مەندەگى قوزعاۋشى كۇش – ساعىنىش...
دوسحان جولجاقسىنوۆ! بۇل ەسىم مۇقىم قازاققا تانىس، جانىنا جاقىن. كەشە «دالاداعى قۋعىن» فيلمىندەگى حاميت ارقىلى قاليدىڭ ۇلى دەگەن اتتان اسىپ، كۇللى قازاقتىڭ تەل بالاسىنا اينالسا، بۇگىندە «ءبىرجان سال» فيلمىمەن ءبىرجاننىڭ تاعدىرى ارقىلى كورەرمەنىنە ۇلكەن وي تاستاپ، قازاقتىڭ سال ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قيلى كەزەڭىن، اتا سالت، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى ساليقالى ساراپقا سالعان جان. «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دوسحان اعانىڭ ءومىر جولى بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولماق.
اكە-شەشەم ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق
- شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانىنداعى بالىقشى سىندى قۇمدى اۋىل مەنىڭ تۋعان جەرىم. سول اۋىلدا 1951 جىلدىڭ 7 قازانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن دوسحان اعا. - وتباسىندا ەكى ۇل، سەگىز قىز بولىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەلەپ ءجۇرىپ وستىك. توقشىلىق تا، تاپشىلىق تا بولدى. بىراق اكە-شەشەمىز سونىڭ ءبىرىن سەزدىرمەدى. اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتى تاماشا بولاتىن. قازىر سونىڭ جۇرناعى دا قالمادى. بالا كۇنىمىزدە اققۋ-قازدىڭ داۋىسىنان ويانۋشى ەدىك. ۇيىمىزدەن 500-1000 مەتر جەردە اققۋ-قاز ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن. اكەم قالي اڭشى، قۇسبەگى بولعان ادام. تابيعاتتى ءسۇيۋ اكەمىز، انامىز ارقىلى قالىپتاسقان سياقتى. ءبىز دە بالىق اۋلادىق، اۋ قۇردىق، قىستا قارماق سالدىق. ارينە، اكەنىڭ قانى، انانىڭ ءسۇتى بەكەر ەمەس، دەي تۇرعانمەن وسى اۋىلدىڭ تۇنىپ تۇرعان تابيعاتىنىڭ مەنىڭ ومىرىمە، ونەرىمە قوسقان ۇلەسى مول دەپ ەسەپتەيمىن.
دوسحان جولجاقسىنوۆ! بۇل ەسىم مۇقىم قازاققا تانىس، جانىنا جاقىن. كەشە «دالاداعى قۋعىن» فيلمىندەگى حاميت ارقىلى قاليدىڭ ۇلى دەگەن اتتان اسىپ، كۇللى قازاقتىڭ تەل بالاسىنا اينالسا، بۇگىندە «ءبىرجان سال» فيلمىمەن ءبىرجاننىڭ تاعدىرى ارقىلى كورەرمەنىنە ۇلكەن وي تاستاپ، قازاقتىڭ سال ءومىر سۇرگەن داۋىردەگى قيلى كەزەڭىن، اتا سالت، ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى ساليقالى ساراپقا سالعان جان. «سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى» دوسحان اعانىڭ ءومىر جولى بۇگىنگى اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولماق.
اكە-شەشەم ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق
- شىعىس قازاقستان وبلىسى كۇرشىم اۋدانىنداعى بالىقشى سىندى قۇمدى اۋىل مەنىڭ تۋعان جەرىم. سول اۋىلدا 1951 جىلدىڭ 7 قازانىندا دۇنيەگە كەلىپپىن، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن دوسحان اعا. - وتباسىندا ەكى ۇل، سەگىز قىز بولىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جەتەلەپ ءجۇرىپ وستىك. توقشىلىق تا، تاپشىلىق تا بولدى. بىراق اكە-شەشەمىز سونىڭ ءبىرىن سەزدىرمەدى. اۋىلىمىزدىڭ تابيعاتى تاماشا بولاتىن. قازىر سونىڭ جۇرناعى دا قالمادى. بالا كۇنىمىزدە اققۋ-قازدىڭ داۋىسىنان ويانۋشى ەدىك. ۇيىمىزدەن 500-1000 مەتر جەردە اققۋ-قاز ۇشىپ-قونىپ جۇرەتىن. اكەم قالي اڭشى، قۇسبەگى بولعان ادام. تابيعاتتى ءسۇيۋ اكەمىز، انامىز ارقىلى قالىپتاسقان سياقتى. ءبىز دە بالىق اۋلادىق، اۋ قۇردىق، قىستا قارماق سالدىق. ارينە، اكەنىڭ قانى، انانىڭ ءسۇتى بەكەر ەمەس، دەي تۇرعانمەن وسى اۋىلدىڭ تۇنىپ تۇرعان تابيعاتىنىڭ مەنىڭ ومىرىمە، ونەرىمە قوسقان ۇلەسى مول دەپ ەسەپتەيمىن.
