امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى. قارلىعاش-داۋرەن-اي
(ەستەلىك)
مى جيۆەم ۆپەرۆىە
يۋري ولەشا
كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ، جەر-جاھاندى كۇمىس شۋاعىمەن ەركەلەتكەن مامىر ايىنىڭ جايما شۋاق كۇنى ەدى. اۋلامىزدا وسكەن اعاشتارعا جان بىتكەندەي بولىپ، دۋماندى تىرشىلىكتىڭ ەندى عانا قىزعانىن سەزدىرگەن كوكتەمگى سامال جەل، جاس تەرەكتەردىڭ بۇتاعىن تەربەتىپ تۇر. سونا-ا-اۋ اسپاننىڭ تەڭىزىندە جۇزگەن بۇلتتار ءبىر الىس مەكەنگە ساپار شەگىپ بارا جاتقانداي اسىعادى. الدەقايدان شىرىلداپ، توي-تويلاپ جاتقان قۇستاردىڭ ءانى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى.
ال، مەن بولسام، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» اتتى كىتابىن وقىپ شىعىپ، بالكوندا جايباراقات تەمەكى شەگىپ، قيالعا شومىپ تۇرمىن. ۇيگە اياڭداپ كەلە جاتقان اكەمدى كەنەت كوزىم شالىپ قالىپ، قولىمداعى تەمەكىنى لاقتىرىپ جىبەردىم دە، تۇك كورمەگەن كىسىدەي ۇيگە كىرىپ كەتتىم.
اسكەر قاتارىنا الىناتىنىمدى ەستىگەننەن كەيىن اكەم مەنى تاپ ءبىر سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان ادامداي ۋايىمداپ جۇرگەنىن ىشتەي سەزەتىنمىن. ادەبيەتكە ىنتا-ىقىلاسىمنىڭ بار ەكەندىگىن بۇرىن-سوڭدى اڭعارىپ جۇرگەنىمەن، مەنىمەن بۇرىن ءدال سوڭعى كەزدەردەگىدەي اعىنان اقتارىلىپ بار سىرىن بولىسكەن ەمەس ەدى. كەيدە جازعان ولەڭىمدى اكەمە كورسەتسەم:
- بالام-اۋ، ءبىر ۇيگە ءبىر اقىن دا جەتەدى عوي، - دەپ، اقىن بولۋدىڭ وڭاي شارۋا ەمەستىگىن ايتا كەلىپ، - جاقسى جۋرناليست بولساڭ دا جەتەدى، - دەيتىن ەدى.
(ەستەلىك)
مى جيۆەم ۆپەرۆىە
يۋري ولەشا
كۇن ارقان بويى كوتەرىلىپ، جەر-جاھاندى كۇمىس شۋاعىمەن ەركەلەتكەن مامىر ايىنىڭ جايما شۋاق كۇنى ەدى. اۋلامىزدا وسكەن اعاشتارعا جان بىتكەندەي بولىپ، دۋماندى تىرشىلىكتىڭ ەندى عانا قىزعانىن سەزدىرگەن كوكتەمگى سامال جەل، جاس تەرەكتەردىڭ بۇتاعىن تەربەتىپ تۇر. سونا-ا-اۋ اسپاننىڭ تەڭىزىندە جۇزگەن بۇلتتار ءبىر الىس مەكەنگە ساپار شەگىپ بارا جاتقانداي اسىعادى. الدەقايدان شىرىلداپ، توي-تويلاپ جاتقان قۇستاردىڭ ءانى ەمىس-ەمىس ەستىلەدى.
ال، مەن بولسام، قازاقتىڭ كورنەكتى اقىندارىنىڭ ءبىرى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» اتتى كىتابىن وقىپ شىعىپ، بالكوندا جايباراقات تەمەكى شەگىپ، قيالعا شومىپ تۇرمىن. ۇيگە اياڭداپ كەلە جاتقان اكەمدى كەنەت كوزىم شالىپ قالىپ، قولىمداعى تەمەكىنى لاقتىرىپ جىبەردىم دە، تۇك كورمەگەن كىسىدەي ۇيگە كىرىپ كەتتىم.
اسكەر قاتارىنا الىناتىنىمدى ەستىگەننەن كەيىن اكەم مەنى تاپ ءبىر سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان ادامداي ۋايىمداپ جۇرگەنىن ىشتەي سەزەتىنمىن. ادەبيەتكە ىنتا-ىقىلاسىمنىڭ بار ەكەندىگىن بۇرىن-سوڭدى اڭعارىپ جۇرگەنىمەن، مەنىمەن بۇرىن ءدال سوڭعى كەزدەردەگىدەي اعىنان اقتارىلىپ بار سىرىن بولىسكەن ەمەس ەدى. كەيدە جازعان ولەڭىمدى اكەمە كورسەتسەم:
- بالام-اۋ، ءبىر ۇيگە ءبىر اقىن دا جەتەدى عوي، - دەپ، اقىن بولۋدىڭ وڭاي شارۋا ەمەستىگىن ايتا كەلىپ، - جاقسى جۋرناليست بولساڭ دا جەتەدى، - دەيتىن ەدى.
