قۋاندىق شاماحايۇلى. ەرتىسباەۆ شىنىمەن ەركىن ءسوزدى جوقتادى ما؟
ەلباسىنىڭ كەڭەسشىسى ە.ەرتىسباەۆ ەلىمىزدىڭ باسپاسوزىنەن جۋرناليستىك زەرتتەۋ جانرىن جاتىپ كەپ ىزدەپ شارق ۇرىپتى. «ۆرەميا» گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىن كورگەندە ونىڭ دەموكراتياشىلدىعىنا بەك ريزا بولىپ قالادى ەكەنسىڭ. بىراق، سول شىركىننىڭ (جانردى ايتامىن دا) بىزدەگى ءحالى نەشىك؟! جاي شىنايى جاعدايدى حابارلاعان رەپورتاجدارى ءۇشىن الدى تاياق جەپ، سوڭى سوتتالىپ، ءتىپتى ساياسي تاپسىرىسپەن ءولتىرىلىپ جاتقان ەلدە جۋرناليستەردى كىنالاۋ قانشالىقتى ورىندى بولار ەكەن. جالپى اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ەلدەردە اسا قاتەرلى سانالاتىن جانردى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياسي كەڭەسشىسى جوقتاپ جاتسا شە؟ الدىمەن، وسى جانردىڭ ءوزىنىڭ باسىن اشىپ الايىقشى.
قازاق باسپاسوزىندە «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» دەپ اتالاتىن بۇل تەرمين اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردە «Investigative journalism»، ال، رەسەيدە «جۋرناليستسكوە راسسلەدوۆانيە» دەلىنىپ ءجۇر. تۇپكىلىكتى ماعىناسىن ورىس تىلىندەگى بالاماسى تولىق اشاتىن سەكىلدى. ءبىزدىڭ «زەرتتەۋ» ءسوزىمىز اعىلشىن ءتىلىنىڭ «scientific research»، ورىس ءتىلىنىڭ «يسسلەدوۆانيە» سوزدەرىمەن توركىندەس بولىپ كەلەدى. سوندىقتان جۋرناليستىك «زەرتتەۋ» دەگەننەن گورى «ىزدەستىرۋ»، «ءىز كەسۋ» سەكىلدى سوزدەردى قولدانساق الدە قايدا ءتيىمدى بولاتىن ءتۇرى بار. اتاۋدىڭ وزىندە دالدىك بولماسا، ومىردەگى ءىستىڭ بارىسىندا تۇسىنبەستىكتىڭ سالدارىنان قايشىلىق تۋماسىنا كىم كەپىل.
ەلباسىنىڭ كەڭەسشىسى ە.ەرتىسباەۆ ەلىمىزدىڭ باسپاسوزىنەن جۋرناليستىك زەرتتەۋ جانرىن جاتىپ كەپ ىزدەپ شارق ۇرىپتى. «ۆرەميا» گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىن كورگەندە ونىڭ دەموكراتياشىلدىعىنا بەك ريزا بولىپ قالادى ەكەنسىڭ. بىراق، سول شىركىننىڭ (جانردى ايتامىن دا) بىزدەگى ءحالى نەشىك؟! جاي شىنايى جاعدايدى حابارلاعان رەپورتاجدارى ءۇشىن الدى تاياق جەپ، سوڭى سوتتالىپ، ءتىپتى ساياسي تاپسىرىسپەن ءولتىرىلىپ جاتقان ەلدە جۋرناليستەردى كىنالاۋ قانشالىقتى ورىندى بولار ەكەن. جالپى اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ەلدەردە اسا قاتەرلى سانالاتىن جانردى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىزدىڭ ساياسي كەڭەسشىسى جوقتاپ جاتسا شە؟ الدىمەن، وسى جانردىڭ ءوزىنىڭ باسىن اشىپ الايىقشى.
قازاق باسپاسوزىندە «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» دەپ اتالاتىن بۇل تەرمين اعىلشىن ءتىلدى ەلدەردە «Investigative journalism»، ال، رەسەيدە «جۋرناليستسكوە راسسلەدوۆانيە» دەلىنىپ ءجۇر. تۇپكىلىكتى ماعىناسىن ورىس تىلىندەگى بالاماسى تولىق اشاتىن سەكىلدى. ءبىزدىڭ «زەرتتەۋ» ءسوزىمىز اعىلشىن ءتىلىنىڭ «scientific research»، ورىس ءتىلىنىڭ «يسسلەدوۆانيە» سوزدەرىمەن توركىندەس بولىپ كەلەدى. سوندىقتان جۋرناليستىك «زەرتتەۋ» دەگەننەن گورى «ىزدەستىرۋ»، «ءىز كەسۋ» سەكىلدى سوزدەردى قولدانساق الدە قايدا ءتيىمدى بولاتىن ءتۇرى بار. اتاۋدىڭ وزىندە دالدىك بولماسا، ومىردەگى ءىستىڭ بارىسىندا تۇسىنبەستىكتىڭ سالدارىنان قايشىلىق تۋماسىنا كىم كەپىل.