بالا دوسحاننىڭ اكە-شەشەسى ونەردەن قۇرالاقان بولعان جوق. اكەي ءانشى، دومبىرانى كەرەمەت شەرتۋشى ەدى. اناسى جازيرانىڭ دا وزىنە جاراساتىن ادەمى ءۇنى بار بولاتىن، سىزىلتىپ ءان سالاتىن. كەيىنىرەك ءۇي شارۋاسىمەن وتىرىپ قالدى، ايتپەسە ۇستاز بولعان ادام. «قىز كۇنىمىزدە ءار ۇيدەن جيھاز، كيىم-كەشەك جيناپ، بەيىمبەت مايليننىڭ «شۇعاسىن» وينايتىنبىز» دەپ وتىراتىن. مۇنىڭ ءبارى ول كىسىلەردىڭ بويىنداعى ونەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك. كوكىرەكتە سۇرانىس بولعان جەردە تابيعاتقا ەشكىم قارسى تۇرا المايدى ەكەن.
- اكەلەرىمىزگە سالەم بەرۋ ءۇشىن الىس-جاقىننان ءانشى-كۇيشىلەر، اقىندار كەلىپ جاتاتىن، - دەپ ساباقتادى اڭگىمەسىن دوسەكەڭ. - مەن كەيىنىرەك ەستىدىم، ءبىزدىڭ ەسىكتىڭ الدىندا ساكەن سەيفۋللين اعامىز بولىپتى. ونى اۋداننىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ءوزى ەرتىپ كەلگەنگە ۇقسايدى. بىراق ماشينادان تۇسپەپتى. «تىزەسىن-تىزەسىنە جاقىنداتىپ، قويىن كىتاپشاسىنا بىردەڭەلەر جازىپ وتىردى» دەيدى. «ساكەن اعا، اس دايىن بولدى» دەپ بارعاندا «قازىر، قازىر» دەدى دە، بىراق سول كۇيى استان ءدام اۋىز تيمەي كەتتى» دەيدى. مىنە، ءبىز تۋعان ءۇي وسىنداي ادامدار بولعان شاڭىراق. سەركە قوجامقۇلوۆ، قامال قارمىسوۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەر دە ءبىزدىڭ ۇيدە بولعان. جۇسەكەڭ ءتىپتى مەنىڭ اكەمدى استاناعا الىپ كەتەمىن دەپ ارەكەت ەتىپتى. پارتيا، كەڭەس ورگاندارىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادام، قالاي بولعاندا دا پارتيادان جاسقانادى عوي. ايتپەسە اكەم وبلىسقا دەيىن بارىپ، ايتىسقا قاتىسقان. سودان كەيىن «پارتيا قالاي قارايدى؟» دەگەن ويمەن اۋىلدا قالعان. وسى ورتادا ءوسىپ-ءونىپ، اكەمىزدىڭ دومبىراسىن شەرتتىك، مىلتىعىن اتىپ ۇيرەندىك. قوناق كەلسە ءبىزدى وتىرعىزىپ قويادى. سوندا «ءسوز تىڭداسىن، كوكىرەگىندە بىردەڭە قالسىن» دەپ وتىرعىزادى ەكەن عوي. ۇيدەن قوناق ارىلمايتىن. قىسقا ءبىر جىلقى، ءبىر تۇيە سويىلادى. سول جەتپەي قالاتىن. ءبىزدىڭ جاقتا قىس ەرتە باستالىپ، كوكتەم كەش شىعادى ەمەس پە؟
ينتەرنات ەرتە ەسەيتتى
اكتەر ءوزىنىڭ ەڭ ءبىر عاجاپ كەزى بالالىق شاعى دەپ سانايدى. ول دا باسقا اۋىل بالالارى سياقتى ءۇي شارۋاسىنىڭ ءبارىن ىستەپ ءوستى. كەزەكپەن قوي باقتى. ات سۋارىپ، قورا تازالادى، وتىندىققا كوكپەك تە شاپتى. اكەسى جارىقتىق ەكەۋى تالاي رەت قۇراق ورۋعا بارعان. كادىمگى كوك قۇراق. ورىپ، قايىققا تولتىرىپ ارعى جاقتاعى ارالشىققا اپارىپ كەپتىرىپ، ءبىر اپتادان كەيىن بەرى قاراي الىپ شىعادى. ءوزى جەپ-جەڭىل، كەپكەننەن كەيىن بۇرىنعىدان دا جەڭىلدەپ قالادى. نەگە ەكەنىن اكەي قۇراققا ازداپ تۇز قوسىپ، ونى سيىرعا بەرەتىن. سودان كەيىنگى سيىردىڭ ءسۇتىن قايماقتان اجىراتۋ قيىن.
- كەيىن ستۋدەنت بولعاندا اۋىلعا كانيكۋلعا بارعاندا مىندەتتى تۇردە بالىقشىلار بريگاداسىنا كىرەمىز. تيىن-تەبەن تابۋ ءۇشىن، - دەپ جالعاستىردى ول اڭگىمەسىن.