... كەشە شىڭعىس ايتماتوۆتىڭ جاقىندا شىققان «جان پيدا» اتتى رومانىنا بولا ەكەۋمىز ءبىراز ايتىسىپ، اقىر سوڭىندا ءبىر كەلىسىمگە كەلە الماپ ەدىك، ەندى سول داۋدى ءارى قاراي جالعاستىرسام دەگەن ۇمىتپەن ۇيدە ەرمەك تابا الماي وتىرعان ەدىم، اكەمنىڭ بۇگىن جۇمىستان ەرتە ورالعانىنا قۋانىپ كەتتىم.
بايقاسام، بۇل جولى اكەمنىڭ قاباعى تۇسىڭكى، كوڭىلى جابىرقاۋ ەكەن. مەن اس بولمەگە كىرىپ ءشاي قويعاننان كەيىن، اكەمنىڭ قاسىنا كەلدىم.
- ولجاستىڭ جاعدايى ناشار. «دىنمۇحاممەت قوناەۆ تۋرالى فيلم تۇسىرگەنسىڭ، سونىڭ سۇيىكتى ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعانسىڭ» - دەپ، اركىم ءبىر ءتيىسىپ جاتىر - دەدى، كوڭىلىنىڭ نەگە قۇلازىپ تۇرعانىن سەزدىرگىسى كەلگەندەي ءتىل قاتىپ.
- ولجاس كىم كورىنگەنگە جالىنان ۇستات قويار ما ەكەن، - دەدىم مەن.
- جالعىز عوي، - دەپ اكەم ءسوزىن ءارى قاراي جالعاستىرىپ، - مۇقاعالي ايتپاقشى - ۇلى اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز. اباي، ماعجان، ولجاس، مۇقاعالي، تولەگەن، جۇمەكەن - ءبارى-ءبارى - جالعىز.
- ماعجان دەگەن كىم؟ - دەدىم، بۇرىن-سوڭدى ادەبيەتتەن مۇنداي ەسىمدى كەزدەستىرمەگەن مەن اڭ-تاڭ قالىپ.
- امانگەلدى، سەنىڭ اقىلىڭ بار عوي. ەشكىمگە ايتىپ قويما، مەن پارتينىيمىن عوي. ماعجان جۇماباەۆ دەگەن قازاقتىڭ ۇلى اقىنى بولعان. ۇلىم ماعجاننىڭ اتىن سوعان سايكەس لايىقتاپ قويعانمىن. كەزىندە دوسىم جاراسقان ابدىراشەۆقا كوپتەگەن ليريكالىق ولەڭدەرىنە بولا «ماعجاننىڭ قۇيىرشىعى» دەگەن ايدار تاعىلىپ، ونىڭ باسىن داي-دامايدان ازەر قۇتقارىپ قالعانبىز.
وسى ساتتە مەنىڭ ەسىمە ءبىر وقيعا ورالا كەتتى. بالا كەزىمىزدە ءىنىم ماعجان ەكەۋمىز قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى توبەلەسە بەرەتىنبىز. مەن ءتورتىنشى كلاسقا دەيىن اۋىلدا اجەمنىڭ قولىندا ەركە-توتاي بولىپ وسكەن ەدىم. اجەمنىڭ بار قۇرت-مايى، ءتاتتى، جىلى-جۇمساعى مەنىكى. ال ءىنىم ماعجان بۇل جاقتاعى اكەسى مەن شەشەسىنىڭ جالعىز ەركەسى. ەكى قوشقاردىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيۋى قيىن-اق ەكەن. بىردە جايباراقات وتىرعان ءىنىمدى: «مەن - امانكەلدى باتىرمىن» دەپ، جۇدىرىعىممەن ءتۇيىپ قالدىم. ول دا قاراپ قالسىن با، ءسويتىپ ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا توبەلەس باستالىپ كەتتى. اكەم كەلىپ اجىراتپاعاندا، بۇل توبەلەستىڭ ۇزاققا سوزىلاتىن ءتۇرى بار ەدى.
كوپ كۇن وتپەي-اق اكەم ادەتىنشە ۇيگە قوناق شاقىردى. ولاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ بەلگىلى اقىنى، شەشەن، سوزمەرگەننىڭ قولمەرگەنى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى عافۋ قايىربەكوۆ تە بار ەدى. مەنەن بۇرىن سالەم بەرگەن ىنىمە ريزا بولعان عافۋ اقىن:
- ءا، مىناۋ ءوزى اقىلدى بالا ەكەن عوي! اتىڭ كىم، قالقام؟ - دەدى.
