدىمەن ۇلكەن، كۇرەك تىستەرى اقسيىپ كورىنەتىن، ارعىماقتاي دەرلىك بيىك بويلى، جايدارى ءجۇز جاس ايەل كىرىپ شىعادى. بۇلاڭداعان قايقاق دەنەسىندە قاجىماعان شاپشاڭ، جەڭىل قيمىل بار. ءتۇر كەسكىنىندەگى جۇمىس، بەينەت، تۇرمىس تابى بولماسا، ەجەلىندە تۋ قايراتتى جارالىس بايقالتادى. ءالي سوقا ايداسا، مالا باسىپ، تۇقىم سەۋىپ، وراق ورسا، دەستە سالىپ، باۋ بايلايتىن، جانە وزدىگىنەن تۇلىق ايداپ، شاڭتاس جۇرگىزە بەرەتىن ناعىز ءبىر ۇلكەن جۇمىسكەر ايەل وسى. ءوزى باياعى ماموزى قولىنان ولگەن بالاسىنان وزگە ۇل كوتەرمەگەن. سودان كەيىنگى ءبىرى اكە، ءبىرى شەشە بولىپ بەتىنە قاراپ وتىرعان قىزى ءالى جاستاۋ. الدانىشتارى سول. كوكتەمگى اڭىزاق جەگەن، تارعىلدانعان جۇزىندە بۇگىن ەرەكشە ءبىر جەلپىنىسپەن قوسا، ارىلماي تۇرعان ۋايىمداي كۇدىك، مۇڭ بار-دى... ءۇمىتى مەن قاۋپى - كەلىن كەلىپ وزدەرىنە سۇيەۋ تاپقانى جانە سونىڭ سوڭى. ول ماقسۇتتى كوپتەن كورمەسە دە، ەركىن اجارمەن ءوزىمسىنىپ جايراڭداپ:

- ماقسۇت ءىنىم، قالاي، قۋانىپ جاتىرسىڭدار ما؟ اكىم اعاڭ كەلە جاتىر دەپ ەدى عوي، كەلدى مە؟ اتا-انالارىڭىز شات-شادىمان قۋانىپ جاتىر ما؟ - دەپ ءبارىن سۇرادى. سول اۋىلدىڭ ادامدارىن وزىنە جاقىن سۇيەۋ ساناپ، بىرگە سۇيىنگەندەي، اعىنان جارىلا جارقىلداپ تۇر. ءوزى پارىقشىل، جانە انىق بەينەت يەسى كىسىنى ەرىكسىز وزىنە تارتقانداي. ماقسۇت وعان شىنايى كىشىلىكپەن ءجونىن ايتىپ، تۋىسقانىنىڭ كەلگەنىن، باۋىر-تۋىستىڭ بارلىعى قۋانىپ، شاتتانىپ جاتقانىن ءبىلدىردى. ايەل ماقسۇتتارعا ءوز ۇيىنەن اس اۋىز تيگىزىپ، بەتىنە قىزىل بۇرىش ەزىپ قۇيىپ «اشلامپۇڭ» دەگەن تاعام اكەلگەن. ماقسۇت ءتاۋىر كورۋشى ەدى، راقاتتانىپ جەدى دە، مامىرتاي ونىڭ ەجىر ىشىندە اپپاق بوپ، ىركىلدەپ تۇرعان جىلاۋىق تەكتەس كورىنىسىنە باجايلاپ قارادى دا:

- قوي ءباتىر، جالقاياق سياقتى ەكەن، ءوزىڭ الا بەر، - دەپ اۋزىنا سالماي قويدى. بۇل اۋىل بۇگىن سوق-قوستارىن جەگە الماي قالعان. بار تىرشىلىكتەرىنىڭ تيەك، تىنىسى بولعان ازىناۋلاق جەرلەرىن ءبىر كۇن، ءبىر ساعات تا بولسا، جان سالىپ تىرمىشتاۋلارى كەرەك بولاتىن. ماقسۇتتارمەن ازىراق سويلەسىپ، بۇگىنگى بولعان بارلىق وقيعانى باسىنان باستاپ، ايتىپ شىققان ءالي اڭگىمەسىن اسىعىس اياقتاتا بەرىپ، ايەلىنە:

- ءامينا، بار ايت، ەندى تەزىرەك بارىنە، اتتارىن تەگىس قامداسىن، - دەدى قازاقشا. دالاعا وزدەرى دە شىقتى. وڭ جاق كوزىن باستىرا قاباعىن ءامينانىڭ جاڭا اق جاۋلىعىمەن قيعاش تاڭعان ءالي شۇبار ساۋىر قارا بۋرىل اتتىڭ قاتارىنا ءبىر شىل جيرەندى قوسادى ەكەن. اتتارعا قامىت-سايماندارىن كيگىزىپ جىلدام كەتۋگە جابدىنىپ جاتىر. ءاليدى قارا تارتىپ كوشىپ كەلگەن ەلاحۇن دەگەن قىزىق مىنەزدى كەمباعال ۇيعىر بار ەدى. سول بۇگىن تاڭ اتقالى ەندى كورىندى... باعانا، ماموزىلار ات ويناتىپ جەتكەن زاماتتا، جان تاپپاي قورقىپ كەتىپ ايەلىنە:

- قوتىن، مەنى پاقالمەن كومىپ تاستاعىنا، ساداعاڭ كەتەي! - دەپ، ءۇيى ىرگەسىندەگى مايا ساباننىڭ قوپسىعان ەتەك جاعىنا سۇڭگىپ كەتكەن-ءدى. ءازىر قۇلاقشىنىندا سول سابان قيقىمدارى ىلەسكەنىنە قاراماستان، قولىنا ءبىر كەلتە تەمىردى سىعىمداپ ۇستاپ، ءوز-وزىنەن قورازدانىپ جۇرگەنىنە جۇرتتىڭ ءبارى كۇلۋدە. بىراق سابانعا تىعىلعانىن ەشكىم بايقامادى دەپ ويلاعان ەلاحۇن:

- پاحات، ماعان ەشكىم تيمەدى. اليگە وقشاپ، پەشەنەمدى جارعان بولسا، داداڭنىڭ قاشىعا بار دەپ، ءولتىرىپ وتەتتىم، - دەگەنى شىن كۇلكىلى بولاتىن.

ورگى جاقتان قوس-قوس اتپەن قارىمساق، مۇرىنشاق جانە سول اۋىلدىڭ بىرنەشە ەر-ايەل ەگىنشىلەرى دە دايىندالىپ كەلەدى ەكەن. قارىمساق اۋىلىنىڭ جانە ءبىر ءتورت-بەس ءۇيى بۇلار قۇساپ جازدا ەڭ بولماسا قىستاۋدان جىلجىپ، كوككە دە شىقپاي، ءبىرلى-جارىم ەسكى-قۇسقى كيىز ءۇيى بارلارى وسىنداعى تامدارىنىڭ ىعىنان قالقايتىپ الىپ، دۇڭگەنمەن بىرگە انىق جاياۋ جاتاق بوپ جاتاتىن. بۇت ارتارى جوقتار. قىستاۋلىقتىڭ سىرتىندا مىنەۋ تۇرعان، الاقانداي جازاڭعا ءيىرىلىپ قونىپ، ءبىر-بىرىنە ىقتاعانداي توزىعى جەتە جۇدەگەن، قارا بارقىن، قۇرىم ۇيلەر، سول كەدەي اعايىندار.

جاڭاعى اتقا مىنگەن ەرلەردىڭ ارتىنان سۇمەتىلگەندەي بوپ، جاياۋ ەرگەن، قولدارىنا نان، تالقاندارىن ءتۇيىپ، سۋسىن ۇستاعان، جۇزدەرى سىنىق قىز-قاتىن وسى ۇيلەردەن بىرلەپ-ەكىلەپ شىعىپ كەلەدى. مومىن، قاياۋ ءجۇزدى، ءبىر-ەكى قىز ماقسۇت، مامىرتايلاردى كورىپ، يىندەرىنە ىلگەن، جۇتاڭ كيىمدەرى مەن بويلارىنان قورىنا ما، جەڭگە، شەشەلەرىنىڭ قاباتىنا تامان تىعىلا جۇرەدى. سولاردى پانالاپ، بۇعا جۇرگىلەرى كەلگەندەي. ءبىرى - ماقسۇت بىلتىر قاماردىڭ جانىندا كورگەن، ۇزىن قىز، بويى سورايعان ءتايىمحان. جانىنداعىلاردى دالدالاپ، الدىمەن تىعىلعان سول بولعانىمەن، ونىڭ بويىنا ەشكىم پانا بولا العان جوق. ءوز اتا-انالارىنىڭ «وڭ جاعىندا» وتىرىپ، سونشا مىسكىن، تەڭسىزدىكتە جاسىپ ءوسىپ كەلە جاتقاندىقتارى بىلىنەدى. ءتايىمحاننىڭ اتا-اناسى باسىندا ءبىر بايدىڭ جالشىسى بولىپ جۇرگەن. باي بايبىشە ءبىر نارسەدەن تايىمحانعا ۇرسىپ:

- ىشتانسىزدىڭ تۇسىنە ەكى قارى ءبوز كىرەدى!.. - دەگەنىندە بويجەتىپ قالعان قىز بايعۇس ەكى كۇنگە دەيىن جىلاپ جۇرەدى. سودان اكەسى:

- تۇيىنشەك ارقالاپ كەتسەم دە، بايلارعا كىرىپتار بولمايىن! - دەپ ءبىر تۇندە كوشىپ جونەلەدى. باي ۇيىنەن تامسانىپ بىردەمە جەسە دە بايبىشە «اۋىزدارىنىڭ ءدام العىشىن قاراشى! تاڭدايلارىن تاقىلداتپاي جەسە قايتەدى!؟» دەپ قىجىرىنىپ وتىراتىن.

ءتايىمحاننىڭ جاڭاعى سيقىن كوزى شالعان ماقسۇت قاسىنداعى مامىرتايعا كۇبىر ەتىپ:

- قاراماي تۇرايىقشى. بايقۇسقا كيىم جىبەرتەيىكشى، - دەگەن. قازيزانىڭ «بوي جەتكەن قىز مۇڭلىق» دەگەنىن ەسىنە الدى. سول انىق، راس ءسوز بولسا مىنالاردان وتكەن مۇڭلىقتاردىڭ جوق ەكەنى دە راس ەدى.

اۋىل الدىندا سوقاعا مىنەتىن كوپ شاپاق كوز دۇڭگەن بالالاردان باسقا، بەلدەرىن ورامال، جاۋلىقپەن بايلاعان، دۇڭگەن ايەل، قىزدار دا قاۋاقتاعى، ەجىر كوزەدەگى كوجە، سۋسىندارىن الىپ شىعىسىپ جاتىر. ەگىندى سەنىكى-مەنىكى دەمەي بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جابىلىپ ايدايتىن. سوقاعا مىنەتىن باعدات ءشىليا-قامىتى سالىنعان باياعى «لوڭقا تورى» اتپەن ماقسۇتتىڭ قاسىنا كەلىپ، ءوزىنىڭ شاڭكىلدەك ۇنىمەن:

- مۇعالىم-ەكە! ۇيگە بارمايسىز با؟ ۇيدە قازيزا بار عوي، بىزدىكىنە بارىپ قىمىز ءىشىڭىز! - دەپ، ءۇنى، ءتۇرى، بولمىسىمەن جابىسا ءوتىنىش ەتىپ قادالىپ تۇر. ءوزى بيىل العاش اشىلعان مازى مەكتەبىندە ءبىرىنشى سىنىپ وقىدى. ەس بىلگەننەن تارتىپ ءوزىنىڭ بالا قيالىمەن جانىنداي جاقسى كورگەن ماقسۇت ەندى ءوز مۇعالىمى بولعانعا وزگە بالا الدىندا ماساتتانىپ جۇرەتىن. ءتىپتى ەل بولىپ مەكتەپتى جاڭا كورگەندىگى مە، وقىتۋشى - اياۋلىنىڭ اياۋلىسى. باس جاقتا، اناۋ بىلتىرعى جۇرتتارىنا بارىپ قارىمساق اۋىلى قونعان. ماقسۇت وتكەن جىلى، ەل جايلاۋدان قايتقانداعى ساپارىنان كەيىن، سونان بەرگى ارالىقتا، قاماردى قىستا كەلىپ ءبىر-اق رەت كورە العان بولاتىن. جەر شالعاي، جول الىس ەمەس. بۇل جونىندە ويلانسا بولدى، ماقسۇت ءوزىن اينالادا ايىر ءتىلىن شىعارعان، ايداھار ولكەسىنىڭ ورتاسىندا قالعانداي سەزىنەدى.

(جالعاسى بار)

Abai.kz