- سول كەزدەرى «كيىنسەك، بىردەڭە الىپ كەتسەك» دەگەن ەشقانداي وي بولمايتىن. مىسالى، الماتىعا ءبىر كويلەك، ءبىر شالبارمەن كەلدىك. سونى تالاي جازدىق تا. اپالارىم «سونى ايتا بەرمەشى» دەپ رەنجيتىن دە بولدى. تاعدىردىڭ ءوزى سولاي بولدى عوي. بىراق كوڭىلىمىز توق، رۋحىمىز باي بولدى. اكەمىزدەن ەستىپ وسكەن دۇنيەلەردىڭ بارلىعى كوكىرەكتە قالدى. مەن نەگىزى 4 سىنىپتان ينتەرناتتا وقىعان بالامىن. سول ينتەرناتتا ءجۇرىپ وڭ-سولىمدى تەز ءبىلدىم. ەرتە ەسەيدىم. ارينە، ەڭ ءبىر ۇلكەن قوزعاۋشى كۇشىم ول - ساعىنىش. اكەگە، اناعا، تۋعان-تۋىسقانعا، جالپى ۇلى مارتەبەلى مەيىرىمدىلىككە دەگەن ساعىنىشتان وسى ۋاقىتقا دەيىن مەن ماۋقىمدى ءبىر باسپادىم دەسەم وتىرىك ەمەس. سول ساعىنىش - مەنىڭ قوزعاۋشى كۇشىم. سول قاسيەت بالالارىمنىڭ دا كوكىرەگىنە ەگىلسە دەيمىن. شىركىن، بالالارىم ءبىرىن-ءبىرى ساعىنىپ تۇرسا. ساعىنىش تا ادامنىڭ جانىنىڭ بايلىعى. ول جوق جەردە ادام قاتقىلدانىپ، قايىڭنىڭ بەزىندەي بولا باستايدى. ال ساعىنىشتىڭ ار جاعىندا ۇلكەن سەزىم تۇرادى. سەزىم دەگەن ول - مەيىرىم، ول - يبا، ول - ىزەتتىلىك، ول - يماندىلىق. وسى ءبىر ۇلى سەزىم مەنى ونەرگە الىپ كەلدى مە دەيمىن. سول ءۇشىن اللاعا مىڭ دا ءبىر شۇكىرشىلىك ايتامىن. دومبىرامدى ارقالاپ ءجۇرىپ ءان ايتىپ، كۇي شەرتسەم دە الماتىعا كەلگەن جولىم باسقا ەدى. قۋانىشقا وراي دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا وعان بارماي قالىپ، اينالىپ كەلگەندە وسى قۇرمانعازى اتىنداعى ونەر ينستيتۋتىندا مارقۇم - كسرو حالىق ءارتيسى حاديشا بوكەەۆا اپامىز ەكىنشى توپ قابىلداپ جاتىر ەكەن، 1969 جىلى سول توپقا قابىلدانعان 16-نىڭ ءبىرى مەن ەدىم.
اتامان دەگەن اتىم بار
دوسەكەڭ بۇل شاڭىراقتا ءتورت قىزدان كەيىن تۋعان ۇل. ايتسە دە اكە-شەشەسى ونى ەركەلەتىپ، ۇكى تاعىپ، بەتىنەن قاقپاي وسىرگەن جوق. ول اكەسىنىڭ قاسىنان قالمايتىن. ۇنەمى ات ۇستىندە، قىزمەتتە جۇرگەننەن كەيىن شارشايتىن بولار، اكەيدىڭ مىنەزى دە قاتقىلداۋ بولاتىن. سوندا دا كىشكەنتاي دوسحان اكەسىنە «سىزبەن بارامىن» دەسە، كوڭىلىن قالدىرماي ەرتىپ جۇرەتىن. سول كىسىنىڭ قاسىندا ۇيىقتايدى. اكەسىنىڭ ارقاسىندا قانشاما ادامداردىڭ ورتاسىندا بولدى. ونىڭ ەركەلىگىنىڭ ءتۇرى - وسى. ءايتپەسە، ەڭبەكتىڭ بالاسى بولدى. دۇكەننىڭ ەكى جاعى بولىپ بولىنەتىن. بەرگى شەتى - راۋان، ارعى جاعى - شاعالا. وسىلايشا ەكىگە ءبولىنىپ، فۋتبولدان ەكى كوماندا قۇرىلدى. تالاي رەت توبەلەستى دە. شىلدەنىڭ 11-ءى - بالىقشىلار كۇنىندە ۇلكەن مەرەكە بولاتىن. سول مەرەكە بەكىتىلگەننەن كەيىن كاۋاپ دەگەننىڭ، ءتاتتى ليمونادتىڭ بار ەكەنىن ءبىلدى. نەشە ءتۇرلى ءتاتتى توقاشتاردى كوردى. وسى مەرەكەگە جىل بويى بىرنەشە كينوعا بارماي اقشا جينايتىن.