- ماعجان، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ءىنىمدى ەرتىپ ءتور ۇيگە ءوتتى دە، قالتاسىنان جاقىندا عانا باسپادان شىققان ەكى تومدىق تاڭدامالى جىر جيناعىنىڭ بىرەۋىنىڭ العاشقى بەتىنە:
«قالقام، ماعجان!
اتىڭ سەنىڭ دانىشپاننىڭ اتى ەكەن،
دۇنيەگە كەلگەنىڭ ءبىر ءسات ەكەن.
سول ءساتىڭدى سوزىپ بەرشى ءجۇز جىلعا،
ءارى تىلەك، اتاڭ بەرگەن باتا ەكەن،
ونى اتاڭنىڭ ءوزى ەستىرتكەن عافەكەڭ» -
دەپ، قولتاڭباسىن قالدىرىپ كەتكەن ەدى سول جولى...
اكەمنىڭ تۇستاستارى جايىندا ءسوز قوزعالعاندا:
- وسى جاراسقان قانداي اقىن، تۇرىنە قاراساڭ، اقىنعا ۇقسامايدى عوي ءوزى، - دەپ سۇرايتىنمىن.
اكەم بولسا، مەنىڭ بۇل سوزىمە رەنجىپ قالاتىن دا، ارتىنشا:
- جاراسقان اقىن عوي! ءبىزدىڭ تۇستاستارمىزدىڭ ىشىندە مەنەن كەيىنگى مىقتىسى، - دەپ ءازىل-شىنىن ارالاستىرا ايتقاندا جۇزىنە كۇلكى ۇيىرىلەتىن ەدى.
اكەم ەڭ از دەگەندە ايىنا ءبىر رەت قوناق شاقىرماسا، ىشكەن اسى بويىنا دارىمايتىنداي بولاتىن. اسىرەسە، اۋىل جاقتان ەت، قازى-قارتا كەلگەندە، ءبىرازدان بەرى شاقىرىلماعان ادامداردى نەمەسە تورعايدان دوستارى، جولداستارى كەلگەنىن ايتىپ، ايتەۋىر ءبىر سىلتاۋ تاۋىپ قوناق شاقىراتىن. ەت جەۋدىڭ اراق-شاراپسىز بولمايتىنىن، وعان اقشاسىنىڭ شامالى ەكەنىن ەسكەرتكەن ماماما:
- گونورار الاتىن ۋاقىت تا جاقىنداپ قالدى، وعان دەيىن لومباردقا سەنىڭ التىن ساقيناڭدى وتكىزە تۇرايىق - دەپ، قالايدا مامامدى ايتقانىنا كوندىرەتىن. ءسويتىپ، تورعايدان الماتىعا ءجيى كەلەتىن قاميقان، ايداربەك، ساعىندىق، باقتىباي اعالارىمەن بىرگە وسى الماتىداعى مەشىتباي، يبراگيم اعالارىنىڭ، جانتەمىر ءىنىسىنىڭ باسىن قوسىپ شاقىراتىن دا، توي وتكىزگەندەي دۇرىلدەتىپ، قوناقتارىنا ولەڭدەرىن وقىپ، ءوزى ءبىر راحاتتانىپ قالاتىن ەدى.
ىنىلەرىنىڭ ىشىندە جانتەمىردى وزىنە جاقىن تارتىپ، ۇيگە قوناق شاقىرسا دا، باسقا جەرگە بارعاندا دا قاسىنان تاستاماي، تالاي-تالاي ونەر ادامدارىمەن، ەلدىڭ جايساڭ-جاقسىلارىمەن تانىستىرىپ جۇرەتىن. سودان دا بولار، التىندى التىن تاستاماس دەگەندەي، اكەمنىڭ تۋعانىنا 50 جىل تولۋىنا بايلانىستى ەسكە الۋ كەشىن وتكىزەردە «وتىرار» جاستار قۇرىلىس كەشەنىنىڭ توراعاسى وسى جانتەمىر حامزين ءىنىسى بار، «جانىبەك تارحان» اگروونەركاسىپ كورپوراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ەربولات تولەگەنوۆ، «مۇنايحولدينگ» كومپانياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى يبراگيم مۇراتوۆ سياقتى ازاماتتار ءوز ۇلەستەرىن قوستى.
ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىرىنشى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتتەرى سول كەزدە وقىرماندارعا تانىمال بولىپ قالعان قازاق اقىندارىمەن كەزدەسۋ وتكىزدى. كەزدەسۋگە شاقىرىلعان ءتورت اقىننىڭ ىشىندە مەنىڭ اكەم دە بار ەكەن. جيىندى باسقارۋشى ءبىرىنشى كەزەكتەگى ءسوزدى يرانبەك ورازباەۆقا (يران-عايىپ) بەرەتىنىن ايتىپ ۇلگەرگەنشە، اكەم ءبىرىنشى بولىپ ءسوز كەزەگىن ءوزى الدى دا:
- يراش بىزدەن كەيىنگى ەكىنشى، ءۇشىنشى اقىنداردىڭ ءبىرى عوي، - دەپ قولىن سەرمەپ، ولەڭدەرىن وقي جونەلدى. ولەڭدەرىن وقىعاندا بار ىنتاسىمەن، جان-ءتانىن سالىپ، داۋىسىن بارىنشا كوتەرىپ اسقاقتاتا وقىدى.