ماسەلەنىڭ ىشكى مازمۇنىنا تەرەڭدەپ ەنبەگەن، ونىڭ سەبەپ-سالدارىن اشپاعان، كوتەرىلگەن پروبلەمالار مەن جاسالعان تۇجىرىم ناقتى دەرەكپەن دايەكتەلمەگەن، قۇپيا جەمقورلىق پەن سىبايلاستىقتىڭ جاسىرىن سىرلارىن اشپاعان، كورىنىستى جاي عانا سىرتتاي سيپاي قامشىلاعان، ازعانا دەرەكتىڭ باسىن قوسقان اعىمداعى ماقالا ەشقاشان «جۋرناليستىك زەرتتەۋ» بولا المايدى. قازىر ونى بىلمەي-تۇسىنبەي جاتىپ، اتاۋدى وڭدى-سولدى قولدانۋ ءۇردىسى بايقالىپ ءجۇر.
جالپى راديو - تەلەۆيزيا، ءباسپاسوز ارقىلى كۇندەلىكتى تاراتىلاتىن رەپورتاجدار مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋ ماتەريالدارىنىڭ ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي دەگەندى كەيبىر جۋرناليستەر بىلە بەرمەيتىنى بايقالادى. وسىنىڭ وزىنەن-اق، بىزدە جۋرناليستىك زەرتتەۋگە بەيىمدەلۋدىڭ، جۇمىستىق تاجىريبە جيناقتاۋدىڭ، بىلىكتىلىك پەن قابىلەتتىلىكتى يگەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعانىن كورۋگە بولادى. بۇقارا قاۋىم ءۇشىن ونسىز دا باسى اشىق، كوپكە ءمالىم جايتتار ەش قاشان جۋرناليستىك زەرتتەۋگە ارقاۋ بولا المايدى. وسى سەبەپتەن باتىستىق عالىمدار «بەلگىلى ءبىر جەكە تۇلعالاردىڭ نەمەسە مەكەمەلەردىڭ وزگەلەردەن قۇپيالاپ جاسىرعان سىرلارىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، سول ارقىلى قوعامدىق مۇددەگە ساي وزەكتى ماسەلە كوتەرگەن ماقالالار مەن باعدارلامالار جۋرناليستىك زەرتتەۋ» بولا الاتىنىن ايتادى. زەرتتەۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ تۋىندىلارىنىڭ تاقىرىپتارى تومەندە كورسەتىلگەن ءۇش نەگىزگى فاكتوردى ءون بويىندا ساقتايتىندىعىمەن ەرەكشەلەنەدى:
بىرىنشىدەن، وقىرمان قاۋىمنىڭ ىزدەنىستەرى مەن قاجەتتىلىكتەرىنە ساي كەلۋ;
ەكىنشىدەن، قوعامدىق ماڭىزى جوعارى، وقىرمانداردىڭ پسيحولوگياسىنا ىقپال ەتەرلىك قابىلەتىنىڭ بولۋى;
ۇشىنشىدەن، ءجۋرناليستىڭ ۇسىنىپ وتىرعان دەرەگى جەكە تۇلعا نەمەسە ۇيىمنىڭ حالىقتان جاسىرۋدى كوزدەگەن قۇپيا سىرلارى بولعانى ءجون.
اتالمىش فاكتورلاردىڭ قاي ءبىرى بولماسا ول دەرەك جۋرناليستىك زەرتتەۋگە وزەك بولا المايدى. ال، وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ جۋرناليستەر جوعارىداعى فاكتورلاردى ەسكەرىپ جاتقان جوق. وسىنىڭ سالدارىنان ناقتى ناتيجە كورىنبەي، تاقىرىپ اشىلماي قالىپ جاتادى. ونىڭ سىرتىندا دەرەك تەرەڭدەپ زەرتتەلمەيدى، جان-جاقتى تالداۋ جاسالمايدى.