دوسحان قاليۇلى:
- زينا اپام تۇرمىسقا شىعاتىن بولدى. وعان قۇدا تۇسۋگە العاش رەت كەلگەن قۇدالاردى سوزگە باي، ادۋىندى اكەم ەكى اۋىز سوزبەن جىعىپ، قويا بەرەدى. سودان ولار كەلەسى جولى اۋداننىڭ حاتشىسىن الىپ كەلىپ، قۇدا ءتۇستى. اكەمنىڭ دە اناۋ ايتقان قارسىلىعى جوق، بىراق قۇدالاردى قازاقتىڭ جولىمەن سوزبەن جىعىپ وتىر عوي. سونىمەن، ەكى جاق كەلىسىپ، ورتالىق كلۋبتا ۇلكەن كومسومول تويى وتكىزىلەتىن بولىپ بەلگىلەندى. ول كەزدە مەن تۇرمىس قۇرۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيمىن عوي، بىراق زينا اپامنىڭ ۇيدەن كەتەتىنى مەنىڭ جۇرەگىمدى تىلگىلەدى. ءبىر قيماستىق سەزىم بيلەپ، ورنىمنان تۇرماي، «تويعا بارمايمىن» دەپ جىلاپ جاتىپ الدىم. جارىقتىق ۋايس اعا سۇلتانعازين ءبىزدىڭ اۋىلدان عوي. مەنەن مەكتەپتى ەكى-ءۇش جىل بۇرىن بىتىرگەن. مىنە، سول ۋايس اعامىز باستاعان ءۇش-ءتورت جىگىتتى «دوسحاندى الىپ كەلىڭدەر» دەپ جىبەرەدى. ول كەزدەرى مەن 6-7 سىنىپ شاماسىنداعى بالامىن. مەن كوبىنە ۇلكەندەرمەن دوس بولىپ، بىرگە جۇرەتىنمىن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ولار مەنى «اتامان» دەپ اتايتىن. سول ۋايس اعام باستاعان ءۇش-ءتورت جىگىت «قۇدا بالاسىز توي باستالا ما؟ دوسحان-اۋ ءبارى سەنى كۇتىپ وتىر» دەپ كيىمدەرىمدى تاۋىپ كيگىزىپ، تويعا مەنى مويىندارىنا كوتەرىپ الىپ باردى. توي كەرەمەت ءوتتى. كلۋبتىڭ ماڭايى ادام ابدەن جۇرگەندىكتەن تايىپ جىعىلاتىنداي جىپ-جىلتىر مۇز. سودان اۋىل مەن زايساننىڭ ار جاق بەتىندەگى تۇعىلدىڭ جىگىتتەرى سوزگە كەلىپ قالىپ، ءتوبەلەس باستالدى دا كەتتى. مەن تويدىڭ يەسى بولىپ ءجۇرمىن عوي. دەدەن دەگەن دوسىمىز بىرەۋدى تەپكەلى جاتىر ەكەن. ۇستىنە كيگەن پالتوسى جەلبىرەپ تۇر. اياعىن كوتەرگەن كەزدە ونىڭ پالتوسىنىڭ ەتەگى مەنىڭ قولىما ءىلىندى. تارتىپ قالسام، شالقاسىنان ءتۇستى. تاعى بىرەۋى ءسويتتى. تۇعىلدىڭ جىگىتتەرى كوپكە دەيىن «ويپىرىم-اي «اتامان» دەگەن بىرەۋى بار ەكەن، بويى كىشكەنتاي، ۇرعانىن قالپاقتاي تۇسىرەدى، سۇمدىق ەكەن» دەپ ءجۇرىپتى. سونداعى اتامانى - مەن. مەن ۇرىپ جۇرگەن جوقپىن، ەتەكتەن تارتقاننان ءوزدەرىنىڭ اياقتارى تايىپ جىعىلىپ جاتىر.
جاقسىلاردىڭ شاپاعاتى
ول مەكتەپتى ورىسشا ءبىتىردى. 1 سىنىپتا قازاقشا وقىعان. ايتسە دە اكەي ونى قايتادان بىرىنشىگە بەرىپ، ورىسشا وقىتتى. ونىڭ ۇيىمداستىرۋ قابىلەتى جوعارى بولدى. نەگە ەكەنىن اۋىل بالالارى دوسحان دوستىڭ ءۇيىنىڭ قاسىنا كوبىرەك جينالاتىن. اعاشتان قارۋ جاساپ، «سوعىس» وينايدى. كەيىنىرەك دوپ قۋىپ، فۋتبولعا دەن قويدى. بىرتە-بىرتە دوستارىمەن كينوعا، بيگە، قىزدارعا قىرىنداۋعا باراتىن بولدى. باسقالارعا قاراعاندا بۇنىڭ ءبىر-ەكى اۋىز ورىسشاسى بار. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەندە بويىنداعى اللادان دارىعان قاسيەتتىڭ ارقاسىندا كوركەمونەرپازدار ءۇيىرمەسىنەن قالمادى. جۇرگىزۋشى دە، سپەكتاكلدە وينايتىن دا - وسىلار. ءان دە سالدى، بيلەدى. اۋداندا وتكەن جارىستان ءبىرىنشى ورىن الىپ، وسكەمەندە تەلەديداردان شىعۋعا مۇمكىندىك العانى بار. ول ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ماڭدايىنا جازىلماعان. قاراگوز دەگەن اپايى قوبىز تارتاتىن، سول كىسى مۇعالىمدەر اراسىنان، بۇل وقۋشىلار اراسىنان شىقتى. ءبىرىنشى رەت قالاعا كەلىپ، مەيرامحانادان تاماقتانىپ، تەلەۆيزور دەگەندى كورىپ، ءبىراز «كوزى اشىلىپ» قايتقانى بار.