ستۋدەنتتەردىڭ ءبىرى اكەمنەن ماحاببات تۋرالى جازعان ولەڭىن وقىپ بەرۋىن وتىنگەندە:
- مەن بۇل ولەڭدى امانگەلدىنىڭ شەشەسىنە عاشىق بولىپ جۇرگەندە جازعان ەدىم - دەپ، جاستاردى ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، «سۇيە بەرەمىن» دەگەن ولەڭىن وقي جونەلدى.
ون جەتى جاستان، ون سەگىز جاستان سۇيگەنمىن،
جيىرما بەس ەرەك...
وتىزدا بولەك كۇيگە ەندىم،
وتىز بەستە دە، قىرىق بەستە دە سۇيگەنمىن،
سۇيە بەرەمىن قۋراپ قالعانشا سۇيەگىم.
سۇيگەننەن ەرنىم جۇقارسا، مەيلى، جۇقارسىن،
سۇيگەننەن جۇيكەم جۇقارسا، مەيلى، جۇقارسىن،
سۇيگەننەن كوڭىلىم مۇقالسا، مەيلى، مۇقالسىن،
سۇيگەننەن ءومىرىم قىسقارسا، مەيلى، قىسقارسىن.
تەك سۇيسەم بولدى -
مينۋت پا، الدە ماڭگى مە.
ۇزاعىندا ما، قىسقاسىندا ما - اڭگىمە.
دانىندە ەمەس پە، دامىندە ەمەس پە - اڭگىمە،
ماڭگى ەستە قالار مانىندە ەمەس پە - اڭگىمە.
ماشاقاتى مەن مۇڭىندا ەمەس پە - سىرى، ءىزى،
بۋىنعا تۇسكەن ۋىندا ەمەس پە ۋىزى.
مۇڭنان دا راقات، ۋدان دا ۋىز ۇيۋى،
سول ەمەس پە ەكەن - ادامدى ادام ءسۇيۋى.
سوندىقتان سۇيەم،
سول ءۇشىن سۇيەم، سونشا كوپ،
مۇڭنان دا راقات، ۋدان دا ۋىز تامسا دەپ.
سۇيە الماي نالىپ بولعانىم دا بار سونشا الەك،
ءسۇيىپ تە قالىپ، كۇيىپ تە قالدىم قانشا رەت.
سوندا دا سۇيەم،
سوندا دا سۇيە بەرەمىن،
ءبارىڭدى سۇيەم... ءبارىڭدى يەلەنەمىن.
سۇيە بەرەمىن،
سۇيە دە سۇيە شارشاسام،
ماحابباتىما ماڭدايدى سۇيەپ ولەمىن.
اكەمنىڭ وسى ولەڭىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە شىققان «اقىن ادام ەمەستەي» اتتى ەسسەسىندە اقىن دوسى يران-عايىپ: «بۇل ولەڭ ەمەس، ءومىر! تاۋان ەمەس، تاعدىر! شەر ەمەس، شەشىم! كوسەم سويلەۋ ەمەس، كورەگەندىك! عۇمىرىنىڭ سوڭى نەمەن تىنارىن كۇنى بۇرىن ءبىلىپ وتىرعان اقىن جۇرەگىنىڭ اياۋلى دا ايانىشتى ءلۇپىلى» - دەپ، جوعارى باعالاعان بولاتىن.
... اسكەرگە مەنى اكەم، مامام جانە ءىنىم ماعجان ۇشەۋى شىعارىپ سالدى. قوشتاسار كەزدە اكەمنىڭ كوڭىلى بوساپ، مەنى قۇشاقتاپ جىلاپ جىبەرگەنى ەسىمدە. سول كەزدە قاسىمداعى اسكەرگە كەتىپ بارا جاتقان باسقا بالالاردان ۇيالىپ، اكەمنىڭ قۇشاعىنان تەزىرەك شىعىپ كەتۋگە اسىعىپ:
- سوعىسقا كەتىپ بارا جاتقان جوقپىن عوي، نەگە جىلايسىڭ؟ - دەدىم.
بىراق سول جولى اكەمنىڭ مەنىمەن ماڭگى قوشتاسقانىن بىلسەمشى!؟
* * *
ەكى كۇن بويى بەت قاراتپاي ۇيتقىعان بوران بۇگىن ازەر باسىلدى. سارشۇناق سارى اياز. العاشىندا بۇل جاقتىڭ قىسىنا بويىمىز ۇيرەنە الماعانمەن، ءبىر جىلدان سوڭ قاقاعان ايازىڭنىڭ ءوزىن شىبىن شاققانداي كورمەيتىن بولىپ كوندىگىپ الدىق، ءتىپتى اسكەري كيىمىمىزدىڭ تۇيمەلەرىن اعىتىپ تاستاپ جۇرەتىن بولدىق. ەلگە قايتاتىن كۇندى اسىعا كۇتىپ ءجۇرمىز. جاڭا كەلگەن سولداتتاردان: «پريكازعا نەشە كۇن قالدى؟» - دەپ، ازىلدەپ سۇراپ جۇرەتىن كەزىمىز.