دەموكراتيانىڭ ىرگەلى تالاپتارىنىڭ ءبىرى - سايلانعان وكىلدەر (دەپۋتاتتار) مەن مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەرىن ارتتىرۋ ماسەلەسى. جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋ ءۇشىن كوپتەگەن مەحانيزمدەر قولدانۋعا بولادى. الايدا، ەڭ سۋپەر دەلىنگەن قۇرىلىمنىڭ ءوزىن جەكە باس پايداسىنا قولايلى ەتىپ الاتىن پىسىقايلاردىڭ قۋلىقتارىنا توسقاۋىل قويۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ءاربىر ىستە قاتەلىكتەردىڭ بولماي تۇرمايتىنى تاعى بەلگىلى. سونىڭ ءبارىن دەر كەزىندە اشكەرەلەپ، جونگە سالىپ وتىرۋ جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ ميسسياسى بولماق.
«مەملەكەت پەن ۇكىمەتتىڭ قىزمەتى ونىڭ ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىق، لاۋازىمدىق بيلىگىن تەرىس پايدالانۋ سەكىلدى كورىنىستەر كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قىزىعۋشىلىقتارىن تۋدىراتىندىقتان ونى اشكەرەلەۋ ارقىلى بىلىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن ءباسپاسوز بەن اقپارات قۇرالىنىڭ «قاباعان ءيتتىڭ» مىندەتىن اتقارۋى اسا ماڭىزدى». ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەۋروپا سوتى وسىلاي دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى.
جوعارىدا اتالعان ءسوزدىڭ ماعىناسىنا سۇيەنسەك، جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ ءسوز بوستاندىعى مەن تاۋەلسىز ءباسپاسوزدىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزەمىز. ول - قوعامدا سالاۋاتتى، كىرشىكسىز تازا احۋال قالىپتاستىرا وتىرىپ، شىندىقتى تابادى، حالىقتىڭ وي، پىكىرلەرىنە سۇيەنىپ مەملەكەتتىك، ۇكىمەتتىك مەكەمەلەردىڭ جانە ونداعى لاۋازىم يەلەرىنىڭ قىزمەتىنە باقىلاۋ جاسايدى. جۋرناليستىك زەرتتەۋ اتالمىش قىزمەتىن كەلەسى باعىتتار بويىنشا ومىردە جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكىندىگى بار:
1) كوپتىڭ باقىلاۋىنان تىسقارى تۇرعان، قۇپيا سىبايلاستىقتار، مافيالىق سيپاتتاعى وقيعا، كورىنىستەردى دايەكتى دەرەكتەر ارقىلى جاريالاۋ، حالىقتىڭ نازارىن وعان جەدەل تۇردە اۋدارۋ;
2) ءباسپاسوزدىڭ «ءتورتىنشى بيلىك» رەتىندەگى فۋنكتسياسى مەن ماڭىزى كوبىنەسە جۋرناليستىك زەرتتەۋ ارقىلى انىقتالادى. زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى جانە سوت بيلىكتەرىنىڭ قاتەلىكتەرىن، بۇرا تارتۋشىلىقتارىن، قىزمەتتەرىندەگى ولقىلىقتارىن حالىققا اشىپ كورسەتۋ جولمەن باقىلاۋ جاسايتىن مۇمكىندىك تەك تاۋەلسىز باسپاسوزدە عانا بولادى. ونى جۋرناليستىك زەرتتەۋ جۇزەگە اسىراتىندىقتان وزگە جاريالانىمداردان ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ ارتىقشىلىعى دا وسىندا. سوندىقتان، اتالمىش ءۇش بيلىكتىڭ قىزمەتىن باستى نازاردا ۇستاۋ;
3) جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ ۇستاناتىن باستى ۇستانىمى - جاريالىلىق پەن پىكىر الۋاندىعى. اتالمىش ءتارتىپ نەگىزىندە بارلىق وقيعا، كورىنىستى حالىقتىڭ باقىلاۋىندا ۇستاۋ، لاۋازىمدى قىزمەت قىلمىستارىن، مەملەكەت، ۇكىمەتتىڭ ديكتاتۋرالىق مەحانيزمدەرىن، ءاربىر جوبالار مەن تەندەرلەردىڭ تاساسىنداعى سىبايلاستىقتاردى اشكەرەلەپ، كوپتىڭ نازارىنا ۇسىنۋ;
4) ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە زيان شەكتىرەتىن ءاربىر ارەكەتتى اشىپ كورسەتۋگە، وعان تيىم سالۋعا ماقالالار مەن باعدارلامالاردى باعىتتاۋ. ساياساتتاعى، بيزنەستەگى، زاڭ مەكەمەلەرىندەگى قۇپيا سىبايلاستىققا قاتىستى مافيالىق سيپاتتاعى قىلمىستاردى قۇقىق قىزمەتكەرلەرىنەن بۇرىن جۋرناليستىك زەرتتەۋ ءىسىن مىقتى مەڭگەرگەن جۋرناليستەر اشكەرەلەپ، توسقاۋىل قويا الادى;
5) بەلگىلى ءبىر ەلدە ادىلەتتى، زايىرلى، دەموكراتيالىق قوعام ورناتۋدىڭ ءبىر ولشەمى ءسوز بوستاندىعى مەن جۋرناليستىك زەرتتەۋدىڭ دامۋىن جان-جاقتى قولداۋ, ونىمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ ۇردىسپەن تىكەلەي استاسادى. سوندىقتان، بولاشاق جۋرناليستەردى جۋرناليستىك زەرتتەۋ بويىنشا ارنايى مامانداندىرۋ قاجەت. زەرتتەۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ تىلشىلەرى دايارلىعى مىقتى كاسىبي جۋرناليست بولۋىمەن قاتار ەڭبەكقور، ىسكەر، توزىمدى، العىر، باتىل جانە قۇقىقتىق، ەكونوميكالىق سالانى جەتىك يگەرگەن بولۋى قاجەت.