- سودان كەيىنگى باقىتتى شاعىم - ستۋدەنتتىك كەزەڭ، - دەيدى دوسحان اعا سول كەزدى ويشا شولىپ. - بىرىنشىدەن، حاديشا اپامنىڭ كاتارينانى ويناپ جۇرگەن عاجاپ كەزى. تەاتردا دا، كينودا دا، ۇستازدىقتا دا ۇلكەن تاجىريبەسى بار. ءبىز تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، مەرۋەرت وتەكەشوۆا، سايرا ماناسباەۆا، قادىربەك دەمەسىنوۆ، جاقسىبەك قۇرمانبەكوۆ، اسقاربەك سەيىلحانوۆ جانە وسى كۇنى دۇنيەدەن وزعان تولەگەن قۋانىشەۆ پەن ءاليا ارىسباەۆالارمەن بىرگە وقىدىق. حاديشا اپام - قازاق ساحناسىنا ەۋروپالىق مادەنيەتتى الىپ كەلگەن اكتريسا. مىنە، ءبىز وسىنداي ۇلى تۇلعادان ءدارىس الدىق. ستۋدەنت كەزىمنەن ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى ءجاسوسپىرىمدەر مەن بالالار تەاترىنىڭ قوسالقى گرۋپپاسىنا قابىلداندىم. بىتىرگەننەن كەيىن تەاتر باسشىلارىنىڭ شەشىمىمەن سوندا قالدىم.
جالپى، مەنىڭ العاشقى ۇستازدارىم - اكەم مەن انام. ودان كەيىنگى ۇستازدارىم مەكتەپ قابىرعاسىندا دومبىرادان وركەستر قۇرىپ، بىزگە كۇي ۇيرەتكەن ءزيلا اپايىمىز. ينستيتۋتتا - حاديشا اپام مەن اشىربەك سىعاي. مەن تانيتىن مىقتىلاردىڭ ءبارى ماعان رۋحاني دەمەۋ بولدى. مىسالى، تەاتر، كينوداعى رەجيسسەرلەرىم. رايىمبەك سەيىتمەتوۆ اعامىز ماعان ەڭ العاش اقان سەرىنى ويناتتى. كينودا - ابدوللا قارساقباەۆ، «گاۋھارتاستى» قويعان ءشارىپ بەيسەنباەۆ، تولەمىش وكەەۆ. مىنە، وسى كىسىلەر مەنىڭ ۇستازدارىم. ءبىز وسى كىسىلەرگە قاراپ وستىك. مىسالى، اقاندى ويناعاندا عابەڭ - عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ كوزى ءتىرى كەزى. ول كىسى ءوزى كەلىپ قاراپ، سوسىن ۇيىنە شاقىردى. سول كەزدە «دوسحان، مەن دومبىرا شەرتە بىلمەيتىن قازاقپىن. مىنا دومبىرانى كورشى، بىردەڭەسى جەتىسپەيتىن سياقتى» دەدى. بۇل ءسوز عابەڭنىڭ ماعان ايتىپ وتىرعان قالجىڭى ما دەپ ءتۇسىندىم. ايتپەسە عابەڭدەي كەربەز، عابەڭدەي سەرى قولىنا دومبىرا الماۋى ءمۇمكىن ەمەس قوي. ول كادىمگى جامبىل دومبىرانى ماعان ۇسىندى. قاراسام، پەرنەلەرى بوساپ كەتكەن، تيەگى جوق ەكەن. «بۇل عابەڭنىڭ دومبىراسى عوي» دەپ پەرنەسىن جوندەپ، ۇيدە ەرتەرەكتە كينوعا تۇسكەندە الىپ كەلگەن ءپىلدىڭ سۇيەگى جاتىر ەدى، ەگەپ وتىرىپ تيەگىن سودان جاسادىم. بۇگىندە عابەڭنىڭ مۇراجايىندا سول دومبىرا سول تيەكپەن تۇر ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ونىڭ ۇستىنە دىبىسقا سۇيەكتىڭ اسەرى ءتيۋى مۇمكىن، سوندىقتان ول قانشالىقتى قۇندى تيەك بولاتىنى دا ماعان بەيمالىم. نەگىزى، تيەكتى ءارتۇرلى اعاشتاردان جاساعان عوي. ءپىل دەگەنىمىز ءزىل، ءزىل - مامونت، سول ءزىلدىڭ سۇيەگىنەن تيەك جاساپ، عابەڭنىڭ دومبىراسىنا سالىپ، ءبىر-ەكى ءان ورىنداپ بەرگەنىم بار. عابەڭ «اقان سەرى - اقتوقتىنىڭ» سوڭعى دايىندىعىنا كەلىپ، «دوسحان-اۋ، ءتىپتى ۇزاق جازىپپىن عوي، كەيبىر جەرلەرىن قىسقارتامىن دەسەڭ ءوزىڭ ءبىل» دەيدى. سول كەزدە مەن «اعا، ءسىزدىڭ بۇل جازعانىڭىزدى قىسقارتۋ مۇمكىن ەمەس، اق ولەڭنىڭ بارلىعى ءبىر-بىرىمەن جاي ءسوز ەمەس، ۇلى ماعىنا رەتىندە جالعاسىپ تۇر. ءبىر ءسوز ءتۇسىپ قالسا كولەمدى ءبىر ءپالساپا ءتۇسىپ قالعانداي بولادى» دەدىم. سپەكتاكلدىڭ پرەمەراسى ءوتتى. عابەڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى.