سول ءتۇنى تۇنگى كەزەكشىلىكتەن كەيىن كازارمادا ۇيىقتاپ جاتىر ەدىم، كەزەكشى سەرجانتتىڭ بىرەۋى وياتىپ الدى دا:
- سەنى كوماندير شاقىرىپ جاتىر، تەز بار، - دەدى ماعان.
مەن ءۇستى-باسىمدى تەز تارتىپكە كەلتىرىپ، كازارمانىڭ جانىنداعى شتابقا كەلدىم.
- جولداس مايور، قاتارداعى سولدات مىرزابەكوۆ ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزبەن كەلىپ تۇر، - دەدىم ساڭقىلداپ، اسكەري ءتارتىپ بويىنشا وڭ قولىمدى شەكەمە تيگىزىپ.
- تۇيمەڭىزدى سالۋدى ۇمىتىپ كەتىپسىز، - دەدى ول ماعان جاقتىرماي قاراپ.
- كەشىرىڭىز، - دەدىم مانا اسىعىستا ۇمىتىپ كەتكەن تۇيمەمدى سالىپ جاتىپ.
- مىرزابەكوۆ، سەنىڭ وتباسى جاعدايىڭا بايلانىستى دەمالىس بەرەمىز، ۇيىڭە باراتىن بولدىڭ. جينالۋىڭا ءبىر ساعات ۋاقىت بەرەمىن. ەكى ساعاتتان كەيىن ۆەرتولەت كەلەدى. وسىدان پولككە جەتكەن سوڭ ساعان بار جاعدايدى تۇسىندىرەدى، - دەدى كوماندير ءسوزىنىڭ سوڭىن شورت كەسىپ.
پولككە كەلگەن سوڭ «اكەڭ قايتىس بولدى» دەگەن تەلەگراممانى وقىعاندا توبەمنەن جاي تۇسكەندەي مەڭ-زەڭ كۇيگە ءتۇستىم. پولكتاعى اكەمنىڭ تانىس وفيتسەرى ء(وزى الماتىدان) سامولەتكە بيلەت الىپ بەرىپ، اەروپورتتان شىعارىپ سالدى. سامولەتتە كەلە جاتىپ اكەمدى ەسىمە الىپ جىلاي بەرەمىن، ءتىرى كەزىندە اكەمە ءبىر جاقسىلىق جاساي الماعانىما وكىنەمىن.
«بۇل ومىردە اقىنداردىڭ ءبارى جالعىز» دەگەن ولەڭ جولى كوڭىلىمە ورالا بەرەدى. «جو، جو، جوق، - دەيمىن مەن ىشىمنەن كۇبىرلەپ، - ۇلى اقىندار عانا ەمەس، ۇلى ادامداردىڭ دا ءبارى جالعىز. ۇلىلىق دەگەننىڭ ءوزى جالعىزدىققا ۇمتىلۋ». امەريكاندىق ۇلى جازۋشى دجون دونن: «..سمەرت كاجدوگو چەلوۆەكا ۋمولياەت ي مەنيا، يبو يا ودين سو ۆسەم چەلوۆەچەستۆوم» - دەپ بەكەر ايتپاعان.
جىلاۋدان كوزىم بۇلاۋداي بولىپ ءىسىپ كەتىپ شارشاعان مەن ءوزىمدى-ءوزىم جۇباتىپ، ويىمدى باسقا ارناعا بۇرعىم كەلەدى، بىراق قانشا تىرىسقانمەن اكەم كوڭىلىمنەن كەتپەي قويدى. اكەمنىڭ سوڭعى حاتىنداعى ساعىنىشپەن جازىلعان سوزدەرىن ەسىمە الدىم.
«قىمباتتى بالام امان! قالاي، امان-ساۋ ءجۇرىپ جاتىرسىڭ با؟ دەنساۋلىعىڭ جاقسى ما؟ ەندى «ءتىسى سارعايعان» تاجىريبەلى سولداتسىڭ عوي، قاشان قايتامىن دەپ كۇن سانايتىن سىڭايىڭدى حاتىنڭنان بايقادىم.
ماعان جازعان حاتىڭداعى كوپ اڭگىمەلەرىڭ ماعان ۇنادى، كوكەيىمە قوندى. ولجاستىڭ تۆورچەستۆولىق جاعدايىن سۇراۋىڭ، اقسەلەۋدى سۇراۋىڭ - ول حالقىڭنىڭ اتپال ازاماتتارىن ءسۇيۋىڭ، ونىڭ مادەنيەتىنە جانىڭ اشۋىڭ. بۇل - ادامدى ادام ەتەتىن، ءىرى ادام ەتەتىن قاسيەت.