دامۋشى ەلدەردە ىزدەستىرۋ جۋرناليستيكاسىن دامىتۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن وعان قولايلى ورتا قالىپتاسقان بولۋى شارت. ونداي سيتۋاتسيا قالىپتاسپاعان جەردە جۋرناليستىك زەرتتەۋ تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. قولايلى جاعداي قالىپتاستىرۋعا ىقپال ەتەتىن ءۇش فاكتور بار:
بىرىنشىدەن, ىزدەستىرۋ ء(ىز كەسۋ) جۋرناليستيكاسىن دامىتۋعا مۇمكىندىك جاساي الاتىن، ازات دەربەس، پىكىر الۋاندىقتىڭ مىنبەرىنە اينالعان باق-تىڭ بولۋى. بۇگىندە قازاقستاندا رەسمي تىركەلەگەن باق -تاردىڭ 80 پايىزدان استامى مەملەكەتتىك ەمەس دەگەندى ءجيى اۋىزعا الامىز. ال، ولاردىڭ نەشەۋىندە ىزدەستىرۋ قىزمەتى بار، قانشا جۋرناليست زەرتتەۋمەن اينالىسادى دەگەنگە كەلگەندە ايتارىمىز جوق. دەگەنمەن، قىلمىستىق وقيعالار جايىندا جازاتىن، كورسەتەتىن جەكەلەگەن گازەتتەر مەن تەلەارنا باعدارلامالارى بارشىلىق. سونداي-اق، ەلدەگى كەيبىر جەمقورلىققا بايلانىستى قىلمىستار جايىندا باتىل جازىپ جۇرگەن جەكەلەگەن جۋرناليستەر دە كەزدەسەدى. مۇنىڭ ءوزى الداعى ۋاقىتتا ىزدەستىرۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالۋعا، ىلگەرى دامىتۋعا مۇمكىندىكتىڭ بار ەكەندىگىن كورسەتەدى.
ەكىنشىدەن, جۋرناليستەردىڭ ماسەلەگە دۇرىس تالداۋ جاساي الۋى، جان-جاقتى زەرتتەپ، ءىز كەسۋ قابىلەت پەن ماشىقتى يگەرۋى. ول ءۇشىن جۋرناليست ءارتۇرلى كوزدەردەن اسا وزەكتى ءارى نەگىزگى اقپاراتتاردى تاۋىپ الا بىلەتىن، ونى دۇرىس، ءتيىمدى پايدالاناتىن، وزىندىك ءادىس ءتاسىل مەن تاجىريبەسى بار تۇلعا رەتىندە قالىپتاسۋى كەرەك.
ۇشىنشىدەن, قوعامدىق مۇددەگە ساي كەلەتىن پروبلەمالاردى كوتەرگەن ماتەريالدارىن ەشبىر جازالاۋدان، قۋعىن-سۇرگىننەن قورىقپاي ەركىن دە باتىل جاريالاي الاتىن قۇقىق جۋرناليستە بولۋى ءتيىس.
جوعارىدا اتالعان ءۇش فاكتوردان بەلگىلى بولعانداي، جالپى ءىز كەسۋ جۋرناليستيكاسىنىڭ نەگىزگى ىرگەتاسى - ازات دەربەس ءباسپاسوز جۇيەسى ەكەن. الايدا، دەموكراتيالىق ءباسپاسوزدىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسىن ە.ەرتىسباەۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» ەكەن دەپ ويلاپ قالىپ، جۋرناليستەر باتىل قادام جاسامايدى دەپ سوككەن بولسا، قاتتى قاتەلەسىپ وتىر.
"Abai.kz"