ءبىز سابەڭ - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ كوزىن كوردىك، كورشى تۇردىق. ءوزىمنىڭ اتام ۇلى اسقار سۇلەيمەنوۆتى كۇندە بولماسا دا وتە ءجيى كورىپ تۇردىم. ول كىسىنىڭ قاسىنا جولاۋ قيىنداۋ بولاتىن. ويتكەنى بارعان كەزدە ىلعي جازىپ وتىرادى. شاي ىشكەندە عانا ەكى اۋىز سوزبەن ءحالىمىزدى سۇرايدى «امان، اسقار اعا» دەيمىن، «جارايدى وندا» دەپ قىسقا قايىرادى. ول كىسىنىڭ اناسى ايتوتىم اجەمىز دومبىرامەن ءان ايتقىزادى. اسقار اعام تىڭداپ وتىرىپ، قويىن داپتەرىنە بىردەڭەلەردى ءتۇرتىپ قوياتىن. وسى كىسىلەردىڭ بارلىعى مەنىڭ رۋحاني دەمەۋشىم.
العاشقى اۆتوكولىگىم - «ۆولگا»
«قىرعىز رەجيسسەرى تولەمىش وكەەۆ «التىن كۇز» ءفيلمىن ءتۇسىرىپ جاتتى. ءبىز سونىڭ ۇيىندە تۇنەگەنبىز. ول مەنى تاڭعى 8-دە وياتىپ، «دوسحان، ساعات 9-عا شىكەڭ (شىڭعىس ايتماتوۆ) شاقىرىپ جاتىر، دومبىراسىن الا كەلسىن دەدى» دەيدى. شىڭعىس تورەقۇلۇلى ول كەزدە قىرعىزستان كينوماتوگرافيستەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى. سودان اپىل-عۇپىل جينالىپ، شىڭعىس اعاعا باردىق. داستارقاندا قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى بار. اعامىز ازداپ وي ۇستىندە ەكەن. «وتىر، اينالايىن. قانە، شەرت دومبىراڭدى» دەدى. «اقجايىق»، «اقبۇلاقتان» باستاپ، اندەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جىبەردىم. ءبىر ساعاتتىڭ شاماسىندا ءان سالدىم. شۇبات، قىمىز، تارى، سوك، ۇلتتىق تاعامعا تولى داستارقانعا قاراپ اعام «اۋىز ءتيىپ وتىر» دەپ قويادى. بولار-بولماس جۇتىپ قويامىن، شىڭعىس اعانىڭ مىسى باسىپ وتىر. ءبىرازدان سوڭ بويىم ۇيرەنىپ، اشىلا ءتۇستىم، ءوزىمدى ەركىن سەزىنە باستادىم. بولعاننان كەيىن قولتاڭباسىمەن ەكى كىتابىن سىيلادى. كەيىننەن بىلدىك، اعامىز ءبىرىنشى جەڭگەمىزبەن اجىراسىپ، كوڭىل كۇيىنىڭ ونشا بولماي جۇرگەن كەزى ەكەن. كەيىن دە ول كىسىمەن تالاي داستارقانداس، دامدەس بولدىق.
«التىن كۇز» ءفيلمىنىڭ پرەمەراسى قىرعىزستاننىڭ كينو ۇيىندە بولدى، ماعان ءسال كەشىرەك حابار ءتيدى دە، كەشىگىڭكىرەپ باردىم. كينو ءۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنا كوتەرىلە بەرگەندە ەسىك اشىلدى. كينو جاڭا عانا اياقتالعان ەكەن. سودان ءبىرىنشى بولىپ كسرو حالىق ءارتيسى الەكسەي باتالوۆ شىقتى. ول مەنى بىردەن تانىپ «قىمباتتىم مەنىڭ! جاڭا عانا رولدە ويناعان سەنسىڭ عوي. جارايسىڭ!» دەپ قۇشاعىنا الىپ تۇرعان كەزىندە ونىڭ سوڭىن الا بەرە ولجاس اعامىز (سۇلەيمەنوۆ) شىقتى. ول كىسى دە مەنى قۇشاقتاپ، قۇتتىقتادى. دەي تۇرعانمەن ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدا ءبىر قاسيەت بار - ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز ماقتاۋدان قورقامىز. ال ورىس حالقى ىشكى سەزىمىن، كوڭىل كۇيىن جاسىرىپ قالمايدى. ولاردا سىنالاپ وي جۇگىرتۋ جوق، اشىعىن ايتادى. اسىرەسە، ونەر توڭىرەگىندەگى بۇلاردىڭ بىرلىگى، سودان ۇلكەن دۇنيەلەردىڭ شىعىپ جاتقاندىعى، ءبىر-بىرىنە دەگەن قولداۋى، تۋعان كۇنى نەمەسە باسقا دا كىشكەنتاي قۋانىشىن قاۋمالاپ كوتەرىپ اكەتىپ تەلەديدارعا دەيىن كورسەتەتىنى بار. ءبىز وندايدان قورقامىز، بىزگە نە اللادان، نە ودان كەيىنگىلەردەن جارلىق ءتۇسۋ كەرەك. سودان كەيىن عانا قوزعالامىز. ال