ولجاس ورنىندا! جاعدايى جاقسى. باياعى قاڭقۋ سوزدەردىڭ ءبارىنىڭ باسىنا سۋ قۇيعان. كەمشىلىكتەرى جەتكىلىكتى. قازاقشا كۇرەسە بىلمەيدى: ىشتەن شالۋدى، توبىقتان قاعۋدى... ۇنەمى قويتاقىمعا باسادى... سەن «قويتاقىم» دەگەن ءادىستى بىلە بەرمەيتىن شىعارسىڭ. «قويتاقىم» دەگەن اياقتى بەلگە جاقىن جەردەن سالىپ، قارسىلاسىن ومىرىپ تاستاۋ دەگەن ءسوز.
اقسەلەۋ اعاڭ «ءبىلىم جانە ەڭبەكتىڭ» رەداكتورلىعىنان تۇسكەن. قاڭقۋ ءسوز كوپ بولدى. قىسقاسى، وعان رەداكتورلىقتى قيمادى. سونىمەن قاتار ول اكادەميادا (اۋەزوۆ ينستيتۋتىندا) عىلىمي قىزمەتكەر. كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسى دايىن بولىپ قالىپ ەدى. جەتەكشىسى مىرزابەك دۇيسەنوۆ بيىل كۇزدە قايتىس بولىپ كەتتى. «ءبىلىم جانە ەڭبەكتە» قازىر ەسەنعالي راۋشانوۆ دەيتىن جاس اقىن. ەرتەڭ (5.ءحىى.) سول ەسەنعالي ەكەۋمىز ىسساپارعا بارا جاتىرمىز.
ايتپاقشى، اكەڭ ماي ايىنىڭ سوڭعى شەنىنەن باستاپ «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىنىڭ ادەبيەت جانە ونەر ءبولىمىن باسقارادى. سول جۋرنالدا «دانەكەر» دەگەن ايدار اشىپ، باسقا رەسپۋبليكالاردا تۇراتىن مىقتى-مىقتى مادەنيەت قايراتكەرلەرىمەن سۇحبات جۇرگىزىپ جاتىرمىن. قاراقالپاق جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى تولەپبەرگەن قايىپبەرگەنوۆپەن سۇحبات جۇرگىزدىم. الدا مۇستاي كارىم، راسۋل عامزاتوۆتارعا بارامىن دەگەن وي بار.
اكەڭ ەۆگەني ەۆتۋشەنكونى اۋدارىپ بىتىرگەن. 10 باسپا تاباق بولدى. 1989-دا شىعادى. اللا اماندىق بەرسە - سەن كەلەتىن كۇزدە.
بيىلعى جازدىڭ ەڭ ۇلكەن جاڭالىعى - شاكارىم قۇدايبەرديەۆ دەگەن ۇلكەن اقىن اقتالدى. ابايدىڭ شاكىرتى، اباي اۋلىندا تۋعان. مەن سەمەيدەگى تويىنا بارىپ قايتتىم.
الداعى ۇلكەن ءۇمىت - ماعجان جۇماباەۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ (تورعايلىق، «اقكول» سوۆحوزىنان، وتەتس ميروۆوي تيۋركولوگي بولعان), جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ - دراماتۋرگ، وسى ۇشەۋى اقتالا ما دەگەن ۇمىتتەمىز. پراۆيتەلستۆەننايا كوميسسيا قۇرىلىپ، ماسەلەلەر قارالىپ جاتىر.
مىنە، قازاق حالقىنىڭ ومىرىندەگى ازدى-كوپتى جاڭا لەپ وسىلار.
قىركۇيەكتە ۋكرايناداعى قازاق مادەنيەتىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. اكەڭ قاتىستى. ولجاستىڭ گرۋپپاسىندا بولدىم. چەركاسسك وبلىسىندا دنەپردە ارمانسىز جۇزدىك.
بالام-اۋ، ءومىر دەگەن سۋشا زىمىراپ ءوتىپ جاتىر عوي. ايتاتىن جاڭالىق كوپ، ونىڭ مىناۋ اق قاعازعا قايسىسىن سىيعىزارسىڭ.
سەنىڭ ماماڭا، ماعجانعا جازعان حاتىڭداعى كيىم، اقشا تۋرالى اڭگىمەلەرىڭ، ارينە، ماعان ونشا ۇناعان جوق. كيىم قايدا قاشار دەيسىڭ، ءوزىڭنىڭ تالانتىڭ بولسا، ونى ۇستاي الار اقىلىڭ بولسا، ونىڭ ءبارى كۇنى ەرتەڭ-اق تالانتىڭنىڭ استىندا جاتادى. ءبىزدىڭ پوكولەنيە ء(وزىمدى ايتام) تالانتتى كوبىرەك اراق-شاراپقا، داڭعازا-داقپىرتقا ايىرباستادىق. كوپ ۋاقىتىمىز، تالانتىمىز ميشەنگە تيمەي زايا كەتتى. سەن سونى قايتالاماسا ەكەن دەپ... كوپ ويلانامىن. سەنىڭ تەمەكى تارتاتىنىڭدى ويلاعاندا ودان (اراق ەكەۋىنەن) كورگەن قورلىعىم قابىرعاما قاتتى باتادى. ءبارىن ىستە، ءبارىن ۇيرەن، تەك سول ەكەۋىنسىز... سوندا جەڭەسىڭ دە ۇتاسىڭ. ماعجانعا اقىلىڭدى ايتىپ حات جاز! تەمەكى مەن ءىشۋ دەگەننەن ساق بول دەگەندى قاتتى ەسكەرت.
تورعايعا حات جاز. مەن قازان ايىندا بارىپ قايتتىم. ىبىراي التىنسارين مەكتەبى جاڭادان سالىندى. قاينەكەي جارماعامبەتوۆتىڭ 70 جىلدىق تويى ءوتتى. سوعان باردىق. عافۋ، ءشومىشباي، سەرىكباي، مەن - تورتەۋمىز.
امان-ساۋ بول، ايتار اڭگىمە كوپ. اۋىزبا-اۋىز ايتۋعا جازسىن اللام! دەنساۋلىعىڭدى كۇت، اماندىعىڭدى تىلە! اسىقپا! امان بولساڭ، بار قىزىق ءومىر الدىڭدا! اسىقپا، اقىلىڭدى شاشىپ-توكپە! مىناۋ سۋرەت ساعان ۋكراينا كۇندەرىنەن ەسكەرتكىش. جوعالتپا! كوزىلدىرىكتى - ولجاس. حاتتى العانىڭدى ايتىپ حات جاز! ۇمىتپا! كورگەنشە كۇن جاقسى بولسىن، بوتام.
سالەممەن: اكەڭ كەڭشىلىك اعىتايۇلى مىرزابەكوۆ
4 جەلتوقسان، 1988 جىل»
... تورعايدا اەروپورت باسىنان مەنى اكەمنىڭ تۋعان اعاسى باقتىباي قارسى الدى. اكەمنىڭ دەنەسىن تۋعان توپىراعىنا ارۋلاپ قويعاننان كەيىن، الماتىعا كەلىپ جەتىسىن بەرگەنشە ماعان بەرىلگەن دەمالىس تا اياقتالۋعا جاقىن قالدى. بۇل جولى مەنى اەروپورتتان اكەمنىڭ اعاسى باقتىباي، ءىنىسى جانتەمىر، مامام جانە ءىنىم ماعجان شىعارىپ سالدى. اسكەري مىندەتىمدى جالعاستىرۋعا كەتىپ بارا جاتىپ، ەندى اكەمدى ماڭگى كورمەيتىنىمدى ويلاعانىمدا كوزىمە ىستىق جاس كەلەدى.
***
بىلتىر جازدا تورعايدا اكەمنىڭ كىندىك قانى تامعان جەردە تۋىستاردىڭ اراسىندا بولىپ، اۋناپ-قۋناپ قايتتىم. بۇرىن-سوڭدى ولەڭ جازۋمەن اۋەستەنبەسەم دە، تورعايدىڭ قاسيەتتى تابيعاتىنىڭ اسەر ەتكەنى سونداي - ولەڭ جازعىم كەلىپ كەتتى. «ولەڭ جازىلمايدى، ولەڭ جۇرەكتەن شىعادى»، - دەپ ايتقان اكەمنىڭ ءسوزى راس ەكەن-اۋ. كوڭىلىمدەگى اكەمە ارنالىپ تۋعان ولەڭ جولدارىنىڭ تيەگى اعىتىلىپ كەتتى.
كەلدىم مىنە، اقشىعاناق قاسىنا،
اكە، سەنىڭ تۋعان جەرىڭ وسى ما؟
ولەڭىڭدى جاتتاپ الىپ جۇرت تۇگىل،
جەلدەرى دە جىرلايدى ەكەن قوسىلا.
ال مىناۋ شە، مىناۋ جاتقان توسىن با،
تۇرمىن مىنە، توسىن قۇمى قاسىندا.
قازاسالعان قارتتارىنىڭ وزدەرى
ءيىلىپ كەپ سالەم بەردى قاسىما.
وتە بەردىم الباربوگەت تۇسىنان،
سىرىمدى ەندى، اكە، كىمنەن جاسىرام.
كەڭشىلىكتىڭ جامان ۇلى سەن بە دەپ،
سامال جەلى سيپادى كەپ باسىمنان.
ناۋرىزىم دەگەن،
ناۋرىزىم ول تەنتەك جەر،
وعان ءتىپتى باعا بەرەر بايقاپ ەل.