كورگەن نارسەنى «قالاي ەكەن؟» دەسە، «ءيا، ەندى...» دەپ مۇرنىمىزدىڭ استىمەن عانا مىڭگىرلەپ كەتەمىز. جاڭاعى جەردە باتالوۆ ماعان ىستىق ىقىلاس تانىتقاننان كەيىن ولجاس اعامىز دا «ەرتەڭ ەلگە مەنىڭ ماشيناممەن بىرگە قايتايىق» دەدى. ايتپەسە ول كىسى دە ماقتاۋعا كەلگەندە ەنجارلاۋ سەكىلدى. ەرتەڭىنە جولدا كەلە جاتىپ «ماشيناڭ بار ما؟» دەپ سۇرادى. جوق ەكەنىن ايتتىم. «وندا ەرتەڭ ارىزىڭدى جازىپ، الىپ كەل» دەدى. ول كەزدەرى جارىقتىق شەشەم ءتىرى ەدى. ولجاس اعامنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە قاتتى قۋاندى جانە «بارىنەن اقشا جينايمىز، «ۆولگا» ال» دەپ كەڭەس بەردى. اي شاماسىندا «ۆولگا» ماشيناسىن الدىق. بۇگىندە «چايكا»، «مەرسەدەس» ءمىنىپ جۇرسەڭ دە، ەشكىم تاڭعالمايدى عوي. ال بىزگە «ۆولگانىڭ» ءوزى عارىش كەمەسىن مىنگەنمەن بىردەي اسەر ەتتى. ولجاس اعا سول جىلدارى قازاقستان كينوموتوگرافيستەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولاتىن» دەپ ءبىر قايىردى اعامىز اڭگىمەسىن.
حام-اعامنىڭ باعاسى
ولجاس ومارۇلىمەن ەكىنشى مارتە كەزدەسۋدىڭ ءساتى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن بولدى. جازۋشىلار وداعىندا ونەردە جۇرگەندەردىڭ تايلى-تۇياعىنا دەيىن قالدىرماي باسىن قوسىپ ۇلكەن جيىن ءوتتى. كوبى جاستاردى كىنالاپ ءسوز سويلەدى. زالدا ينە شانشار ورىن جوق. ءيىن تىرەسىپ تۇر. ساحنادا ءمۇيىزى قاراعايدايلار وتىر.
دوسحان قاليۇلى:
- جۇرتتىڭ سوڭىن الا بەرە مەن دە سويلەدىم. كوكىرەككە وكسىك تىعىلىپ تۇر، ءسوزىم سونداي اسەرلى شىقتى. ءتىپتى نە ايتىپ، نە قويعانىما ءوزىم اسا كوپ باعا بەرمەدىم. بىراق ىشىمدەگى جاتقان دۇنيەنىڭ ءبارى سول جەردە توگىلدى. الگى جاستاردى كىنالاپ ءسوز سويلەگەندەرگە «مۇنداي جايتتاردى ءبىز تەك تەلەديداردان كورۋشى ەدىك. سىزدەر وسىرگەن ۇرپاق - بۇل. سوندا اعا ۇرپاق كىشى ۇرپاقتى تۇتقىنداي ما، ساباي ما، قاقاعان ايازدا ولاردىڭ ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيا ما؟» دەپ ىشقىنا بار داۋىسىممەن ايقايلادىم. سويلەپ بولعاننان كەيىن ورتادان ءبىر ءداۋ كوتەرىلدى. ول «مىنا سويلەگەن جىگىت كىم؟» دەدى، سول جەردە بىرەۋلەر «تيۋز-ءدىڭ اكتەرى - دوسحان جولجاقسىنوۆ» دەپ جاتتى. الگى ءداۋ «دوسحانعا دەيىن سويلەگەندەردىڭ، دوسحاننان كەيىن سويلەيتىندەردىڭ ءسوزى ءسوز ەمەس!» دەپ تاياعىن تۋرا ورتاداعى كىلەمشەنىڭ ءۇستىنە لاقتىرىپ جىبەردى. سودان كەيىن بارىپ ەل دۋ قول شاپالاقتادى. ايتپەسە مەن ءسوزىمدى اياقتاعان كەزدە ەشكىم قول سوقپاعان. ءداۋ دەپ وتىرعانىم - حاميت ەرعاليەۆ اعامىز ەكەن. قاراپ وتىرىپ سول كەشتىڭ كەيىپكەرى بولدىم. سودان كەيىن ءبىزدى - روزا باعلانوۆا، ولجاس سۇلەيمەنوۆ جانە مەنى كازگۋ-گە ستۋدەنتتەرمەن كەزدەسۋگە جىبەردى. روزا اپام «جاستاردىكى دۇرىس ەمەس» دەگەندەي ءسوز سويلەدى. ولجاس اعام «اق پەن قارا» دەگەن ولەڭىن وقىدى. مۇندا دا ىشىمدەگىنى اقتارىپ، ويىمداعىنى ايتىپ سويلەدىم. سول كۇنگى جاستاردىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى - مەنىڭ ومىرىمدەگى ەڭ ۇلكەن ماراپاتىم بولدى. قانشاما جاس ولەڭ ارنادى، ىقىلاسىن ءبىلدىردى. سول كەشتەن كەيىن ولجاس اعام ماعان راقمەتىن ايتىپ، تاعى دا ماشيناسىمەن ۇيگە دەيىن جەتكىزىپ سالدى...