بىراق سەنىڭ بەرىپ كەتكەن باعاڭدى
ماقتانىشپەن ايتادى ەكەن بايتاق ەل.
سول ءبىر ساتتە تورعاي - وزەن تولقىدى،
و، ءتاڭىرىم، جامان ەكەن سولقىلى.
كۇمپ بەرىپ ەم سول مەزەتتە سۋىنا،
ساپ تىيىلدى تەنتەك وزەن جويقىنى.
توڭسام ەگەر كۇنى شىقتى توسىننان،
ىستىقتاپ ەم، سامال سوقتى قاسىمنان.
تورعايىمنىڭ تابيعاتى انامداي،
تەنتەك كەلەر ۇلدارى دا وسىدان.
الماتىعا قايتاتىن كۇنى اجەمە «اكەمنىڭ باسىنا بارىپ قايتايىق»، - دەپ ءوتىنىش جاسادىم. اۋىل سىرتىنداعى زيراتتارعا مەن، اجەم، ايەلىم ءلاززات - ۇشەۋمىز كەلدىك. اجەم ارۋاقتارعا باعىشتاپ قۇران وقي باستادى. اكەمنىڭ زيراتىنىڭ باسىندا تىزەرلەپ وتىرعان مەنىڭ كوڭىلىمە ىستىق مۇڭ ۇيالادى. «اكە، سەن ىلعي دا تورعايىڭدى، توسىن قۇمىن اڭساپ، ەلگە جەتۋگە اسىعۋشى ەڭ. ءوزىڭ سياقتى دۇنيەدەن ەرتە كەتكەن اعالارىڭ قاميقان مەن ايداربەكتى جانارىڭ جاساۋراپ ءجيى ەسىڭە الىپ، ەلگە كەلگەن سايىن مىنا تۇرعان زيراتتاردىڭ باسىنا ءبىر سوقپاي كەتە المايتىن ەدىڭ. ەندى، مىنە، مەن دە اۋىلعا كەلگەن سايىن باسىڭا كەلىپ ءبىر تاعزىم ەتىپ كەتەتىن بولدىم. مەنىڭ كەلگەنىمە ارۋاعىڭ ريزا بولسىن. اكە، بۇل كۇندە بىرگە تۋعان باۋىرىڭ باقتىباي دا جاتىر قاسىڭدا ءبىر تومپەشىك بولىپ. جاقسى كورەتىن اعاڭ ساعىندىق تا ءوتتى ومىردەن. قايتەيىن، اكە، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا ماڭگى ۇزىلمەيتىن ساعىنىش قالدى. اتتەڭ جالعان دۇنيە-اي، كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان قارلىعاش داۋرەن-اي!»
ويىمدى قۇران وقىپ بولعان اجەمنىڭ:
- قۇلىنىم-اۋ، اۋىلعا ءجيى كەلمەيسىڭ دەپ ۇرسۋشى ەدىم ساعان. ەندى مىنە ىرگەدە جاتىپ كەلمەيتىن بولدىڭ-اۋ، - دەپ بالاسىن جوقتاعان داۋىسى ءبولىپ جىبەردى.
- كەڭشىلىگىمنىڭ ارتىنان سەن دە كوپ ۇزاماي كەتتىڭ-اۋ، بوتام. قوس قۇلىندارىم-اي، سەندەردىڭ الدارىڭدا كەتسەم دەپ ارمانداۋشى ەم، - دەپ، اجەم جاقىندا قايتىس بولعان باقتىباي كوكەمنىڭ زيراتىن قۇشاقتاپ اعىل-تەگىل جىلاي باستادى.
اجەمنىڭ جوقتاۋى مەنىڭ ساي-سۇيەگىمدى سىرقىراتىپ، تاماعىما وكسىك تىرەلىپ، كوزىمنەن ىستىق جاس پارلاپ قويا بەردى. بىراق بۇل جولى اكەمنىڭ نەمەسە جان كوكەلەرىمنىڭ دۇنيەدەن ەرتە وتكەندىگىنە ەمەس، ادام قانشا ءومىر سۇرسە دە ءتۇسىنىپ بولمايتىن باسقا ءبىر نارسەگە جىلاعاندايمىن...
نەگە ەكەنى بەلگىسىز، پۋشكيننىڭ سوڭعى ولەڭدەرىنىڭ ءبىرى دەپ اكەم ءجيى ايتا بەرەتىن جىر جولدارى ەسىمە ورالا بەردى:
دۆا چۋۆستۆا ديۆنو بليزكو نام،
ۆ نيح وبرەتاەت سەردتسە پيششۋ.
ليۋبوۆ ۆ رودنوم پەپەليششۋ،
ليۋبوۆ ك وتەچەسكيم گروبام.
بەسىن مەزگىلى جاقىنداپ قالعاندا ءبىز جالعىز اياق سۇرلەۋ جولمەن اۋىلعا قاراي اياڭدادىق.
Abai.kz