مەيىرىممەن قاراۋعا تىرىسامىن...
- «بەس ساۋساق بىردەي ەمەس» دەمەكشى، ادام بالاسى سان قيلى جاتىردان شىققان، قاننان جارالعان. ءار ادامنىڭ تەكتىلىگى، تەگى، تاربيەسى بولەك. زۇلىم، ايلاكەر بولىپ ەشكىم تۋماس. ءومىر، ورتا، مۇقتاجدىق ادامدى يلەيدى، بيلەيدى. ءبىزدىڭ دە باسىمىزدان سان قيلى ساتتەر ءوتتى. بىراق مەن ەشكىمگە دە وكپە ارتقىم جوق. ادامدارعا ۇلكەن مەيىرىممەن قاراۋعا تىرىسامىن. بۇلاق كورسەم كوزىن اشقىم كەلىپ تۇرادى. مۇگەدەك كورسەم قولىمنان كەلگەن كومەگىمدى كورسەتكىم كەلەدى. سان قيلى ساتتە جۇرەككە سىزات تا ءتۇستى، ۇيىقتامادىق، كۇلمەدىك. «ءاتتەگەن-اي» دەدىك. كەيدە بىرەۋگە جاساعان جاقسىلىعىم وزىمە زاپىران بولىپ كەلىپ جاتادى. وندايلار دا ءوتتى باستان. بىراق وندايلار بولماسا جاقسىلىقتىڭ قادىرىن بىلەر مە ەدىك؟! قازىر جاس ەمەسپىن، الپىستىڭ ەكەۋىندەمىن. كەلەر جىلى، اللا جازسا، پايعامبار جاسىنا كەلەمىن. بۇل - اقساقالدىق جولدىڭ باستاماسى دەپ ويلايمىن.
اباي اتام:
- ادامزات بۇگىن ادام، ەرتەڭ توپىراق.
كەلەشەك جىلتىراقپەن الدارقاتادى.
ەرتەڭ كىمسىڭ بىلمەيسىڭ، ءوزىڭ دە سەن
ءولۋ ءۇشىن كەلگەنسىڭ، ويلان ۇرپاق، - دەيدى. وسىنى ويلايسىڭ دا، باستان وتكەننىڭ ءبارىنە جەڭىلدىكپەن قارايسىڭ. ەگەر بۇنىڭ ءبارىنە كۇندە ولە بەرسە، ادام توزىپ كەتەدى عوي، وتباسىڭ، ءوسىرىپ وتىرعان ۇل-قىزىڭ بار. اينالاڭدا تۋعان-تۋىسقانىڭ، سەن «ۋھ» دەسەڭ اۋىرىپ قالاتىن اپالارىڭ بار. ءبارىن جۇرەگىمە سونشالىقتى قابىلدايتىن بولسام، نەم قالادى؟! نەگىزى مەن جىقپىلىم جوق اشىق اداممىن، دەگەنمەن بىرەۋ-مىرەۋ مىنەزىمە تيسە، ۇرىپ تا جىبەرۋىم مۇمكىن، ايتىپ تا سالۋىم مۇمكىن، - دەيدى دوسحان اعا.
دوسحان اعانىڭ ومىرلىك قوساعى ءانشى - قاراگوز. اتاقتى جازۋشى اسقار سۇلەيمەنوۆ پەن قوعام قايراتكەرى التىنشاش جاعانوۆانىڭ قىزى. ولار 2 ۇل، 1 قىز تاربيەلەپ ءوسىردى. ۇلكەن ۇلدان ءۇش نەمەرە بار. ەندى عانا ءتاي-ءتاي باسقان نەمەرەنىڭ كىشىسى - ەرالىسى تاياۋدا عانا جاسقا تولدى. حالىق ءارتيسى سولارعا قاراپ شۇكىرشىلىك ەتەدى. «ەڭ ۇلكەن باقىت دەنساۋلىعى مىقتى، رۋحاني باعىتى دۇرىس، العان تاربيەسى ورنىقتى، ۇلتقا، مەملەكەتكە، ادامعا دەگەن كوزقاراسى جاقسى ۇرپاق تاربيەلەۋ. بۇل - كەز كەلگەن ادامزاتتىڭ اسىل مۇراتى» دەيدى دوسحان اعا. بۇعان ءبىزدىڭ قوسارىمىز جوق.
گۇلنار جۇمابايقىزى
"ايقىن" گازەتى
